BEZROBOCIE
Nowy wiek niesie za sobą upadek społeczeństwa o stałej, stabilnej pracy wykonywanej na pełny etat. Rozwój nowych technologii, wzrost konkurencyjności rynku oraz otwarcie rynków pracy spowodowały istotne zmiany w strategiach zatrudnienia.
Coraz częściej korzysta się z nietypowych, elastycznych form zatrudnienia, pozwalających na obniżenie kosztów siły roboczej i kapitału. Wielu osobom, zwłaszcza nieposiadającym odpowiedniego wykształcenia, bez kwalifikacji, dostosowanie się do nowych okoliczności sprawia wiele trudności. Bez wykształcenia brak jest szans na zatrudnienie, a bez dostatecznej wiedzy nie ma szans na stawianie czoła globalnej konkurencji.
Masowa skala bezrobocia pozwala stwierdzić, że stało się ono problemem społecznym wielkiej miary. Wieloelementowa przestrzeń społeczna, w której przyszło funkcjonować osobie bezrobotnej kształtuje się z roku na rok, a jej podstawowy wymiar często uzależniony jest od sytuacji życiowej bezrobotnego.
Szybko postępujące zmiany w przestrzeni życiowej skutecznie powiększają krąg osób wymagających wsparcia, pomocy i opieki1.
Zjawisko bezrobocia to najbardziej palący problem społeczny XX wieku i wiele wskazuje na to, że wiek XXI niewiele zmieni w tym względzie. Wysoka ranga bezrobocia to rezultat ekonomicznego, społecznego i politycznego znaczenia tego zjawiska. Wpływa ono nie tylko na standard życia i dynamikę rozwoju gospodarczego, ale rzutuje także na nastroje społeczne i popularność rządów2.
Krystyna Mlonek definiuje bezrobocie, jako zjawisko makroekonomiczne
i makrospołeczne można je analizować w ujęciu podmiotowym, jaki i przedmiotowym.
W ujęciu podmiotowym bezrobocie to stan bezczynności zawodowej osób zdolnych do pracy
i zgłaszających gotowość do jej podjęcia, dla których podstawą egzystencji są dochody
z pracy.
W ujęciu przedmiotowym oznacza niezrealizowaną podaż pracy, będącą rezultatem nierównowagi między podażą siły roboczej (zasobów ludzkich) a popytem na pracę (chłonność zatrudnieniową gospodarki)3
Natomiast według zalecenia Międzynarodowej Organizacji Pracy, bezrobotnym jest osoba, która ukończyła 15 lat, nie pracuje i jest gotowa podjąć pracę w ciągu 2 tygodni od momentu otrzymania oferty, a przez ostatnie 4 tygodnie aktywnie poszukiwała pracy
(W poszczególnych państwach obowiązują swoiste modyfikacje powyższego zalecenia.)
Polskie ustawodawstwo określa, jako bezrobotnego osobę niezatrudnioną
i niewykonującą innej pracy zarobkowej, gotową i zdolną do podjęcia pracy w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym w danym zawodzie lub służbie, nieuczącą się w szkole w systemie dziennym, zarejestrowaną we właściwym dla miejsca zameldowania powiatowym urzędzie pracy, jeżeli spełnia kilka kolejnych warunków, w tym ukończyła 18 lat, nie nabyła praw do emerytury lub renty itp.4
Czyli osobie tej przysługuje status bezrobotnego, jeżeli:
- ukończyła 18 lat z wyjątkiem młodocianych absolwentów,
- kobieta nie ukończyła 60, a mężczyzna 65 lat,
- nie nabyła prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, nie pobiera zasiłku przedemerytalnego, świadczenia przedemerytalnego, świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku chorobowego, macierzyńskiego, lub wychowawczego,
- nie jest właścicielem lub posiadaczem nieruchomości rolnej, lub nie podlega ubezpieczeniu
Emerytalno-rentowemu z tytułu stałej pracy, jako domownik w gospodarstwie rolnym,
- jest osobą niepełnosprawną, której stan zdrowia pozwala na podjecie zatrudnienia, co najmniej w połowie obowiązującego wymiaru pracy,
- nie jest osobą tymczasowo aresztowaną, lub nie odbywa kary pozbawienia wolności,
- nie uzyskuje miesięcznie dochodu w wysokości przekraczającej połowy najniższego wynagrodzenia.
W zależności od sytuacji w kraju wyróżniamy typy bezrobocia
• Bezrobocie Cykliczne (keynesowskie) - występuje podczas kryzysów ekonomicznych, wywołane jest spadkiem koniunktury.
• Bezrobocie Utajone – bezrobocie nieobjęte statystyka; występuje w postaci nad zatrudnienia (typowe w gospodarce socjalistycznej), przeludnienia agrarnego (typowe dla krajów słabo rozwiniętych), lub bezrobocia wśród ludzi, którzy zrezygnowali z poszukiwań pracy z powodu beznadziejności swych usiłowań (typowe dla krajów rozwiniętych).
• Bezrobocie Przejściowe (frykcyjne) – jest spowodowane zmianą miejsca pracy lub zmianą kwalifikacji zawodowych.
• Bezrobocie Strukturalne – spowodowane niedostosowaniem struktury podaży pracy do struktury popytu na prace, brak kapitału do stworzenia nowych miejsc pracy.
• Bezrobocie Sezonowe – spowodowane okresowa zmiana warunków klimatycznych
i cyklów produkcyjnych w niektórych rodzajach działalności gospodarczej, zwłaszcza
w rolnictwie.
• Bezrobocie Przymusowe – występuje, gdy siła robocza chce przyjąć prace za obowiązującą na rynku płace, ale nie może jej znaleźć.
• Bezrobocie Lokalne – spowodowane szczególnym nasileniem braku wolnych miejsc pracy w pewnych miejscowościach lub regionach.
• Bezrobocie Klasyczne – występuje, gdy płaca jest utrzymana powyżej poziomu równowagi.
• Bezrobocie Dobrowolne – spowodowane tym, że siła robocza nie chce podjąć pracy za płace równowagi
Zjawisko bezrobocia swymi cechami i nasileniem w pełni wyczerpuje wszystkie elementy, jakie przypisuje sie kwestiom społecznym. Są to, bowiem zjawiska i sytuacje, które:
- dotyczą większych grup i zbiorowości społecznych,
- polegają na kumulacji negatywnych cech położenia materialnego, społecznego lub politycznego,
- wywołują społeczny niepokój i wzburzenie,
- są źródłem napięć społecznych, niekiedy nawet ostrych konfliktów, przez co wpływają destrukcyjnie na rozwój całego społeczeństwa,
- nie mogą być w pełni rozwiązane w ramach grupy, przy pomocy dostępnych jej metod
i możliwości,
- mogą być rozwiązane tylko droga podjęcia działań przez państwo lub inne podmioty polityki społecznej.
Najbardziej charakterystyczne cechy polskiego bezrobocia, to:
- wysoki udział ludzi młodych w populacji bezrobotnych, szczególnie dużo ich przybywa
w lipcu i sierpniu, kiedy rejestrują sie w urzędach pracy absolwenci różnego typu szkół. Wskazuje również na to „struktura bezrobotnych wg wieku, gdzie 62% bezrobotnych to ludzie młodzi”5.
15 – 17 lat - 0, 1 % bezrobotnych
18 – 24 lata - 34, 5 % bezrobotnych
25 – 34 lata - 27, 4 % bezrobotnych
35 – 44 lata - 25, 3 % bezrobotnych
45 – 54 lata - 10, 7 % bezrobotnych
55 lat i więcej - 2, 0 % bezrobotnych
- znaczny udział procentowy w całej populacji bezrobotnych osób posiadających wykształcenie zawodowe oraz podstawowe. Wykształcenie wyższe i ogólne na poziomie średnim jest niewątpliwie lepszym niż zasadnicze zawodowe oprzyrządowaniem do podjęcia działalności zawodowej.
- znaczny udział długotrwale bezrobotnych w ogólnej populacji, co łączy sie z utratą prawa do otrzymania zasiłku. Długotrwałe bezrobocie niesie ze sobą specyficzne problemy psychiczne
i społeczne,
- zwiększający sie udział kobiet w ogólnej liczbie bezrobotnych. Wśród bezrobotnych dominują kobiety, szczególnie na wsiach i małych miastach, pomimo to, że kobiety bezrobotne są lepiej wykształcone niż bezrobotni mężczyźni. W tym przypadku poziom wykształcenia okazuje się nie mieć decydującego znaczenia i można to nazwać dyskryminacją kobiet na rynku pracy,
- przestrzenne i to bardzo znacznie zróżnicowane polskie bezrobocie. Najniższe wskaźniki bezrobocia notujemy na terenach lezących wokół wielkich miast będących dużym
i zróżnicowanym rynkiem pracy, tj. województwa mazowieckie, małopolskie, wielkopolskie.
Najwyższa natomiast stopa bezrobocia ( i to niestety wciąż rosnąca) występuje na terenach, na których istniały nieliczne zakłady przemysłowe, jak również na terenach rolniczych pasa północnego i wschodniego Polski.
Utrudnieniem w przeciwdziałaniu temu zjawisku jest kwestia mieszkaniowa, która polega na tym, że Polak jest przeświadczony, że prace powinien szukać tam, gdzie ma swój dach nad głowa a nie tam, gdzie jest praca. Bezrobocie może mieć charakter koniunkturalny, gdy wiąże sie z wahaniami koniunktury albo strukturalny, jeśli wynika z niedopasowania rozmiarów struktury popytu gospodarki na siłę robocza z jej podażą.
Najczęściej stosowana miarą bezrobocia jest tzw. stopa bezrobocia, czyli procentowy udział liczby bezrobotnych w liczbie ludności czynnej zawodowo. Wskaźnik ten stosowany jest także w porównaniach międzynarodowych. W polskich statystykach stosuje sie także bardzo przydatny przy analizie wskaźnik obrazujący procentowy udział bezrobotnych w liczbie ludności pracującej poza rolnictwem indywidualnym.
Czynniki związane z globalizacją gospodarki rynkowej, procesami demograficznymi, rozwojem nowych technologii informacyjnych oddziaływają na zmiany zachodzące na rynku pracy.
W literaturze wskazuje się na wiele czynników wywołujących bezrobocie:
1. Czynniki ekonomiczne:
– oddziaływanie polityki fiskalnej i monetarnej,
– wzrost konkurencyjności międzynarodowej,
– mała elastyczność rynku pracy,
– spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego,
– deficyt w międzynarodowych obrotach towarowych,
– wzrost wydajności pracy6,
– niedopasowanie wielkości i struktury podaży siły roboczej do popytu na pracę,
– nieodpowiednie rozmieszczenie przestrzenne kapitału oraz zasobów pracy,
– spadek ilości miejsc pracy, likwidacja przedsiębiorstw,
– spadek siły nabywczej ludności (zmniejszenie popytu na produkcję).
2. Czynniki demograficzne (w Polsce w latach 1986–1990 zasoby pracy wzrosły, o 150 tys.,
a w okresie następnych pięciu lat aż pięciokrotnie. Jeszcze przez kilka lat na rynek pracy będą wchodziły roczniki wyżu demograficznego, zatem czynniki ludnościowe w sposób istotny wpłynęły na wzrost bezrobocia w latach dziewięćdziesiątych).
3. Czynniki społeczno-prawne: (niedostateczna skuteczność programów pobudzających aktywność życiową i zawodową bezrobotnych, zbyt atrakcyjne systemy osłon socjalnych dla bezrobotnych, zmiany w systemie regulacji prawnych, nadmierne liberalizujące sytuacje bezrobotnego, niska aktywność i kreatywność bezrobotnych, niedostosowanie systemu urzędów pracy (pośrednictwa zawodowego)7.
Indywidualnymi konsekwencjami bezrobocia (zwłaszcza długotrwałego) dla większości bezrobotnych są:
– pogorszenie standardu życia, a nawet ubóstwo,
– problemy z zagospodarowaniem wolnego czasu,
– poczucie obniżenia statusu,
– ograniczenie lub zaniechanie uczestnictwa w życiu politycznym, kulturalnym i w życiu społeczności lokalnej8,
– objawy depresyjne (smutek, przygnębienie, zniechęcenie, zobojętnienie).
– zaburzenia zdrowia psychicznego, jako konsekwencje bezrobocia są nadal przedmiotem wielu badań. Dotychczasowe wskazują, że bezrobotni mają nieco niższe wskaźniki zdrowia psychicznego (lęk, depresja, dolegliwości psychosomatyczne) niż osoby mające pracę (Banks, Jackson 1982).
– reakcje emocjonalne – bezrobotni doświadczają negatywnych napięć i emocji, mają niższy poziom poczucia szczęścia, niższy poziom zadowolenia z życia w porównaniu z osobami zatrudnionymi. Towarzyszy temu dyskomfort psychiczny, polegający często na poczuciu bezsilności, a czasami nawet beznadziejności.
– zaburzenia procesów poznawczych (odbiór i przetwarzanie wrażeń) – pozostawanie
w stanie bezrobocia zwiększa trudności z koncentracją uwagi, pogarsza orientację
w rzeczywistości9.
Zmiany społeczne, dokonujące sie w Polsce w latach dziewięćdziesiątych, objęły tak rozległe obszary życia społecznego, że naruszony został – utrwalony przez dziesięciolecia, choć nieustannie kwestionowany – ład społeczny.
Powstają wprawdzie nowe reguły, ale ich znajomość i obowiązywanie nie stają sie powszechne „z dnia na dzień”. Nowa formuła ładu społecznego przez jakiś czas współistnieje ze starą, co prowadzi do rozmaitych napięć strukturalnych, często określanych, jako „patologia społeczna”.
Jednostki i grupy niepotrafiące czy też niechcące z jakichś przyczyn funkcjonować w obrębie nowych norm i wartości, są spychane na margines życia społecznego. Ich zachowania okazują się społecznie dysfunkcjonalne i bywają kwalifikowane, jako patologiczne. To jeden
z mechanizmów powodujących, że część tych, którzy źle adaptują sie do nowego ładu społecznego, ulega procesowi marginalizacji społecznej.
Brak pracy – bezrobocie – to dla wielu Polaków problem, z którym nie potrafią się uporać ani mentalnie, ani praktycznie. Zjawisko to przez 64% badanych Polaków oceniane jest zdecydowanie negatywnie, – jako coś, do czego nie wolno dopuszczać. Tylko 3% badanych zauważa pozytywne strony bezrobocia, uznając je za pożyteczne.
BIBLIOGRAFIA
Armstrong. M, Zarządzanie zasobami ludzkimi, Kraków 2004.
Bańka. A, Bezrobocie, Podręcznik Pomocy Psychologicznej, Gdańsk 2003.
Borkowski. T, Marcinkowski. A, Socjologia bezrobocia, Warszawa 1992.
Departament Statystyki, Analiz i Informatyki Krajowego Urzędu Pracy 1999 r.
Kabaj. M, Prognozy sytuacji na polskim rynku, „Rynek Pracy” nr 8, 2000.
Kwiatkowski. E, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Warszawa 2002.
Mank. Z, Ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, Krajowy Urząd Pracy, Warszawa 1997.
Mlonek. K, Tradycja badań bezrobocia w Polsce – zagadnienia metodologiczne, „Wiadomości Statystyczne” nr 6, 1992.
Szylko-Skoczny. M, Elastyczne formy zatrudnienia – korzyści i zagrożenia społeczne,
Poznań 2001.
M. Szylko-Skoczny, Elastyczne formy zatrudnienia – korzyści i zagrożenia społeczne, [w:] Dylematy zatrudnienia w warunkach postępującej integracji Polski z UE, J. Orczyk (red.), AE, Poznań 2001.↩
M. Armstrong, Zarządzanie zasobami ludzkimi, Wyd. II , Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004, s. 169;
E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002.↩
K. Mlonek, Tradycja badań bezrobocia w Polsce – zagadnienia metodologiczne, „Wiadomości
Statystyczne” nr 6, 1992, s. 1.↩
Z. Mank, Ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, Krajowy Urząd Pracy, Warszawa 1997.↩
Departament Statystyki, Analiz i Informatyki Krajowego Urzędu Pracy 1999 r.↩
M. Kabaj, Prognozy sytuacji na polskim rynku, „Rynek Pracy” nr 8, 2000.↩
Borkowski, A. Marcinkowski, Socjologia bezrobocia, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice 1999; Fundacja im. Fredricha Eberta w Polsce, Społeczne skutki bezrobocia w wymiarze lokalnym, „Polityka ekonomiczna społeczna”, Zeszyt 24, Warszawa 1992.↩
Tamże, T. Borkowski, A. Marcinkowski, Socjologia..., wyd. cyt.↩
A. Bańka, Bezrobocie, Podręcznik Pomocy Psychologicznej, Wyd. Print-B, Poznań 1992; N. Chmiel, Psychologia pracy i organizacji, GWP, Gdańsk 2003.↩