Marta Skowrońska
III rok –GiAP
Aktualne Problemy Gospodarki Światowej
Gospodarka światowa jest to historycznie ukształtowany i zmieniający się w czasie system powiązań produkcyjnych, technologicznych, handlowych, finansowych, instytucjonalnych między gospodarkami narodowymi różnych krajów włączający je
w ogólnoświatowy proces produkcji i wymiany. Gospodarkę światową można traktować jako system powiązań różnorodnych układów gospodarczych stanowiących elementy tego systemu. Elementami podsystemowymi wspólnej gospodarki światowej są poszczególne gospodarki narodowe.
Problemy gospodarki światowej, określenie stosowane do problemów, które odnoszą się do całej ludzkości, ich skala ma charakter ponadpaństwowy, ponadregionalny, odznaczają się olbrzymią wagą i wiążą z kwestią przetrwania ludzkości, a sposób ich rozwiązywania musi polegać na wspólnych działaniach wszystkich krajów, całej społeczności międzynarodowej.
Generalnie można wyodrębnić trzy typy problemów światowych. Pierwszy to bariery wspólne dla wszystkich ogniw gospodarki światowej. Takimi problemami są kwestie wyczerpalności surowców naturalnych, a co za tym idzie surowcowo – energetycznego zaplecza gospodarki, a także zagrożenia związane ze zmianami klimatu i degradacją środowiska naturalnego.
Drugi rodzaj problemów globalnych to zagrożenia, których występowanie nie jest powszechne, lecz których rozwiązanie zależy od podjęcia działań o charakterze globalnym. Są to na przykład kwestia żywnościowa czy zadłużenie międzynarodowe.
Trzecia grupa problemów to zagrożenia globalne wynikające z określonych układów polityczno – ustrojowych. Najbardziej powszechnym jest tu problem pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. W erze atomowej wybuch konfliktu o zasięgu światowym może stanowić nie tylko oczywistą przeszkodę dla rozwoju społeczno – ekonomicznego, ale przyczynić się do totalnej zagłady ludzkości.
Wymienia się także takie zagrożenia, jak: demograficzny problem oraz narastanie rozpiętości między bogatymi (Północą) i biednymi (Południem), problem siły roboczej, co wiąże
się z budową nowego ładu gospodarczego, przestępczość międzynarodowa, terroryzm.
Charakterystyczne jest to, że w zakres globalnych problemów są włączane coraz to nowe kwestie. Jest to wynik narastających współzależności w świecie i komplikowania się stosunków międzynarodowych.
Zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego
„Zagrożenia – w klasycznym, realistycznym ujęciu bezpieczeństwo jest określane
i definiowane w kontekście zagrożeń dla danego podmiotu. Zagrożenie stanowi więc potoczne przeciwstawienie bezpieczeństwa. Zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego mogą powstawać wewnątrz państw, a także – i to ma miejsce częściej – być stwarzane zarówno przez państwa –uczestników danego systemu międzynarodowego, jak i przez podmioty zewnętrzne. Zagrożenia stwarzają także uczestnicy nietrytorialni, tacy jak ruchy i organizacje narodów nieposiadających własnych państw, grupy przestępcze korporacje międzynarodowe”1
Można wyróżnić osiem rodzajów zagrożeń bezpieczeństwa międzynarodowego:
zagrożenia militarne,
nacjonalizm i konflikty etniczne,
terroryzm,
transnarodowa przestępczość zorganizowana,
zagrożenia informatyczne (cybernetyczne),
zagrożenia ekonomiczne,
zagrożenia ekologiczne i biologiczne,
zagrożenia demograficzne.
W moim referacie chcę skupić się na jednym z zagrożeń związanych z zagrożeniami dla bezpieczeństwa międzynarodowego, a jest to terroryzm.
„Terroryzm jest traktowany jako zagrożenie dla bezpieczeństwa pojedynczych ludzi, grup społecznych, narodów, państw i stabilności systemu międzynarodowego”2.
Współczesny terroryzm sam w sobie jest zjawiskiem wielce różnorodnym i o wiele bardziej skomplikowanym niż sto czy dwieście lat temu. Jako jeden z aspektów walki politycznej jest wciąż aktualną formą osiągania własnych celów. Dynamiczny rozwój technologii, globalizacja systemów informacyjnych powodują zmiany technologiczno-operacyjne terroryzmu oraz zmiany w motywacjach i celach terrorystów. Wzrost konfliktów
i napięć na tle etnicznym, religijnym, ideologicznym bądź społecznym sprawił, że terroryzm zaczął przybierać nowe formy i stał się sposobem na rozwiązanie zaistniałych problemów na skalę globalną.
Jedną z istotnych cech współczesnego terroryzmu międzynarodowego jest daleko posunięta współpraca poszczególnych organizacji. Stopień tej współpracy i wzajemne powiązania osiągnęły przy tym poziom nie spotykany w poprzednich okresach. Pojawiły się tendencje do zawierania sojuszy przez różne ugrupowania terrorystyczne, próby tworzenia międzynarodowych organizacji terrorystycznych. Od połowy lat osiemdziesiątych można też zauważyć zmiany w rozmieszczeniu grup terrorystycznych. Zdziesiątkowane na terenie Niemiec, Włoch, Turcji, bezwzględnie ścigane we Francji, przemieściły się masowo do Belgii. Kraj ten zdaniem specjalistów jest „miękkim podbrzuszem” Europu antyterrorystycznej. Lata 90 - te przyniosły znaczące zmiany w postawie samych terrorystów. Powszechne stały się zamachy samobójcze dokonywane zazwyczaj przez fanatyków religijnych. Bliski Wschód był tym miejscem, gdzie przybrało to największą skalę. Głównym celem był Izrael i jego mieszkańcy. We wrześniu 2001 roku ofiarą ataku padły Stany Zjednoczone.
Legalne metody walki z terroryzmem międzynarodowym regulują m.in. Konwencja o zwalczaniu bezprawnych czynów przeciwko bezpieczeństwu lotnictwa cywilnego (1971r.), Konwencja w sprawie zapobiegania i karania przestępstw przeciwko osobom korzystającym z ochrony międzynarodowej (1973r.), Konwencja europejska o zwalczaniu terroryzmu (1976). W 1998 pierwszy pakt przeciwko terrorystom podpisały w Kairze 22 kraje arabskie, zobowiązując się do nieudzielania azylu, jakiejkolwiek pomocy grupom atakującym inne narody arabskie. Była to inicjatywa krajów borykających się z fundamentalizmem islamskim.
Kooperatywne zwalczanie międzynarodowego terroryzmu politycznego zaczyna zatem odgrywać coraz większą rolę w polityce zagranicznej państw. Pojawienie się nowych regionalnych sił, dla których terroryzm jest najłatwiejszym sposobem na osiągnięcie własnych korzyści może zachwiać strukturą międzynarodowego bezpieczeństwa. Dlatego też wzmożenie współpracy w wymiarze regionalnym jak i globalnym nabiera coraz istotniejszego znaczenia. W sferze militarno - politycznej problem terroryzmu został uwzględniony w Dokumencie Podstawowym Euroatlantyckiej Rady Partnerstwa (EAPC) przyjętym na sesji ministerialnej NATO 29 maja 1997 roku w Sintrze.
W porozumieniach bilateralnych w Madrycie, 9 lipca 1997 roku, podpisano Kartę
o szczególnym partnerstwie między Organizacją Traktatu Północnoatlantyckiego i Ukrainą,
w którym do obszarów konsultacji i współpracy pomiędzy NATO i Ukrainą zaliczono m.in. eksport broni i związane z tym transfery technologii oraz zwalczanie przemytu narkotyków
i terroryzmu.
W Akcie podstawowym o stosunkach dwustronnych, współpracy i bezpieczeństwie między NATO i Federacją Rosyjską podpisanym w Paryżu 27 maja 1997 roku, zwalczanie terroryzmu i przemytu narkotyków, zapobieganie rozprzestrzenianiu broni jądrowej, biologicznej
i chemicznej oraz środków ich przenoszenia, zwalczanie przemytu nuklearnego i utrwalanie współpracy w konkretnych obszarach kontroli zbrojeń, z uwzględnieniem politycznych
i obronnych aspektów tego rozprzestrzeniania zaliczono m.in. do dziedziny konsultacji
i współpracy między państwami NATO i FR.
W 1999 r. podczas Szczytu Waszyngtońskiego Szefowie Państw i Rządów NATO
w Deklaracji Waszyngtońskiej i Komunikacie ze Szczytu Waszyngtońskiego potępili terroryzm
i potwierdzili kontynuowanie działań mających na celu zwalczanie terroryzmu w oparciu
o zobowiązania międzynarodowe i prawo własne państwa. Groźba terrorystycznego ataku na rozmieszczone siły wojskowe i infrastrukturę NATO wymaga umacniania właściwych środków zaradczych, mających na celu ochronę oraz przeciwdziałanie tego typu atakom.
Kolejny problem, który chciałabym opisać jest kryzys zadłużenia międzynarodwego.
„Przez pojęcie kryzysu zadłużenia będziemy rozumieli brak możliwości wywiązania się
w umownych terminach ze spłaty rat kapitałowych i odsetek z tytułu zaciągniętych za granicą pożyczek.”3 Kryzys zadłużenia może mieć charakter indywidualny, lokalny bądź światowy.
W pierwszym przypadku dotyczy on pojedynczych krajów, w drugim – grupy krajów znajdujących się w określonym miejscu (np. Ameryka Łacińska), w trzecim – wielu krajów znajdujących się w różnych miejscach świata, których zadłużenie jest tak duże, że opóźnienie lub wstrzymanie obsługi tego zadłużenia zagraża załamaniem się między narodowego systemu bankowego i finansowego.
Tak duża skala zadłużenia międzynarodowego jest efektem zmiany obiektywnych czynników ekonomicznych, jaka nastąpiła na początku lat 80. XX w. (wzrost stopy procentowej na globalnym rynku kapitałowym, recesja, okresowy wzrost kursu dolara), która uniemożliwiła spłatę licznych pożyczek zaciągniętych głównie w latach 70. Również niewłaściwe wykorzystanie środków, których przeznaczeniem były inwestycje w infrastrukturę i rozwój gospodarczy państw oraz błędne założenia prowadzonej polityki ekonomicznej, spowodowało wystąpienie kryzysu zadłużeniowego w 1982.
Ogłoszenie niewypłacalności przez większość państw-dłużników zagroziło załamaniem się światowego systemu finansowego i skłoniło państwa i instytucje wierzycielskie do podjęcia szeregu działań w celu ograniczenia negatywnych skutków kryzysu. Zmiana uzgodnionych wcześniej warunków spłaty kredytów, restrukturyzacja, konwersja i redukcja długów mają za zadanie zmniejszyć koszty społeczne i ekonomiczne związane z obsługą zadłużenia zagranicznego państw rozwijających się.
Polska, która w 1982 zawiesiła spłatę kredytów, była jednym z krajów, który uzyskał redukcję 50% długu wobec wierzycieli z Klubu Londyńskiego i Klubu Paryskiego. Do największych dłużników w skali międzynarodowej należą: Irak, Meksyk, Brazylia, Indie, Argentyna, Egipt. Poziom zadłużenia kraju ujawnia stosunek rat kapitałowych i odsetek do dochodów państwa z eksportu, w skali rocznej. Jest to tzw. obsługa zadłużenia, jeśli w danym roku przekracza ona 25% dochodów z eksportu staje się czynnikiem hamującym rozwój gospodarczy państwa.
„Przyczyny zadłużenia krajów słabo rozwijających się z biegiem czasu zmieniały się. Różnice między nimi pozwalają wyodrębnić trzy etapy narastania kryzysu zadłużenia:
obejmujący lata od uzyskania przez te kraje niepodległości do początku kryzysu energetycznego,
od początku kryzysu naftowego do wprowadzenia restrykcji polityki monetarnej,
okres restrykcji monetarnej.”4
Czynniki sprzyjające powstawaniu współczesnych kryzysów finansowych:
deregulacja wielu dziedzin gospodarki oraz współczesnego rynku finansowego,
liberalizacja przepływów kapitałowych,
globalizacja rynków finansowych,
rosnąca liczba rynków off-shore oraz oaz podatkowych
innowacyjność w zakresie tworzenia instrumentów finansowych,
rozwój sektora IT, co umożliwiło powstanie i rozwój pieniądza elektronicznego
i wirtualnych platform transakcyjnych, a w konsekwencji zwiększenie strumieni międzynarodowych przepływów kapitału odznaczających się zarazem dużą zmiennością.
Reakcje na kryzys na płaszczyźnie międzynarodowej
w grudniu 2008 r. MBOiR (Bank Światowy) utworzył Fundusz Rekapitalizacji Banków (Bank Recapitalization Fund) o wartości 3 mld USD, przeznaczony dla banków
w małych krajach rozwijających się,
w lutym 2009 r. EBOiR, EBI, i MBOiR zgodziły się na udzielenie pomocy bankom
z krajów Europy Środkowej i Wschodniej w wysokości 24,5 mld EUR, przeznaczonej na walkę z kryzysem,
w marcu 2009 r. władze MFW postanowiły m.in.:
zmodyfikować zasadę warunkowości (conditionality), wprowadzając zasadę przeglądów programów (program reviews)
wprowadzić Elastyczną Linię Kredytową (Flexible Credit Line)
uelastycznić mechanizm promes kredytowych (Stand-by Arrangements)
zwiększyć limity udzielonych kredytów dla krajów członkowskich
Wszystkie tworzone obecnie katalogi problemów współczesnego świata zawsze wymieniają wśród nich kwestię gwałtownego przyrostu ludności. Problem ten dotyczy przy tym wszystkich państw bez względu na ich poziom rozwoju, ustrój społeczno-polityczny, panującą ideologię i występujące religie.
Dynamiczny przyrost ludności świata wynika z rosnącego wskaźnika przyrostu naturalnego, który kształtuje się obecnie następująco w skali rocznej: w krajach uprzemysłowionych oscyluje w granicach 1%, natomiast w licznych krajach Trzeciego Świata – w granicach 2,5 – 3%. Gwałtowny przyrost ludności w świecie wynosił: w 1950 – 2,5 mld, w 1980 – 4,4 mld, w 1987 – 5 mld, w 1994 – 5,6 mld, prognozy na początek następnego stulecia – ok. 6–8 mld ludzi w skali świata. Tempo wzrostu liczby ludności krajów słabo rozwiniętych jest o wiele szybsze, szacuje się, że do 2025 będzie ona stanowić blisko 80% całej populacji. Ludność krajów Trzeciego Świata już w 1984r. stanowiła w zależności od sposobu liczenia od 60-70% ludności świata. Praktycznie ponad połowa ludności świata będzie niedługo skoncentrowana w ośmiu państwach Trzeciego Świata: Chiny, Indie, Indonezja, Brazylia, Pakistan, Bangladesz, Nigeria i Meksyk.
Podstawową przesłanką wzrostu jest przede wszystkim spadek umieralności. Największe tempo przyrostu ludności notują kraje najbiedniejsze w Afryce, Ameryce Łacińskiej i Azji. Już dziś w tych trzech wielkich regionach żyje 4/5 ludzkości i udział ten rośnie. Eksplozja demograficzna występuje przede wszystkim w krajach Południa, gdzie współcześnie, dzięki postępowi nauki i medycyny, nastąpił duży spadek stopy zgonów
i wydłużyła się znacznie średnia wieku ludności. Tam też najczęściej znajdują się sfery niedostatku i nędzy, które są uznawane za skutek przeludnienia.
Rozmieszczenie ludności nie jest równomierne – 30% powierzchni lądów jest zamieszkiwanych na stałe. W związku z szybszym przemieszczaniem się ludności wiejskiej do miast, następują zmiany w relacjach miasto–wieś, należy się liczyć z dynamiczną urbanizacją i tworzeniem wielkich aglomeracji, szczególnie w krajach Trzeciego Świata.
Do demograficznych problemów globalnych należy też zjawisko, wędrówek i uchodźstwa politycznego. Obserwuje się, że narasta presja migracji ludności z krajów biednych do krajów europejskich i USA, przed czym już dziś bronią się liczne kraje, wprowadzając różnorodne ograniczenia. Coraz więcej uchodźców szuka lepszego życia
w Europie, a forsujący zieloną granicę mieszkańcy byłego bloku socjalistycznego, Azjaci
i Afrykanie to już nie tylko sezonowy problem polityczny. Już dzisiaj wiadomo, że np. na Białorusi i Ukrainie czeka na przerzut do Europy Zachodniej około 3 mln. osób, w Turcji – 1 mln. ludzi. Potencjalnym źródłem uchodźców są wciąż Bałkany (obywatele Rumunii, Bułgarii, którzy masowo próbują osiąść nawet w Polsce). Kwestia uchodźstwa była doceniona stosunkowo wcześnie, o czym świadczy przyjęta w 1951 r. Konwencja o statusie uchodźców, Protokół dotyczący statusu uchodźców z 1967 r., oraz Statut Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców 1950 r. Dziś największe skupiska uchodźców znajdują się
w krajach Trzeciego Świata.
Problemy demograficzne wiążą się z wyżywieniem ludzkości, nowym ładem gospodarczym, konfliktami politycznymi, przemieszczeniem się ludności biednej do zasobnych części świata, ekologicznymi problemami wywołanymi rozrostem ludności i miast. Jest to przede wszystkim wynikiem wzrostu popytu na różnorakie dobra materialne,
a zwłaszcza energię i żywność.
Również problem siły roboczej jest stale obecny w życiu gospodarczym krajów. Współcześnie rysuje się on jako jeden z głównych problemów globalnych XXI wieku. Zrodziło się nowe zjawisko - ,,pracownika na czarno” za niską płacę, poza legalnym zatrudnieniem. Szuka się rozwiązań tego poważnego społecznie i ekonomicznie problemu, z jednej strony – jak wysokie może być obciążenie zatrudnionych na fundusz socjalny,
w tym zasiłki dla bezrobotnych, a z drugiej strony – czy nie skracać czasu zatrudnienia, aby stworzyć więcej miejsc pracy.
Stały wzrost ludności na kuli ziemskiej z możliwością jej podwojenia około połowy XXI w. stawia przed nami szereg pytań: czy i jak ludzkość zapewni wszystkim dostateczną ilość wyżywienia, zlikwiduje głód, zapewni wykształcenie, ochronę zdrowia i miejsca pracy. Dotyczy to głównie Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej. Eksplozja demograficzna jako problem globalny wymaga ingerencji wszystkich podmiotów gospodarki światowej. Narasta problem zabezpieczenia społecznego, emerytur, opieki medycznej.
Demograficzne problemy globalne próbują rozwiązywać organizacje regionalne i międzynarodowe Demograficzne problemy globalne próbują rozwiązywać organizacje regionalne i międzynarodowe – ONZ, OECD i WHO. Podejmowane są akcje kontroli i regulacji urodzin, które napotykają sprzeciwy religijne; tworzone są programy pomocy, których celem jest zagospodarowanie niezamieszkanych terenów, zapobieganie społecznym i ekologicznym skutkom przeludnienia, ograniczenie migracji czemu sprzyja ustawodawstwo migracyjne obowiązujące w wysoko rozwiniętych krajach Zachodu.
Literatura:
J. Symonides (red.), Świat wobec współczesnych wyzwań i zagrożeń, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2010
P.Bożyk, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2008
K. Kowalczyk, W. Wróblewski (red.), Terroryzm globalne wyzwanie, Wydawnicto Adam Marszałek, Toruń 2006
R. Zięba, Nowe wyzwania i zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego: aspekty metodologiczne [w:] Świat wobec współczesnych wyzwań i zagrożeń J. Symonides (red.), Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2010, s. 339.↩
R.Zięba, Bezpieczeństwo a terroryzm-aspekty teoretyczne [w:] Terroryzm globalne wyzwanie K. Kowalczyk, W. Wróblewski (red.), Wydawnicto Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 33↩
P.Bożyk, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, Poloskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2008, s.203↩
P.Bożyk, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, Poloskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2008, s.205↩