Wydatki publiczne a polityka społeczna – zabezpieczenie społeczne

(zabezpieczenia społeczne, świadczenia społeczne, usługi społeczne, problematyka inwestycji w człowieka, rola trzeciego sektora w finansowaniu zadań społecznie użytecznych)

Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości.

Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej i samorządowej, współpracując w tym zakresie, na zasadzie partnerstwa, z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem Katolickim, innymi kościołami, związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi.

Pomoc społeczna polega w szczególności na:

- przyznawaniu i wypłacaniu przewidzianych ustawą świadczeń,

- pracy socjalnej,

- prowadzeniu i rozwoju niezbędnej infrastruktury socjalnej,

- analizie i ocenie zjawisk rodzących zapotrzebowanie na świadczenia z pomocy społecznej,

- realizacji zadań wynikających z rozeznanych potrzeb społecznych,

- rozwijaniu nowych form pomocy społecznej i samopomocy w ramach zidentyfikowanych potrzeb.

Obecny system pomocy społecznej funkcjonuje od 1 maja 2004 r. w oparciu o ustawę o pomocy społecznej, według której dokonano podziału na świadczenia pieniężne i niepieniężne.

Obecny system pomocy społecznej funkcjonuje od 1 maja 2004 r. w oparciu o ustawę o świadczeniach rodzinnych. Ustawa wyróżnia trzy grupy świadczeń: zasiłek rodzinny z dodatkami, świadczenia opiekuńcze – zasiłek pielęgnacyjny i świadczenie pielęgnacyjne, zapomogi związane z urodzeniem dziecka.

Obowiązek zapewnienia realizacji zadań pomocy społecznej spoczywa na jednostkach samorządu terytorialnego oraz na organach administracji rządowej w zakresie ustalonym ustawą z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej.

Rodzaje problemów będących powodem udzielania pomocy społecznej:

- ekonomiczne – ubóstwo, bezrobocie

- zdrowotne - niepełnosprawność, długotrwała lub ciężka choroba

- rodzinne – potrzeba ochrony macierzyństwa lub wielodzietność, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych lub prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych, sieroctwo, przemoc w rodzinie.

- społeczne – bezdomność, alkoholizm lub narkomanizm, trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego, brak umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej całodobowe placówki opiekuńczo-wychowawcze,

- pozostałe - zdarzenie losowe lub sytuacja kryzysowa, trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodźcy, potrzeba ochrony oraz handlu ludzi,

- klęski żywiołowe lub ekologiczne

Świadczeniami z pomocy społecznej są:

1) świadczenia pieniężne:

- zasiłek stały,

- zasiłek okresowy,

- zasiłek celowy i specjalny zasiłek celowy,

- zasiłek i pożyczka na ekonomiczne usamodzielnienie,

- pomoc na usamodzielnienie oraz na kontynuowanie nauki,

- świadczenie pieniężne na utrzymanie i pokrycie wydatków związanych z nauką języka polskiego dla cudzoziemców, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą,

- wynagrodzenie należne opiekunowi z tytułu sprawowania opieki przy-znane przez sąd;

2) świadczenia niepieniężne:

- praca socjalna,

- bilet kredytowany,

- składki na ubezpieczenie zdrowotne,

- składki na ubezpieczenia społeczne,

- pomoc rzeczowa, w tym na ekonomiczne usamodzielnienie,

- sprawienie pogrzebu,

- poradnictwo specjalistyczne,

- interwencja kryzysowa,

- schronienie, posiłek, niezbędne ubranie,

- usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania, w ośrodkach wsparcia oraz w rodzinnych domach pomocy,

- specjalistyczne usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania oraz w ośrodkach wsparcia,

- mieszkanie chronione,

- pobyt i usługi w domu pomocy społecznej,

- pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych, w tym w mieszkaniu chronionym, pomoc w uzyskaniu zatrudnienia, pomoc na zagospodarowanie – w formie rzeczowej dla osób usamodzielnianych.

Istota samorządu

Cechy samorządu:

Przepisy prawa powinny zagwarantować określonym grupom społecznym i wyłonionym przez nie organom prawo do zarządzania „swoimi” sprawami (korporacyjny, czy zrzeszeniowy charakter samorządu).

Zasada subsydiarności (pomocniczości)

Człowiek jest podstawowym podmiotem wszelkich praw, instytucje powinny być tworzone jedynie jako pomocnicze w stosunku do działań i potrzeb poszczególnych osób,

- powiat jest pomocniczy w stosunku do gminy, a województwa w stosunku do powiatu,

- Państwo ma być pomocnicze w stosunku do wszelkich działających w jego standardach organizacji i tych będących bliżej obywatela,

- władze Unii Europejskiej nogą zajmować się tylko tymi sprawami, z którymi poszczególne kraje członkowskie nie są w stanie zajmować się samodzielnie.

Struktura organizacyjna JST:

Z brzmienia art. 4 i 4a usog można wyciągnąć wniosek, iż występują dwa podstawowe typy gmin: gmina miejska i wiejska

Rozróżnienie to posiada przede wszystkim charakter formalny – nadanie gminie lub miejscowości statusu miasta.

Natomiast nie wynika z ustawy, jakie elementy powinny odróżniać gminę miejską od wiejskiej.

Jednostkami bezpośrednio realizującymi zadania pomocy społecznej są:

- jednostkami samorządu terytorialnego (gminy, powiaty, województwa) i jednostki organizacyjne powołane przez te jednostki,

a także podmioty prywatne i

- organizacje trzeciego sektora, którym zlecono realizacje usług pomocy społecznej na podstawie umów o charakterze cywilnym.

Z punktu widzenia przedmiotu świadczonych usług, można wyróżnić następujące jednostki organizacyjne pomocy społecznej:

- regionalne ośrodki pomocy społecznej,

- powiatowe centra pomocy rodzinie,

- ośrodki pomocy społecznej (gminne, miejskie),

- domy pomocy społecznej,

- placówki specjalistycznego poradnictwa, w tym poradnictwa rodzinnego,

- placówki opiekuńczo-wychowawcze,

- ośrodki adopcyjno-opiekuńcze,

- ośrodki wsparcia,

- ośrodki interwencji kryzysowej.

W gminach powoływane są gminne Ośrodki pomocy Społecznej (GOPS), a w miastach – miejskie (MOPS), które:

- realizują zadania własne i zlecone,

- określają uprawnienia i wypłacają świadczenia, a także

- zajmują się prowadzeniem pracy socjalnej

Realizując zadania własne, ośrodek kieruje się ustaleniami wójta (burmistrza, prezydenta miasta), zadanie zlecone z zakresu administracji rządowej, kieruje się ustaleniami przekazanymi przez wojewodę.

Kierownik ośrodka posiada udzielone przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) upoważnienie do wydawania decyzji administracyjnych w indywidualnych sprawach z zakresu pomocy społecznej należących do właściwości gminy.

Kierownik ośrodka może także wszczynać powództwa o roszczenia alimentacyjne, a także kierować wnioski ustalenie niezdolności do pracy niepełnosprawności i stopnia tej niepełnosprawności (ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych Dz. U. z 2008 r. nr 14, poz. 92.)

Ośrodek pomocy społecznej zatrudnia pracowników socjalnych proporcjonalnie do liczby ludności gminy:

(1 pracownik soc. – 2 000 mieszkańców)

- co najmniej 3 pracowników

Na poziomie samorządu powiatowego tworzone jest Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie (PCPR):

- miasta na prawach powiatu – miejski ośrodek pomocy społecznej, ( miejskim ośrodkiem pomocy rodzinie)

- powiatowe centra pomocy rodzinie działają w Polsce od 1999 r. wraz z momentem wprowadzenia samorządu powiatowego,

- centra te przejęły nie tylko funkcje administracyjne w systemie pomocy społecznej wobec placówek, ale także doradcze dla rodzin i osób.

Starosta może też upoważnić kierownika PCPR lub kierownika ośrodka pomocy społecznej w mieście na prawach powiatu do zawierania i rozwiązywania umów cywilnoprawnych z rodzinami zastępczymi w sprawie powierzenia dziecka.

- Kierownik PCPR współpracuje z sądem w sprawach dotyczących opieki i wychowania dzieci pozbawionych całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej.

Przy pomocy PCRR starosta sprawuje nadzór nad działalnością:

- rodzinnej opieki zastępczej,

- ośrodków adopcyjno-opiekuńczych,

jednostek specjalistycznego poradnictwa oraz ośrodków wsparcia, domów pomocy społecznej i placówek opiekuńczo-wychowawczych

Na szczeblu województwa organizacja pomocy społecznej posiada reprezentację:

- administracji samorządowej – regionalny ośrodek polityki społecznej będący jednostką organizacyjną samorządu województwa – urzędu marszałkowskiego

- administracji rządowej - wydział polityki społecznej w urzędzie wojewódzkim jako jednostka pomocnicza wojewody przy realizacji jego zadań w tym zakresie

Treść Artykułu 113 ustawy o pomocy społecznej wskazuje regionalny ośrodek polityki społecznej jako wykonawcę zadań z zakresu pomocy społecznej, należących do samorządu województwa oraz koordynatowa strategii wojewódzkiej w zakresie polityki społecznej.

Ośrodek ten pomaga także marszałkowi województwa w sprawowaniu nadzoru nad podległymi mu jednostkami organizacyjnymi pomocy społecznej.

Według kryterium podstaw prawnych, najważniejszą rolę spełniają organizacje występujące najczęściej w formie prawnej:

- fundacji (Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach)

- stowarzyszeniach (ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r Prawo o stowarzyszeniach)

- kościoły i związki wyznaniowe.

Organizacje pozarządowe:

2) niebędące jednostkami sektora finansów publicznych w rozumieniu ustawy o finansach publicznych,

2) niedziałające w celu osiągnięcia zysku:

- osoby prawne lub jednostki organizacyjne

- nieposiadające osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, w tym fundacje i stowarzyszenia, z wyłączeniem partii politycznych, związków zawodowych i organizacji pracodawców samorządów zawodowych, fundacji utworzonych przez partie polityczne.

Działalność pożytku publicznego może być prowadzona także przez:

- osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego;

- stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego;

- spółdzielnie socjalne;

- spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz kluby sportowe będące spółkami działającymi na podstawie przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz. U. Nr 127, poz. 857, z późn. zm.), które nie działają w celu osiągnięcia zysku oraz przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich udziałowców, akcjonariuszy i pracowników.

Aspekty prawne:

Podstawowym dokumentem regulującym kwestie współpracy organów administracji publicznej, w tym organów jednostek samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi jest Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.

Określa ona zasady prowadzenia działalności pożytku publicznego przez organizacje pozarządowe i korzystania z tej działalności przez organy administracji publicznej w celu wykonywania zadań publicznych, uzyskiwania przez organizacje pozarządowe statusu organizacji pożytku publicznego oraz funkcjonowania organizacji pożytku publicznego i sprawowania nadzoru nad prowadzeniem działalności pożytku publicznego.

Sfera zadań publicznych obejmuje bardzo szeroki zakres działalności, w tym m.in.:

- pomoc społeczną,

- działalność na rzecz integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych,

- przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu,

- działalność charytatywną,

- naukę, szkolnictwo wyższe, edukację, oświatę i wychowanie.

Podmioty mogą też z własnej inicjatywy występować z ofertą wykonani zadań z dziedziny pomocy społecznej. (nie mogą zajmować się kwestiami dotyczącymi: ustalania uprawnień do świadczeń, opłacania składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne, wypłaty świadczeń pieniężnych)

Zadaniami z zakresu pomocy społecznej nie mogą się zajmować:

- partie polityczne,

- związki zawodowe,

- organizacje pracodawców,

- organizacje samorządów zawodowych, ani też fundacje utworzone prze partie polityczne.

W ustawie z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym, która określa zasady działania w stosunku do osób, które podlegają wykluczeniu społecznemu i ze względu na swoją sytuację życiową i nie są w stanie własnym staraniem zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych i znajdują się w sytuacji powodującej ubóstwo oraz uniemożliwiającej

lub ograniczającej uczestnictwo w życiu zawodowym, społecznym i rodzinnym, przewidziano utworzenie prze organizacje pożytku publicznego centrów integracji społecznej, których celem jest w szczególności:

- kształtowanie umiejętności pozwalających na pełnienie ról społecznych przez osoby,

- nabycie umiejętności zawodowych,

- nauka planowanego życia i zaspokajania potrzeb własnym staraniem.

Instytucje pomocy społecznej współdziałają w Polsce m.in. z:

- Polskim Czerwonym Krzyżem,

- organizacją charytatywną „Caritas” oraz Towarzystwem im. Brata Alberta,

- Polskim Komitetem Pomocy Społecznej oraz Towarzystwem Przyjaciół Dzieci,

- Polskim Związkiem Emerytów i Rencistów,

- Stowarzyszeniem na rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym,

- Związkiem Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych,

- Związkiem Harcerstwa Polskiego, Polskim Związkiem Niewidomych itd.

Możliwość powierzenia wykonania zadań z zakresu pomocy społecznej innym podmiotom to podstawy rynku usług socjalnych, na którym podmioty będą konkurować ze sobą szybkością, terminowością i jakością usług.

- Zlecanie zadania z zakresu pomocy społecznej następuje po dniu przeprowadzeniu konkursu ofert, zgonie z przyjętymi zasadami współpracy.

- Oferent (gmina, powiat, województwo) ocenia celowość zlecenia zadania, stopień, w jakim odpowiada priorytetom w zakresie pomocy społecznej, dostępność środków, korzyści z realizacji itp.

Ogłasza konkurs – termin składania wniosków i inne niezbędne informacje (np. rodzaj zadania, wysokość dotacji itp.)

- Ogłoszenie o otwartym konkursie ofert ma charakter publiczny.

Prawo do świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej przysługuje osobom i rodzinom, które spełniają tzw. kryterium dochodowe. Pomoc skierowana jest do osób o najniższych dochodach.

Wysokość kryterium dochodowego (2011 r.):

- dla osoby samotnie gospodarującej 477 zł,

- na osobę w rodzinie 351 zł

Wysokość kryterium dochodowego (2012 r.):

- dla osoby samotnie gospodarującej 542 zł,

- na osobę w rodzinie 456 zł

Od 1 listopada 2012 r. do 31 października 2014 roku kryterium dochodowe, od którego zależy prawo do zasiłku rodzinnego na dziecko wynosi 539 zł na osobę w rodzinie, a jeżeli dziecko jest niepełnosprawne do kwoty 623 zł na osobę w rodzinie.

Opłacanie składek na ubezpieczenie społeczne:

- zapewnienie osobie środków do utrzymania w przyszłości (umożliwienie nabycia prawa z ubezpieczenia społecznego, renty lub emerytury).

- osoba rezygnująca z zatrudniania (lub urlop bezpłatny) z związku z koniecznością sprawowania bezpośredniej opieki nad długotrwale lub ciężko chorym członkom rodziny).

Warunki uzyskania tego rodzaju pomocy są następujące:

- dochód w rodzinie osoby opiekującej się nie przekracza 150% kryterium dochodowego określonego ustawą

- osoba opiekująca się nie podlega obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalno-rentowym z innych tytułów

Składka ta jest opłacana przez cały okres sprawowania opieki (nie ma limitu czasu).

Pomoc w celu ekonomicznego usamodzielnienia osoby lub rodziny:

Adaptacja zawodowa uzyskania lub/i utrzymania przez wnioskodawcę zatrudnienia oraz do tworzenia przez wnioskodawców własnych miejsc pracy.

Instrumenty:

- świadczenia w naturze (na drodze umowy użyczenia) maszyn i narzędzi pracy stwarzających możliwość zorganizowania własnego miejsca pracy oraz udostępnieniu urządzeń ułatwiających pracę osobom niepełnosprawnym lub

- forma pieniężna jednorazowy zasiłek celowy lub nieoprocentowana pożyczka (umorzenie na wniosek) – szczegółowe zasady – uchwała rady gminy.

Usługi poradnictwa specjalistycznego:

Rodzaje usług:

- poradnictwo prawne (przepisy prawa rodzinnego, opiekuńczego, zabezpieczenia społecznego, ochrona praw lokatorów),

- psychologiczne (diagnozowania, profilaktyka, terapia),

- rodzinne (opinie dotyczące funkcjonowania rodziny, problemów wychowawczych, opieki nad osobami niepełnosprawnymi, terapia rodzinna)

Usługa interwencji kryzysowej:

- interdyscyplinarne działania dla osoby lub rodziny w stanie kryzysu,

- natychmiastowa specjalistyczna pomoc psychologiczna, poradnictwo socjalne, prawne, udzielenie tymczasowego schronienia (mieszkania) na okres nieprzekraczający 3 miesięcy.

Objęcie indywidualnym programem wychodzenia z bezdomności:

- wspieranie osoby bezdomnej w rozwiązywaniu jej problemów życiowych, w szczególności rodzinnych i mieszkaniowych oraz pomocy w uzyskaniu zatrudnienia.

- indywidualny program wychodzenia z bezdomności jest opracowany przez pracownika socjalnego ośrodka pomocy społecznej wraz z osobą bezdomną i podlega zatwierdzeniu przez kierownika ośrodka

- jeżeli osoba bezdomna przebywa w schronisku lub domu dla bezdomnych, indywidualny program wychodzenia z bezdomności może być opracowany przez pracownika socjalnego zatrudnionego w tej placówce.

Usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze:

- osobom samotnym, które z powodu wieku, choroby, niepełnosprawności lub innej przyczyny wymagają pomocy innych osób, a są jej pozbawione,

- usługi opiekuńcze mogą być przyznane również osobom, które wymagają pomocy innych osób, a rodzina nie może takiej pomocy zapewnić,

- usługi świadczone są w mieszkaniu osoby, która potrzebuje pomocy lub w ośrodkach wsparcia takich jak środowiskowe domy samopomocy, kluby samopomocy, dzienne domy pomocy.

Usługi opiekuńcze mogą obejmować:

- pomoc w codziennych zajęciach takich jak robienie zakupów, sprzątanie, gotowanie, załatwianie spraw w urzędach itp.

- pomoc w utrzymaniu higieny, pomoc dla osób chorych, dozowanie lekarstw,

- w miarę możliwości zapewnienie kontaktów z rodziną i otoczeniem.