Sterole i stanole roślinne – Udowodnione działanie obniżające stężenie cholesterolu

Już od niemal 50 lat jest wiadomo, że stanole i sterole roślinne, zwane również fitosterolami i fitostanolami, obniżają stężenie cholesterolu w surowicy krwi poprzez częściowe hamowanie wchłaniania cholesterolu w jelitach. Obecnie substancje te są obecne w szeregu produktach spożywczych i dostępne dla wszystkich, którzy pragną obniżyć stężenie cholesterolu. Sterole i stanole roślinne mają budowę chemiczną zbliżoną do cholesterolu. Sterole w małych ilościach są w sposób naturalny zawarte w wielu owocach, warzywach ,orzechach, ziarnach, olejach roślinnych oraz innych produktach pochodzenia roślinnego. Są one podstawowym składnikiem ścian komórek roślinnych. Stanole można znaleźć w śladowych ilościach w podobnych produktach, ale przede wszystkim są one wytwarzane w procesie uwodornienia roślinnych steroli. Osoby stosujące sposób żywienia typowy dla wysokorozwiniętych państw Zachodnich dostarczają w diecie średnio 20 – 50 mg /d stanoli i 150 – 400 mg steroli. W tych niskich dawkach wpływ steroli i stanoli na wchłanianie cholesterolu nie jest znaczący.

Korzyści stosowania steroli i stanoli

W wielu badaniach udokumentowano ścisły związek pomiędzy podwyższonym stężeniem cholesterolu w surowicy krwi (przede wszystkim cholesterolu LDL czyli „złego” cholesterolu) a zwiększonym ryzykiem choroby niedokrwiennej serca. Ryzyko wystąpienia choroby wieńcowej można zmniejszyć stosując prozdrowotny, zbilansowany sposób żywienia, polegający na niskim spożyciu tłuszczów nasyconych z odpowiednią ilością nienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3 i omega-6 oraz wysokim spożyciem warzyw i owoców, przy jednoczesnym aktywnym trybie życia. Na podstawie wyników wielu badań klinicznych udowodniono, że sterole i stanole roślinne obniżają stężenie osoczowe cholesterolu całkowitego oraz cholesterolu LDL poprzez częściowe hamowanie absorpcji jelitowej cholesterolu. Udowodniono również, że wpływ stanoli i steroli dodaje się do efektu osiąganego przez stosowanie innych strategii, np. ograniczenie zawartości tłuszczów w diecie lub stosowanie leków obniżających stężenie cholesterolu, takich jak statyny. Wiadomo, że obniżenie stężenia cholesterolu występuje przy zastosowaniu dawki 1 – 3 g steroli lub stanoli dziennie i nie osiąga się lepszych efektów przy zastosowaniu dawki powyżej 3 g/dobę. Spożywanie 2 g steroli lub stanoli roślinnych średnio obniża stężenie cholesterolu LDL o 10%. Zastosowanie 2 g steroli lub stanoli roślinnych wraz z postulowanymi prozdrowotnymi modyfikacjami sposobu żywienia może skutkować obniżeniem stężenia cholesterolu LDL o 15%. Warto wspomnieć w tym miejscu, że ocenia się, iż obniżenie stężenia cholesterolu LDL o 10% zmniejsza ryzyko wystąpienia choroby niedokrwiennej serca o 20%.

Względy bezpieczeństwa

Bezpieczeństwo stosowania steroli i stanoli roślinnych zostało potwierdzone przez intensywny program oceny ich bezpieczeństwa, wydanie zgody na ich stosowanie jako tzw. nowej żywności a przede wszystkim bezpieczne stosowanie w wielu państwach od 1999 roku. Jednak regularne spożywanie 2 – 3 g steroli lub stanoli dziennie przez okres jednego do 12 miesięcy może obniżyć osoczowe stężenie karotenoidów (prowutaminy A) w surowicy krwi. Ten niekorzystny efekt można odwrócić stosując zgodnie z zaleceniami 5 porcji warzyw i owoców dziennie, a zwłaszcza warzyw z wysoką zawartością karotenoidów – np. ciemnozielone i żółte warzywa liściaste oraz owoce cytrusowe.

Aspekty legislacyjne i znakowanie produktów

Ponieważ spożycie powyżej 3 g dziennie nie przynosi dalszego obniżenia stężenia cholesterolu i może obniżać stężenie karotenoidów, Rada Naukowa ds. Żywności wydała opinię stwierdzającą, że stosowanie dawki powyżej 3 g/d nie jest zalecane. W związku z tym Komisja Europejska dopuszcza dodawanie steroli i stanoli roślinnych do szeregu produktów spożywczych, np. tłuszczów do smarowania pieczywa, sosów do sałatek, mleka, fermentowanych produktów mlecznych typu jogurty i sery, produktów pochodzących z soi oraz pikantnych sosów, przy założeniu, że w jednej porcji produktu jest zawarte nie więcej niż 3 g steroli lub stanoli (jeśli spożywana jest jedna porcja dziennie) lub 1 g (jeśli spożywane są trzy porcje dziennie). Wspólnotowa dyrektywa dotycząca znakowania stwierdza, że każdy produkt zawierający sterole i stanole powinien czytelnie podawać ich zawartość oraz zamieszczać informację o ich właściwościach i zastosowaniu (np. produkt przeznaczony wyłącznie dla osób pragnących obniżyć stężenie cholesterolu, chorzy przyjmujący leki obniżające stężenie cholesterolu powinni spożywać produkt tylko pod kontrolą lekarza, produkt nie jest zalecany dla kobiet w ciąży i karmiących piersią oraz dla dzieci poniżej 5 roku życia).

Piśmiennictwo:

1. De Jong, Plat, J and Mensink, RP (2003) Metabolic effects of plant sterols and stanols (review). Journal of Nutritional Biochemistry, 14: 362-9.

2. European Commission (2002) General view of the Scientific Committee on Food on the long-term effects of the intake of elevated levels of phytosterols from multiple dietary sources, with particular attention to the effects of beta-carotene

3. Katan, MB, Grundy, SM, Jones P et al (2003) Efficacy and safety of plant stanols and sterols in the management of blood cholesterol levels. Mayo Clinic Proceedings, 78: 965-78.

4. Law, M (2000) Plant sterol and stanol margarines and health. Lancet 320: 861-4.

Oleje roślinne - Nowa żywność funkcjonalna

Wiele składników naturalnie występujących w olejach roślinnych posiada korzystne właściwości żywieniowe i zdrowotne. Udowodniono, że część z tych substancji wykazuje pozytywne działanie w zapobieganiu i leczeniu wielu chorób, poczynając od zespołu jelita drażliwego a kończąc na przewlekłych chorobach wątroby. Lepsze poznanie ich właściwości będzie sprzyjać rozwojowi produkcji funkcjonalnych olejów roślinnych.

Składniki aktywne

Ilość składników aktywnych dotychczas zidentyfikowanych w nasionach roślin oleistych jest imponująca. Wiele z tych składników jest obecnych w produkcie finalnym, tj. w oleju sałatkowym lub w oleju do smażenia, natomiast inne składniki mogą być częściowo bądź całkowicie tracone podczas procesu rafinacji (oczyszczania) oleju.

Oleje roślinne są głównym dietetycznym źródłem witaminy E, która jest silnym przeciwutleniaczem (antyoksydantem). Kwasy tłuszczowe obecne w olejach roślinnych posiadają specyficzne właściwości. Kwas linolenowy jest kwasem tłuszczowym wielonienasyconym wykazującym zdolność do obniżania stężenia cholesterolu we krwi a kwas ?-linolenowy, występujący w oleju z nasion wiesiołka, sprzyja prawidłowej pracy serca, łagodzi bóle piersi i zmniejsza nasilenie zmian skórnych w atopowej egzemie.
Kwas rycynowy jest aktywnym składnikiem oleju rycynowego i skutecznym środkiem przeczyszczającym.

W olejach roślinnych, a szczególnie w kiełkach roślin oleistych, obok cennych kwasów tłuszczowych występują również fitosterole. Margaryny wzbogacane w fitosterole znalazły się ostatnio na pierwszych stronach gazet ze względu na silne zdolności tych cennych składników do obniżania stężenia cholesterolu we krwi. Wykazano również, że fitosterole naturalnie obecne w wielu olejach roślinnych (olej kukurydziany: 968mg/100g, kiełki pszenicy: 553mg/100g i oliwa z oliwek: 221mg/100g) również mogą istotnie przyczyniać się do obniżenia poziomu cholesterolu we krwi.

Oprócz wyżej wspomnianych, wiele korzystnych związków jest odzyskiwanych w drodze ekstrakcji z produktów ubocznych, które powstają w procesie oczyszczania oleju. Do tych związków przede wszystkim należą ß-karoten, witamina K, fosfatydylocholina - stosowane w profilaktyce schorzeń wątroby oraz fosfatydyloseryna - stosowana głównie w zapobieganiu degradacji komórek mózgowych.

Oleje jako żywność funkcjonalna

Od kiedy udowodniono, że obecne w nasionach roślin oleistych substancje wykazują korzystne właściwości zdrowotne, wzrosły możliwości stosowania i rozwijania produkcji nowych funkcjonalnych olejów roślinnych. Ulepszone oleje roślinne, zawierające aktywne, korzystne składniki, mogłyby mieć pozytywny wpływ na ludzkie zdrowie biorąc pod uwagę fakt, iż w krajach wysoko uprzemysłowionych są one tak często stosowane do przyrządzania dań i potraw. W Japonii są już dostępne i stosowane oleje wzbogacane w witaminę E oraz fitosterole.

Ulepszona technologia

Jednym ze sposobów prowadzących do produkcji ulepszonych olejów roślinnych jest ich wzbogacanie w określone ilości składników funkcjonalnych. Ta technologia wytwarzania jest podobna do sposobu, który pomyślnie wprowadzono już kilkadziesiąt lat temu w przypadku fortyfikacji białej mąki. Pozwala ona na wprowadzenie ściśle określone ilości poszczególnych korzystnych składników a przy tym nie zmienia pierwotnych cech sensorycznych żywności.

Kolejnym sposobem prowadzącym do zwiększenia korzystnych cech olejów roślinnych jest prowadzenie procesu technologicznego w taki sposób, aby więcej składników naturalnie występujących w nasionach roślin oleistych przechodziło do oleju. Uzyskane w ten sposób oleje są mętne, mają ciemne zabarwienie a ponadto wykazują charakterystyczny, silniejszy smak, co może jednak odbiegać od przyzwyczajeń konsumentów.

Korzyści zdrowotne

Poprzez połączenie wspólnych doświadczeń naukowców z dziedziny żywności i żywienia, biologii, uprawy roślin i przemysłu spożywczego możliwe jest rozwinięcie produkcji olejów roślinnych wzbogacanych w składniki funkcjonalne przy zachowaniu rozsądnej ceny otrzymanego produktu. Biorąc pod uwagę fakt, że większość ludzi stosuje oleje roślinne w trakcie przyrządzania różnych potraw, korzyści zdrowotne dla populacji, na przykład w zakresie ograniczenia epidemii chorób serca mogłyby być znaczące. Być może w przyszłości uzyskiwanie nowych, ulepszonych żywieniowo olejów roślinnych będzie tak powszechne jak dzisiejsza produkcja chleba czy oliwy z oliwek.
Data from USDA Department of Agriculture, Agricultural Research Service, 1997

Literatura:

1. Riechart RD (2002) Oilseed medicinals in natural drugs and dietary supplements - new functional foods. Trends in Food Science and Technology. Vol.13 issue 11 -p 353-60

2. De Deckere EAM & Verschuren PM (2000) Functional fats and spreads. In Functional Foods edited by Gibson GR & Williams CM CRC press Cambridge

3. Law M (2000) Plant sterol and stanol margarines and health. British Medical Journal 320:861-4

4. Ostlund RE Jr, Racette SB & Stenson WF (2002) Effects of trace components of dietary fat on cholesterol metabolism: phytosterols, oxysterols and squalene. Nutrition Reviews 60: 349-59

Co łączy sterole roślinne i cholesterol?

Zobacz artykuły na temat:cholesteroldietalekarz

Reklamy zachęcają nas do kupowania produktów zawierających sterole roślinne. Mają one obniżać poziom cholesterolu w naszym organizmie. Czym jednak są jednak owe sterole? W jaki sposób sterole roślinne obniżają poziom cholesterolu? Gdzie ich szukać w żywności?

Olej kukurydziany jest bogaty w obniżające poziom cholesterolu filosterole. Na 100 g przypada aż 970 mg fitosteroli

Olej kukurydziany jest bogaty w obniżające poziom cholesterolu filosterole. Na 100 g przypada aż 970 mg fitosteroli

Sterole to związki chemiczne należące do grupy lipidów. Bardzo dobrze znanym nam sterolem jest cholesterol. Sterole są ważnymi składnikami błon komórkowych zwierząt i roślin. Do steroli (steroidów) należy wiele hormonów (np. hormony kory nadnerczy).

Sterole występujące w roślinach nazywane są fitosterolami. Ta grupa też nie jest jednorodna – znajdują się w niej sterole, czyli związki nienasycone (zwierają podwójne wiązania) i stanole, które nie zwierają wiązań podwójnych, są więc nasycone.

Gdzie znajdziemy najwięcej naturalnych steroli roślinnych?

Już w latach 50-tych ubiegłego wieku zauważono, że fitosterole obniżają poziom cholesterolu. Od tego czasu prowadzono intensywne badania nad możliwością zastosowania fitosteroli w celu obniżania poziomu cholesterolu. Fitosterole są składnikiem normalnej diety, spożywamy je codziennie w oliwie, w pestkach dyni, nasionach słonecznika i wielu innych produktach.

Fitosterole występują w roślinach strączkowych (fasola, bób), nasionach sezamu, słonecznika oraz olejach roślinnych. Znacznie mniejsze ilości tych związków znajdują się w warzywach i owocach.

Jak działają fitosterole?

Cholesterol, aby był wchłonięty z jelita, musi zostać włączony do struktur zwanych micelami. Fitosterole wypierają go z miceli, a cholesterol, zamiast zostać wchłonięty ze światła jelita, jest wydalany z resztkami pokarmowymi.

Przeciętne spożycie fitosteroli na dobę waha się między 100 a 300 mg. W badaniach nad fitosterolami ustalono, że ich dobowa dawka, zapewniająca działanie obniżające poziom cholesterolu, wynosi 2 g. Oznacza to, że w zwykłej diecie jest ich ok. 10-krotnie za mało, aby można było zaobserwować ich korzystny wpływ.

Reklamy zachęcają nas do kupowania produktów zawierających sterole roślinne. Mają one obniżać poziom cholesterolu w naszym organizmie. Czym jednak są jednak owe sterole? W jaki sposób sterole roślinne obniżają poziom cholesterolu? Gdzie ich szukać w żywności?

Fitosterole spożywane w odpowiedniej ilości obniżają poziom cholesterolu całkowitego i cholesterolu LDL o około 10%. Nie wpływają natomiast na poziom cholesterolu HDL i triglicerydów. Przy łącznym stosowaniu diety niskocholesterolowej i fitosteroli uzyskano dwukrotnie lepszy wynik w obniżaniu cholesterolu, poziom cholesterolu LDL uległ natomiast obniżeniu o około 20%.

Polecamy: Cholesterol nie boli, ale... - konsekwencje zaburzeń lipidowych

Jak zjeść 2 gramy fitosteroli?

Jeśli wziąć pod uwagę, że w przeciętnej diecie fitosteroli jest ok. 200 mg, czyli dziesięć razy mniej niż zalecana dawka, zjedzenie 2 g zaczyna być wyzwaniem.

Dla przykładu w 100 g oleju rzepakowego znajduje się od 633 do 881 mg fitosteroli, a w 100 g oleju słonecznikowego jest ich około 410 mg. Bogatszy w fitosterole jest olej kukurydziany, którego 100 g zawiera 970 mg fitosteroli.

Co zrobić? Z pomocą przychodzą produkty wzbogacone w fitosterole, często dodatkowo o obniżonej zawartości cholesterolu. Na rynku dostępne są, specjalnie oznaczone, margaryny, jogurty, majonezy czy nawet serki kanapkowe lub mleko z dodatkiem fitosteroli. Warto dokładnie przeczytać etykietę takiego produktu i sprawdzić, ile fitosteroli dostarczy nam codzienne wypicie jednego opakowania jogurtu.

W przypadku podwyższonego poziomu cholesterolu ważne jest by skonsultować się z lekarzem. Pomoże on ustalić optymalne leczenie, skieruje do dietetyka, który ustali odpowiednią dietę, również pod kątem zawartości fitosteroli.