1. WYCHOWANIE I JEGO WŁAŚCIWOŚCI. PRÓBA PODPORZĄDKOWANIA UJĘĆ DEFINICYJNYCH. RÓŻNE KONCEPCJE WYCHOWANIA, ICH ANALIZA I PRÓBA WARTOŚCIOWANIA.

DEFINICJE WYCHOWANIA WYRÓŻNIONE ZE WZGLĘDU NA DYSCYPLINY NAUKOWE.

Antonina Gurycka – definicja psychologiczna:
Wychowanie – dynamiczny, złożony układ wzajemnie od siebie zależnych procesów nadawania i odbierania wpływu (wywierania wpływu) zachodzących między jednostkami o zróżnicowanych, specyficznych rolach, w których jedna jest dojrzałym wychowawcą, a druga mniej dojrzałym od niego wychowankiem, w celu realizowania świadomie założonego projektu osobowości wychowanka.

Antonina Gurycka – definicja pedagogiczna:
Wychowanie – dynamiczny, złożony układ oddziaływań społecznych, instytucjonalnych, interpersonalnych, bezpośrednich i pośrednich, wywołujących zmiany w osobowości człowieka tym oddziaływaniom podatnego. Są to zmiany społecznie akceptowane i postulowane.

Różnica: w psychologii: oddziaływanie wychowawcy na wychowanka
w pedagogice: oddziaływanie społeczne

(cel) w psychologii: realizowanie świadomych założeń dot. osobowości
wychowanka
w pedagogice: zmiany społecznie akceptowane
Wniosek: w psychologii: charakter indywidualny (dobro indywidualne)
w pedagogice: charakter społeczny (dobro społeczne)

Definicja socjologiczna:
Wychowanie (w ujęciu szerokim) – uspołecznienie człowieka
Wychowanie (w ujęciu wąskim) – planowa działalność wychowawcza instytucji

DEFINICJE WYCHOWANIA WYRÓŻNIONE ZE WZGLĘDU NA ELEMENTY, KTÓRE WCHODZĄ W SKŁAD ZJAWISK WYCHOWANIA:

Definicje prakseologiczne wychowania – zwracają uwagę na celowe działania wychowawców na wychowanków, wpływanie na nich, urabianie, np.: Waltz: „ wychowanie jest planowym oddziaływaniem na jeszcze dające się kształcić wewnętrznie życie innych”.
Definicje ewolucyjne wychowania – istotą wychowania jest swobodny wzrost dziecka, proces samorzutnego rozwoju w zakresie różnego rodzaju doświadczenia nabywanego przez wychowanka, np.: Doughton: „wychowanie jest procesem rozwoju, który zachodzi w indywidualnej jednostce, jako rezultat jej działalności w środowisku i jej reakcji na środowisko”.
Definicje sytuacyjne wychowania – koncentrują się na warunkach i bodźcach przyczyniających się do rozwinięcia wychowanka, np.: Decroly: „ przygotowanie do życia przez życie”.(najczęściej stosowane w pedagogice specjalnej a zwłaszcza w oligofrenopedagogice)
Definicje adaptacyjne wychowania – zwracają uwagę na wytwory i osiągane skutki działania wychowawczego, np.: Durkheim: „wychowanie jest oddziaływaniem pokoleń dorosłych na te, które jeszcze nie dojrzały do życia społecznego. Zmierza ono do wywołania i rozwinięcia w dziecku pewnej liczby stanów fizycznych, umysłowych i moralnych, jakich domagają się od niego i społeczeństwo polityczne jako całość, i środowisko specjalne, do którego jest ono szczególnie przeznaczone.”
W wyżej wymienionym podziale definicji zachodzi ich krzyżowanie, nakładanie między innymi dlatego, że na proces wychowania składają się zarówno samorzutny rozwój dziecka, działania wychowawców, sytuacje bodźcowe oraz wytwory wychowania.
Definicje ramowe wychowania – najczęściej stosowane współcześnie. Zawierają w sobie: działalność wychowawców, sytuacje wychowawcze, rozwój wszechstronny wychowanka, cel, do którego proces rozwojowy i działanie wychowawcze zmierza, np.: „wychowanie jest zawsze społecznie uznanym systemem działania pokoleń starszych na dorastające celem pokierowania ich wszechstronnym rozwojem dla przygotowania według określonego ideału nowego człowieka do przyszłego życia”
(def. prakseologiczne: „zawsze społecznie uznanym systemem działania pokoleń starszych na dorastające”
ewolucyjne: „wszechstronnym rozwojem”
sytuacyjne: „ ideału nowego człowieka”
adaptacyjne: „do przyszłego życia” )

DEFINICJE WYCHOWANIA WYRÓŻNIONE ZE WZGLĘDU NA RODZAJ DEFINICJI:

Definicje sprawozdawcze (analityczne) – starają się w miarę wiernie odtworzyć sens pojęcia „wychowanie” zawierający się w języku naukowym i potocznym, np.: Sośnicki: „wychowanie jest przeważnie urabianiem od zewnątrz przez celową i świadomą czynność wychowawcy”
Definicje projektujące (syntetyczne) – nadają pojęciu„wychowanie” nowe znaczenie, tylko w niewielkim stopniu lub w ogóle, uwzględniają znaczenie tego pojęcia w języku naukowym i potocznym, np.: Romana Miller: „wychowanie jest to interwencja w dialektyczny stosunek człowieka i świata, regulującą ich wzajemne stosunki za pomocą twórczego współdziałania dotyczącego rozwoju społecznego i jednostki”
Definicje regulujące – częściowo dostosowują treść definiowanego pojęcia do jego znaczenia zastanego, stosowanego w języku naukowym lub potocznym, a częściowo je zmieniające, np.: Muszyński: „mówiąc o wychowaniu mamy na myśli zamierzone wpływanie na sferę wolicjonalno – emocjonalną jednostki” (sfera wolicjonalno – emocjonalną W. Stern – dyspozycje psychiczne kierunkowe – kierunek naszych działań – emocje, motywacje, uczucia, zasady moralne )
Definicje perswazyjne – wykorzystanie przy definiowaniu jakiegoś pojęcia takiego zbioru jego właściwości, który ma pozytywny lub negatywny ładunek oceny (emocjonalny), np.: Sujak: „wychowanie jest włączeniem się człowieka dojrzałego w proces rozwoju psychicznego, który rozgrywa się na jego oczach w człowieku mniej dojrzałym”

WŁAŚCIWOŚCI (CECHY) WYCHOWANIA WYRÓŻNIONE ZE WZGLĘDU NA SPOSÓB WYCHOWANIA PRZEZ ŁOBOCKIEGO:

Wychowanie jako zjawisko społeczne oznacza, że występuje w zbiorowości człowieka i jest równocześnie funkcją życia społecznego. Tak rozumiane wychowanie cechuje:
- złożoność – odnosi się do zewnętrznych i wewnętrznych uwarunkowań wychowania
- intencjonalność – dotyczy świadomości celów, jakie chce wychowawca realizować w wyniku organizowanej działalności wychowawczej
- interakcyjność – oznacza współdziałanie wychowawcy z wychowankiem, musi być charakter dwustronny
- relatywność – odnosi się do trudności w przewidywaniu skutków oddziaływań wychowawczych
- długotrwałość – oznacza, że każdy człowiek podlega przemianom własnej osobowości przez całe życie i wiąże się ta cecha wychowania z systematycznością, co ma doniosłe znaczenie dla ciągłego pogłębiania i przetrwania osiągniętych wyników. Brak systematyczności może doprowadzić do zaprzepaszczenia tego co już się osiągnęło, jak również do cofnięcia się w rozwoju społeczno – moralnym wychowanków.

TRZY WARUNKI WYCHOWANIA WEDŁUG KRUSZEWSKIEGO I KONARZEWSKIEGO:

1. Nie można mówić o wychowaniu, jeśli nie ma oddziałujących na siebie osób.
2. Nie można mówić o wychowaniu, jeśli przynajmniej niektóre osoby biorące w nim udział nie działają z myślą o wywołaniu zmian w postępowaniu innych ludzi.
3. Nie można mówić o wychowaniu, jeśli wszyscy ci ludzie nie znajdą się we wspólnej sytuacji symbolicznej, czyli układzie znaczeń zgodnie nadawanych rzeczom i czynom przez nadawcę i odbiorcę oddziaływania (podmioty musi coś łączyć, wychowawca i wychowanek mają wspólne cele)
Akt wychowawczy – czynność człowieka nastawiona na zmianę postępowania drugiego człowieka i przebiegająca we wspólnej sytuacji symbolicznej.
Dookreślenia charakteryzujące wychowanie:
KTO jest prawdziwym i właściwym wychowawcą i wychowankiem
JAKI jest prawdziwy czy właściwy kontekst, przebieg czy metoda oddziaływania wychowawczego
CO powinno się zmienić w wychowanku
PO CO w imię czego chcemy tych zmian

TRZY ZNACZENIA TREŚCIOWO – ZAKRESOWE POJĘCIA WYCHOWANIE:

SZEROKIE
„Poprzez wychowanie rozumie wszystkie rodzaje działań społecznych, które charakteryzują się następującymi właściwościami, cechami konstytutywnymi: akomodacją, aproksymacją oraz indoktrynacją.” De Tchorzewski

Akomodacja – przystosowanie jednostek bądź grup do zastanych warunków i wymagań społecznych
Aproksymacja – przybliżanie jednostkom ich możliwości oraz form zachowań, które przyjmują postać określonych powinności, jakich dopełniać powinien człowiek przynależący do określonej społeczności
Indoktrynacja – systematyczny i zorganizowany wpływ na poglądy i przekonania jednostek bądź grup.

Szerokie ujęcie wychowania jest dość niebezpieczne i łatwo może wprowadzić dezorientację, ponieważ mieści w sobie wszelakie oddziaływania człowieka na człowieka, co nie zawsze posiada aspekty pozytywnych wpływów rozwoju jednostki, jej wzrostu moralnego.(Konarzewski)
WĄSKIE – aspekt teleologiczny (musi być wyraźnie określony cel) i prakseologiczny (musi być wyraźnie określony rodzaj działalności wychowawczej), np.: De Tchorzewski:
„ Wychowanie to byt społeczny, będący wytworem przynajmniej dwóch osób, pomiędzy którymi zachodzi relacja wyrażająca się w przekraczaniu przestrzeni międzypodmiotowej za pomocą obranej formy kontaktu, w ramach którego podmiot wychowujący, kierując się powszechnie uznanym dobrem umożliwia podmiotowi wychowywanemu osiągnąć wzrost własnej tożsamości”
aspekt teleologiczny: osiągnięcie wzrostu tożsamości przez podmiot wychowywany
aspekt prakseologiczny: dwustronna, dwukierunkowa, dynamiczna relacja międzypodmiotowa.
Źródłem dla tej koncepcji jest uniwersalistyczna filozofia arystotelesowsko – tomistyczna: czynniki sprawcze:
- czynnik podmiotowy: podmiot wychowujący (działający - Filek) oraz podmiot wychowywany (doznający - Filek)
- czynnik dobra
Bonum unite – dobro pożyteczne
Bonum defectabile – dobro przyjemne
Bonum honestam – dobro godziwe, zacne
Wyjaśnienie definicji De Tchorzewskiego przez d. Zająca:
Podmiot wychowujący (działający, nauczyciel) przyczynia się do ukazywania podmiotowi wychowywanemu określonych wartości, a podmiot wychowywany, w sposób wolny i świadomy, włącza te wartości do swojego indywidualnego systemu wartości i w ten sposób kształtuje własną osobowość.
TO NIE JEST ODDZIAŁYWNIE!
Wychowanie polega na tym, że działanie podmiotu wychowującego wywołuje współdoznawanie podmiotu wychowywanego, a ten z racji swojej aktywności odwzajemnia się działaniem na podmiot wychowujący. Istotą wychowania jako bytu społecznego jest wychowanie – współdziałanie i doznawanie współ podmiotu wychowującego i wychowywanego.
NAJWĘŻSZE
Tego rodzaju definicje były stosowane w systemach totalitarnych, np.: Muszyński: „zamierzone wpływanie na sferę emocjonalno – wolicjonalną osobowości człowieka”

AMBIWALENTNOŚĆ WYCHOWANIA:

Ambiwalentność wychowania – dwuznaczność, dwuwartościowość, przeciwstawność.
Przejawy ambiwalencji:
Wychowanie może być środkiem zniewolenia człowieka Wychowanie może być środkiem wyzwalania człowieka
Wychowanie może być dialogiem Wychowanie może być monologiem
Spotkanie dwóch wolności: uczeń - nauczyciel Walka nauczyciela z uczniem
Wspólnota działania nauczyciela z uczniem Jednostronna aplikacja zewnętrznych celów kulturowych
Przezwyciężyć ambiwalentność wychowania to wyzwolić wychowanie, to dojść do pedagogiki humanistycznej. Trzeba podjąć walkę o nowy kształt wychowania (odejść od przymusu w kierunku tworzenia wspólnotowych więzi interpersonalnych) oraz zmienić, przekształcić kwalifikacje nauczycielskie – nauczyciel ma stać się doradcą dzieci, animatorem, terapeutą, artystą w dziele edukacji. Podstawowe środki wychowania dla nauczyciela to: wolność i odpowiedzialność.

2. WYCHOWANIE A INNE PROCESY I ZJAWISKA SPOŁECZNE (SOCJALIZACJA, EDUKACJA, NAUCZANIE, UCZENIE SIĘ, KSZTAŁCENIE, OPIEKA I SAMOWYCHOWANIE).

SOCJALIZACJA A WYCHOWANIE:

Socjalizacja – przygotowanie człowieka do życia w społeczeństwie poprzez udział w grupach społecznych i ich kulturze.
Socjalizacja uczy współżycia ze społeczeństwem, uczy pełnienia ról społecznych, norm, uczy panowania nad emocjami, popędami, wpaja człowiekowi aspiracje, daje mu kwalifikacje, sprawności, umiejętności techniczne. Prowadzi do konformizmu (życia w zgodzie z przyjętymi zasadami, zachowania zgodnego z oczekiwaniami społecznymi)
Jeżeli w działaniach społecznych dominuje akomodacja i aproksymacja to mamy do czynienia z socjalizacją.
Każda socjalizacja jest wychowaniem, ale nie każde wychowanie jest socjalizacją.
Socjalizacja jest podrzędna w stosunku do wychowania w ujęciu szerokim
Każde wychowanie w wąskim znaczeniu jest socjalizacją, ale nie każda socjalizacja jest wychowaniem w wąskim znaczeniu
Socjalizacja jest nadrzędna w stosunku do wychowania w wąskim znaczeniu.
EDUKACJA – WYCHOWANIE

Edukacja – ogół wpływów na człowieka. Celem edukacji jest dokonywanie zmian w sobie, w otoczeniu – z zachowaniem wolności. Dokonuje się wszędzie przez wszystkich ludzi. Dziesięciościan edukacji według Kwiecińskiego: globalizacja, etatyzacja, nacjonalizacja, kolektywizacja, socjalizacja, polityzacja, inkulturacja i personalizacja, wychowanie i jurydyfikacja, kształcenie i humanizacja, hominizacja,
Każda edukacja jest wychowaniem, ale nie każde wychowanie jest edukacją.
Wychowanie w ujęciu szerokim jest nadrzędne w stosunku do edukacji.

Każda wychowanie wychowaniem w ujęciu wąskim jest edukacją, ale nie każde edukacja jest wychowaniem w ujęciu wąskim.
Wychowanie w ujęciu wąskim jest podrzędne w stosunku do edukacji.

SOCJALIZACJA – EDUKACJA (stosunek krzyżowania)
Istnieje edukacja nie będąca socjalizacją (indoktrynacja).
Istnieje socjalizacja nie będąca edukacją (akomodacja).
Istnieje socjalizacja będąca edukacją i edukacja będąca socjalizacją (aproksymacja).
Socjalizacja i edukacja rozumiane jako części składowe wychowania według de Tchorzewskiego występują w stosunku do siebie w relacji równorzędnej, zazębiają się
Każda socjalizacja jest edukacją, ale nie każda edukacja jest socjalizacją.
Edukacja rozumiana według Kwiecińskiego jest nadrzędna w stosunku do socjalizacji.

UCZENIE SIĘ – proces zamierzonego nabywania przez uczący się podmiot wiadomości, umiejętności, nawyków dokonujący się w toku bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości (przyrodniczej, społecznej, kulturowej i technicznej).

NAUCZANIE – kierowanie, organizowanie uczenia się uczniów.

KSZTAŁCENIE – proces przekazywania uczniom określonego zawodu, wiadomości, umiejętności, nawyków, dorobienia się własnych poglądów, przekonań. Celem jest przygotowanie do zawodu.
Kształcenie = uczenie się + nauczanie + wychowanie. (Bezwińska)
Kształcenie ogólne(efekt wykształcenia ogólnego – brak zawodu) i zawodowe (mające na celu przygotowanie do zawodu - zawód).

OPIEKA – wspomaganie, wspieranie człowieka w rozwoju. Dzięki opiece zapewnia się prawidłowe warunki wychowawcze. Opieka i wychowanie wzajemnie przenikają się. (Łobocki).
Rodzaje opieki:
- materialna
- moralna
- zdrowotna
- prawna
- wychowawcza
Dąbrowski kwestionuje związek opieki z wychowaniem. Uważa, że są to odmienne rodzaje działalności człowieka. Opieka zapewnia ciągłość istnienia gatunku ludzkiego, a wychowanie to przekazywanie dorobku kulturowego. Opieka to działanie pierwotne w rozwoju filio – ontogenetycznym. Działania opieki wyprzedzają i regulują czynności wychowawcze – treści działania opiekuńczego stosuje się do pewnych osób: upośledzonych, niedołężnych i nieuleczalnie chorych.

SAMOWYCHOWANIE – czynne ustosunkowanie się podmiotu do procesu własnego rozwoju, wyrażające się w regulowaniu własnego postępowania i działania według dobrowolnie przyjętych wzorów postępowania lub systemu wartości. Jest to świadome i celowe kierowanie sobą. Człowiek sam wybiera sobie cele i wartości.
Aktywność samowychowawcza powstaje pod wpływem braku równowagi pomiędzy podmiotem a otaczającym światem, przede wszystkim zaś światem ludzi i stosunków między nimi. Nierównowaga występuje wówczas, kiedy jednostka odczuwa konflikt między pragnieniami a powinnościami, między zachciankami a normami regulującymi współżycie ludzkie. Może ona powstać również pod wpływem różnic dostrzeganych między „ja” idealnym a „ja” realnym. Nierównowaga wywołuje potrzebę regulowania swego stosunku z otoczeniem oraz potrzebę osiągnięcia w życiu wybranych wartości. Potrzeby te stają się punktem aktywności samowychowawczej.
Strukturę samowychowawczą tworzą następujące elementy:
- wybór wzoru (cel, który podmiot chce osiągnąć) – człowiek wytwarza idealne „ja” wzór osobowy, który chce osiągnąć
- analiza sytuacji – podmiot wybiera wzór i dąży do jego osiągnięcia analizując różne sytuacje, w jakich go można realizować
- autoocena – na obraz autooceny składają się: wiedza o sobie, normalne stany wewnętrzne, właściwości podmiotu, relacje między podmiotem a innymi ludźmi. Autoocena jest zjawiskiem zmiennym, człowiek podnosi jej poziom pod wpływem powodzeń udanego działania, zaś obniża poziom pod wpływem niepowodzeń.
- podjęcie decyzji
- kierowanie sobą w dążeniu do osiągnięcia celu – dzieci w wieku 10 – 11 lat stają się zdolne do kierowania sobą w realizacji trudnych zadań. Dziecko zaczyna postępować według autonomicznych zasad moralnych i można dopatrywać się świadomego samowychowania.
- autokontrola – porównanie osiągnięć z zamiarami. Zbliżanie się do obranego wzoru dostarcza zadowolenia, zaś oddalanie – niezadowolenie.



3. ŻYCIE BEZ WYCHOWANIA. ALTERNATYWA DLA UJĘĆ TRADYCYJNYCH.

TŁO IDEOWE I ZAŁOŻENIA ANTYPEDAGOGIKI

Antypedagogika jako nurt edukacyjny pojawiła się w Stanach Zjednoczonych w 1970 roku, w Europie w 1975 roku. Jej głównym hasłem jest „ wspierać, a nie wychowywać”. Nurt ten akcentuje godność dziecka oraz jego prawa do samostanowienia we wszystkich obszarach życia, a relacje dorosłych z wychowankami opiera się na dialogu partnerskim. Antypedagogika powstała jako reakcja na autorytaryzm i przemoc stosowaną przez dorosłych w wychowaniu dzieci i młodzieży.
Za prekursora antypedagogiki uważa się Ekkeharda von Braunmuhla – autor rozprawy „Antypedagogika. Studium o zniesieniu wychowania”.
Kupffer uważał, że przyczyną antypedagogiki są konflikty pokoleń i intencjonalne oddziaływanie wychowawcze.
Antypedagogika opiera się na założeniach psychologii humanistycznej i osobę ludzką stanowi jako wartość najwyższą, niepowtarzalną, nieredukowalną do niczego. Przyjmuje antropocentryczny (dziecko nie będzie, lecz już jest człowiekiem) punkt widzenia na osobę ludzką, krytykując klasyczną pedagogikę za jej dominujący w spojrzeniu na dziecko socjocentryzm (prymat społeczeństwa nad jednostką – niemowlę jest niemal przedmiotem).

ZAŁOŻENIA ANTROPOLOGICZNE W ANTYPEDAGOGICE M. NOWAKA:
- człowiek jest od urodzenia istotą w pełni wartościową
- człowiek nie musi być wychowywany przez innych
- człowiek jest od urodzenia w 100% istotą autonomiczną, odpowiedzialną za siebie i samo stanowiącą o sobie
- człowiek potrafi od urodzenia rozpoznawać, odczuwać i doznawać tego, co nie jest dla niego dobre
- dziecko potrafi i może samo stanowić o swojej edukacji
- dziecko może być istotą równoprawną osobom dorosłym

Dorosły ma być lojalnym towarzyszem i przyjacielem dziecka, udzielać mu wsparcia zgodnego z jego potrzebami i pragnieniami, bezwarunkowo akceptować tożsamość dziecka, szanować jego suwerenność.

NURTY ANTYPEDAGOGIKI WEDŁUG ŚLIWERSKIEGO:
- nurt rewolucyjno - kontestacyjny (kontestacja – poddanie w wątpliwość, sprzeciwiać się) (Kupffer, Braunmuhl, Miller) – postuluje zrezygnowanie z modelu tradycyjnego wychowania dzieci, młodzieży i dorosłych poprzez odpedagogizowanie ich wzajemnych stosunków, uwolnienie się od instytucjonalnych przymusów, tworzenie przestrzeni dla indywidualności, spontaniczności i podmiotowości wychowanków. Człowiek nie jest postrzegany jako homo educandus. Dziecko ma decydować i stanowić o własnym rozwoju i ma wiedzieć co jest mu do rozwoju potrzebne
- nurt radykalnie – emancypacyjny (Holt, Ostermeyer) – idea równouprawnienia dzieci i dorosłych, wspólna płaszczyzna, która zagwarantuje dzieciom poszanowanie ich godności i stworzenie im wolnej przestrzeni do rozwoju. Nurt ten widzi dziecko jako samodzielnie istniejący byt ludzki – wolny i samo stanowiący.
- nurt romantyczno – idealistyczny (Hinte, Schonebeck, Rogers, Leboyer) – odstępstwo od wiary w scientyzm (poznanie rzeczywistości przez naukę), pozytywizm. Nurt ten wskazuje na konieczność konfrontowania wiedzy o człowieku z głębią jego natury, wejście w interakcje z dziećmi bez założeń epistemologicznych (przyjaźń z dziećmi). Człowiek ma sprawować władzę w stosunku do samego siebie, jaką jest samo posiadanie, samostanowienie. Każdy od urodzenia jest odpowiedzialny sam za siebie.

KONCEPCJA WYCHOWANIA BLISKA ANTYPEDAGOGICE (S. RUCIŃSKI):
Ruciński to twórca koncepcji wychowania jako wprowadzenie w życie wartościowe. W jej świetle wychowanie nie może być urabianiem, wpływaniem czy oddziaływaniem. Ma być wprowadzaniem wychowanków w wartościowy sposób życia. Nie wysuwa się tu konkretnych wartości, lecz wskazuje się tu na konieczność ich odkrywania i porządkowania przez człowieka jako istotę wolną i świadomą, chcącą zrozumieć siebie i swój świat. Stąd też ważna rola przypada wychowawcy, który jest z wychowankiem w jego pragnieniach zrozumienia siebie.
W wychowaniu rozumianym jako wprowadzenie w życie wartościowe wyraźnie zarysowują się 4 jego charakterystyczne cechy:
- przyzwalanie wychowankowi na stawanie się człowiekiem – przyzwalanie na aktualizację możliwości człowieka, na zdolność spojrzenia na swoje życie z dystansu
- bezwarunkowa akceptacja wychowanka (nie jego zachowań) – czyli taka, która nie wymaga uprzedniego zasługiwania na nią, sprawia ona, że wychowanek może wyrażać samego siebie bez obawy, że zostanie potępiony. Dzięki tej akceptacji wychowanek może swobodnie pokazać swój sposób rozumienia świata, swoje doświadczenia, wartości, itp. Nie stosuje się wobec wychowanka nakazów i zakazów, nie narzuca mu się żadnych wzorów osobowych
- rezygnacja z oddziaływań – jest wstępnym warunkiem bycia wychowawcy z wychowankiem. Chodzi tu o rezygnację z kształtowania postaw, przekonań, dążeń, itp., bowiem, gdy wychowanek dostrzeże ograniczenia swojego doświadczenia, zechce skorzystać z doświadczenia innych, wówczas zmiany dokonujące się w przekonaniach i dążeniach wychowanka nie są z góry określone ani tym bardziej narzucone
- bycie z wychowankiem w jego problemach i wysiłkach – skierowanych na wydobywanie się z własnych ograniczeń, błędów, itp. Być z wychowankiem to: być w jego świecie, traktować jego świat i jego doświadczanie świata jako moje własne, traktować wszelkie domniemania i wyjaśniania jego życia jako moje domysły, które mam przedstawić wychowankowi, a ten stwierdzi czy rzeczywiście tak doświadcza świata.




4. ISTOTA I KLASYFIKACJE CELÓW WYCHOWANIA. UKŁAD TAKSONOMICZNY, OPERACJONALIZACJA CELÓW WYCHOWANIA.


Cel – kres, punkt, do którego jest skierowane jakieś działanie. Dotyczy stanów mających nastąpić w przyszłości, co pozwala nam planować kierunek działania.
W działalności wychowawczej cel jest bardzo ważnym elementem procesu wychowawczego. Odpowiada na pytanie: co jest przedmiotem zabiegów wychowawczych, po co wychowawca i wychowanek mają nawiązać interakcję wychowawczą oraz jak długo powinni współpracować, by uzyskać zmianę wychowawczą.

Grupy celów wyróżnione przez A. Gurycką (z psychologii):
• Cele kreatywne: „wywołać..., ukształtować...” według wzoru „O” – „+” (nowe zainteresowania, nowe przekonania)
• Cele optymalizujące: „zwiększyć”, „wzmóc”, „poszerzyć” według wzoru „+” – „+++” (wrażliwość, zaangażowanie)
• Cele minimalizujące: „osłabić...”, „ograniczyć...” według wzoru
„++” – „+”(O) (agresję, nadmierną wrażliwość)
• Cele korekcyjne: „przekształcić...”, „zmienić...” według wzoru „-” – „+” lub „+” – „-” (postawy, przekonania)

Grupy celów wyróżnione przez J.A. Lauwersa i R. Cowena:
• Cele ostateczne – odnoszą się do wielkich zmian i nadziei, wywodzących się z utopijnej nieomal wizji przyszłości i najwyższych aspiracji (zbudowanie sprawiedliwego społeczeństwa)
• Cele pośrednie – odnoszą się do aspiracji mniej ogólnych, średnioterminowych, które kierują wysiłkiem na jednym lub kilku poziomach systemu oświatowego (poprawa kształcenia systemu kobiet w niektórych krajach)
• Zadania edukacyjne – odnoszą się do konkretnych zadań, jakie przypadają procesom nauczania i uczenia się, bądź na poszczególnych szczeblach systemów oświatowych lub w stosunku do określonych grup, danej szkoły, danej lekcji, itp. (ukończenie studiów, zdanie egzaminu z teorii wychowania)

Grupy celów wyróżnione przez H. Muszyńskiego:
• Naczelne cele wychowania – (ideał wychowawczy) ogólna charakterystyka osobowości dojrzałej jednostki wyrażona za pomocą następujących terminów: humanizm, zaangażowanie społeczne, patriotyzm
• Globalne cele wychowania – oddzielne zmienne osobowościowe podporządkowane zakresowo celom naczelnym; wyrażane przez terminy typu: wiedza, umiejętności, poglądy, itp. Takie cele określają kierunki i dziedziny wychowania, wokół nich rozwija się również metodykę wychowania
• Szczegółowe cele wychowania – takie, które są poddawane pomiarowi i stanowią przedmiot bezpośredniego wskaźnikowania. Są one cząstkowe w stosunku do celów globalnych i wyrażane w kategoriach wąskich dyspozycji np.: cele te wyznaczają treść programów wychowania, stanowią konkretne wytyczne dla działalności wychowawczej.

Grupy celów wyróżnione przez C.J. Lewisa i B.W. Taylora:
• Cele (wartości) instrumentalne – ich realizacja jest warunkiem niezbędnym, wystarczającym lub sprzyjającym osiągnięciu innych celów (środki do realizacji innych celów)
• Cele (wartości) kontrybutywne (uczestniczące) – ich realizacja jest częścią składową realizacji innych celów (nauczenie się trzymania długopisu w ręce, aby później nauczyć dziecko pisać)
• Cele (wartości) właściwe – nie są przyjmowane jako środki wiodące do innych celów oraz nie są częściami składowymi innych celów, ale wyprowadzane są z zespołu naczelnych celów wychowania określonych mianem ideału wychowawczego

TAKSONOMIA – hierarchiczna klasyfikacja celów.

Zdaniem B. Niemierko zawiera:
• Nazwy wyodrębnionych kategorii
• Objaśnienie kategorii poprzez opis czynności wchodzących w ich skład
• Przykłady formułowania celów i zadań tekstowych mierzących ich realizację

Każda taksonomia powinna być:
• Poprawna pod względem naukowym
• Kumulatywna – wyższe kategorie obejmują niższe kategorie składowe
• Praktycznie użyteczna w pomiarze
• Łatwa do przyswojenia i zastosowania przez niespecjalistów

Taksonomia celów dziedziny motywacyjnej:
I. Działania :
A. Uczestnictwo w działaniu
B. Podejmowanie działania
II. Postawy
C. Nastawienie na działanie
D. System działań
A. Uczestnictwo w działaniu – świadome odbieranie bodźców, wykonywanie czynności bez wykazywania inicjatywy, nie działa z własnej woli, dostosowuje się (uczniowie chętnie czytają wymaganą lekturę)
B. Podejmowanie działania – samorzutne działanie przy wewnętrznym zaangażowaniu, dostosowuje się i organizuje działalność (A oraz od czasu do czasu spontanicznie sięgają po nadobowiązkowe opracowania z danego zakresu)
C. Nastawienie na działanie – konsekwentnie wykonuje działania, zachęca do nich innych, brak pełnej spoistości ( A i B oraz uczniowie czytają systematycznie według własnego planu lektury, a opinie o książkach z danej dziedziny są częstym tematem ich rozmów z rówieśnikami)
D. System działań – regulowanie działalności za pomocą zbioru zasad postępowania, identyfikuje się z nimi i uważa je za cechy swojej osobowości. Działanie skuteczne, swoisty styl (A i B i C oraz uczniowie wykorzystują każdą okazję do poszerzania wiedzy z danego zakresu poprzez czytanie, nie wyobrażają sobie przerwania tych lektur w przyszłości, a plany życiowe są do tych postanowień dostosowane).


OPERACJONALIZACJA CELÓW – zamiana celów ogólnych w drodze ich sprecyzowania, uszczegółowienia i konkretyzacji oraz pozbawienia otoczki emocjonalnej na równoważny zbiór celów operacyjnych.

Cele operacyjne – precyzyjne sposoby wyrażania ogólnych celów kształcenia w postaci zdań, pytań, problemów, to opisy zachowań uczniów, jakie mają oni przejawiać po zakończeniu lekcji (to czego nie umieli a nauczyli się podczas lekcji).

Procedura operacjonalizacji celów (Niemierko)
1. zapisanie celu w postaci ogólnej
2. intuicyjny obraz ucznia osiągającego cel
3. luźne zapisy celów operacyjnych
4. selekcja luźnych zapisów
5. klasyfikacja luźnych zapisów
6. sformułowanie celów operacyjnych
7. sprawdzenie celów operacyjnych
8. ewentualne powtórzenie etapów 2-7

TECHNIKI POMOCNICZE:
A. wyobrażenie populacji wzorcowej
B. burza mózgów
C. próba inscenizacji
D. wykorzystanie taksonomii celów kształcenia (osobno do sfer: poznawczej i wychowawczej)
E. próba komunikacji
F. egzamin pomyślany (techniki A - F)
A. wyobrażenie populacji wzorcowej – własne doświadczenia z ludźmi, którzy dany cel osiągnęli, zbieramy ich w wyobraźni w grupę społeczną (ukształtowanie postawy patriotycznej)
B. burza mózgów – rozwiązywanie problemu poprzez nieskrępowaną dyskusję w grupach, wytworzenie jak największej ilości pomysłów bez ich wartościowania (odwołanie się do osób o postawie patriotycznej, np.: Piłsudski, Papież Jan Paweł II)
C. próba inscenizacji – wykonanie czynności stanowiącej osiągnięcie celu operacyjnego, czynność uproszczona lub wyjaśnienie jak powinna być wykonana (dyskusja o cechach, które posiada patriota, kim on jest)
D. wykorzystanie taksonomii celów kształcenia – klasyfikowanie luźnych zapisów operacyjnych według dziedzin i kategorii niezależnie przez kilka osób, a zbieżności konkretyzują cel (wyjaśnienie powyższych cech z dyskusji)
E. próba komunikacji – ułożenie luźnych zapisów w logiczne ciągi i odczytanie ich dwukrotnie komuś z zewnątrz i sprawdzenie czy zrozumiał (podział celów)
F. egzamin pomyślany – podzielenie w myśli uczniów na tych, którzy osiągnęli dany cel i nie osiągnęli go (wyobrażamy sobie – wiemy, którzy uczniowie osiągnęli cel, a którzy nie)

Operacjonalizacja bardziej nadaje się do sfery poznawczej niż do wychowawczej.

Zalety operacjonalizacji celów:
• jedna z lepiej opracowanych metod planowania i kształcenia
• warunkuję poprawny dobór i realizację treści oraz prowadzenie pomiaru sprawdzającego
• odnosi się bezpośrednio do uczniów motywując ich do wysiłku potrzebnego do realizacji celu
• umożliwia regulację wewnętrzną i zewnętrzną procesu dydaktycznego i wychowawczego w szkole
• ułatwia jego planowanie i pozwala na systematyczne korygowanie prawidłowości jego przebiegu
• zapewnia spójność i zwartość poszczególnych jego elementów.

Wady operacjonalizacji celów:
• nadaje się głównie do wyrażania celów z dziedziny poznawczej, rzadko motywacyjnej
• prowadzi do odrzucenia lub ograniczenia celów ogólniejszych na rzecz eksponowania celów operacyjnych
• prowadzi do schematyzmu i rozdrabniania – zestaw celów operacyjnych nigdy w pełni nie odzwierciedla zakresu celu ogólnego
• jest zabiegiem trudnym, pracochłonnym i kosztownym
• prowadzi do dehumanizacji procesu dydaktyczno – wychowawczego.


5. PROCES WYCHOWANIA I SYTUACJE WYCHOWAWCZE. ISTOTA PROCESU WYCHOWANIA I JEGO WŁAŚCIWOŚCI, STRUKTURA PROCESU WYCHOWANIA. SYTUACJE WYCHOWAWCZE, ICH ISTOTA I STRUKTURA. TWORZENIE CZY PRZEKSZTAŁCANIE SYTUACJI WYCHOWAWCZYCH. OBIEKTYWNY I SUBIEKTYWNY OBRAZ SYTUACJI WYCHOWAWCZYCH.

Proces wychowania (Górniewicz) - ciąg działań, zmian, które są w jakimś stopniu uporządkowane i wynikają jedne z drugich, coś co ma określony kierunek postępowania, określoną strukturę i właściwości.

Proces wychowania (Cichoń) (pedagogiczna definicja) - jedno z wielu oddziaływań międzyludzkich, składnik współtworzący całą rzeczywistość człowieka, wpływający decydująco na to, kim jesteśmy, jaki jest nasz świat ludzki. Autor koncentruje się na aksjologicznym charakterze procesu wychowania, który wynika z faktu, że wychowanie jest procesem realizowania określonych wartości, przede wszystkim moralnych, które przejawiają się w treściach wychowawczych, metodach wychowania oraz celach wychowania na trzy sposoby: ogólny, w mniejszym stopniu ogólności oraz poprzez bezpośredni kontakt z konkretnym światem wartości.

Proces wychowania (Gurycka) (psychologiczna definicja) –
1) intencjonalne wywieranie wpływu na rzecz określonego celu (na drugiego człowieka)
2) dwukierunkowo przebiegający stosunek wychowawczy (interakcja wychowawcza)
3) układ zorganizowanych sytuacji wychowawczych mających na celu dostarczenie wychowankowi doświadczeń koniecznych do uzyskania zamierzonej, względnie trwałej zmiany w jego osobowości.

Proces wychowania - (Kowalski) (socjologiczna definicja) – komponent ogólnego rozwoju społecznego, którego podstawową funkcją jest przekazywanie kultury z pokolenia na pokolenie oraz przygotowanie dorastających pokoleń do czynnego i twórczego uczestnictwa w dynamice postępu społeczno – kulturalnego.

Podejścia teoretyczne do procesu wychowania:
Podejście subiektywistyczne według Sośnickiego – pewien ciąg zmian dokonujących się w osobowości człowieka, które prowadzą do jego nowego stanu psychicznego i fizycznego.
Podejście obiektywistyczne według Wroczyńskiego – ciąg działań podejmowanych przez wychowawców wobec wychowanków, których skuteczność pedagogiczną można ocenić w postaci zmian w zachowaniu wychowanków uznanych za wychowawców za pożądane.
Proces wychowania (Miller) –
1) część działań polityków i działaczy decydujących o całości życia społecznego i planujących jego rozwój
2) ciąg działań wychowawców – specjalistów, którzy bezpośrednio oddziałują na młode pokolenie.

Proces wychowania – (Janke) (definicja pedagogiczna) – ciąg zmian wychowawczych dokonujących się we współgrających podmiotach połączonych stosunkiem interakcyjnym, wywołanych w celu uzyskania bliskich i dalekich efektów wychowawczych. Mają to być zmiany korzystne, pożądane i oczekiwane z punktu widzenia dobra jednostki i wymagań, jakie wynikają z jej społecznego funkcjonowania, przy czym zmiany te mogą być umiejscowione w samym człowieku (jego wnętrzu) bądź jego zewnętrznej aktywności.

Właściwości procesu wychowania:
- ukierunkowanie na cel i osobę – dotyczy człowieka i realizacji celu
- dynamiczność – proces wychowania toczy się w określonych warunkach
- długotrwałość – wszystkie kategorie wiekowe
- ciągłość – od starożytności po dzisiejszy dzień aż do końca świata

Struktura procesu wychowania:
1) Gurycka wyróżnia dwie struktury:
a) ogólna – 3 elementy: wychowawca, wychowanek, wpływ wychowawcy
b) właściwa – 4 elementy:
• planowany cel wychowawczy – cząstka cech celu bardziej ogólnego, którym jest złożony projekt osobowości wychowanka,
• sytuacje wychowawcze – układ ludzi, rzeczy, zadań związanych jednością miejsca i czasu, organizowane w celu zrealizowania złożonego projektu osobowości wychowanka przez wychowawcę,
• doświadczenie – ślad pozostawiony po przeżyciu będący warunkiem dalszych przeżyć,
• efekt procesu – kształtująca się lub ukształtowana właściwość osobnika

2) Znaniecki wyróżnia 3 charakterystyczne elementy:
¬ Stosunek wychowawczy – stosunek społeczny zachodzący między indywidualnym wychowankiem a którąkolwiek z osób lub grup świadomie pragnących urobić go według pewnego wzoru (człony stosunków, obowiązki członków, łącznik – kontakt społeczny między członami, powinności członów)
¬ Wpływy wychowawcze – wszystkie osoby i grupy, które mniej lub bardziej, pośrednio lub bezpośrednio kierują procesem rozwojowym osobnika
¬ Uspołecznienie jednostki – włączenie się jednostki w coraz liczniejsze i bardziej zróżnicowane pod względem wpływów wychowawczych grupy społeczne oraz wchodzenie w charakterystyczne dla tych grup role społeczne

3) Górniewicz wyróżnia 2 warstwy:
• Warstwę aksjologiczną – ideały i cele wychowania
• Warstwę operacyjną – formy, metody i środki wychowania.
W jego określeniu struktury procesu wychowania nie ma mowy o podmiotach wychowania (brak warstwy osobowej, podmiotowej)

4) Janke wyróżnia moduły:
↓ Aspekt osobowy – osoby uczestniczące w procesie wychowania
↓ Aspekt przedmiotowy – przedmiot uczestnictwa osób w procesie wychowania
↓ Aspekt teleologiczno – etyczny – intencje, jakie przyświecają uczestnictwu
↓ Aspekt aksjologiczny – wartości, w imię których akceptowane i realizowane są intencje
↓ Aspekt prakseologiczno – organizacyjny – formy urzeczywistniania treści wychowawczych
↓ Aspekt prakseologiczno – pedagogiczny – stosowane style, strategie, metody, techniki
↓ Aspekt psychospołeczny – procesy zmianotwórcze wyznaczające przebieg procesu wychowania
↓ Aspekt teleologiczno – finalny – okres, jaki powinni wychowawca i wychowanek trwać w relacji sytuacyjno – interakcyjnej, by osiągnąć zamierzone cele

SYTUACJE WYCHOWAWCZE

Sytuacja (Gurycka) – układ ludzi, rzeczy, treści, który występuje na tle środowiska jako jego element wyodrębniony poprzez czas i miejsce. Jedność czasu i miejsca jest podstawą wydzielania sytuacji ze złożonego tła, którym jest środowisko człowieka.

Sytuacje wychowawcze (Gurycka) – układy rzeczy, ludzi oraz zadań związanych z jednością miejsca i czasu, organizowane w celu zrealizowania założonego projektu osobowości wychowanka przez wychowawcę – reżysera tych sytuacji.
Sytuacja wychowawcza jest szczególnym przypadkiem sytuacji społecznej. Każda sytuacja wychowawcza jest sytuacja społeczną, ale nie każda sytuacja społeczna jest wychowawczą.

Właściwości sytuacji wychowawczych:
- ukierunkowanie na cel i osobę
- właściwości osobowościowo – twórcze
- wielość sytuacji w procesie wychowania
- ich osobisty i niepowtarzalny wymiar dla jej uczestników
- każda sytuacja pełni rolę źródła doświadczeń dla osób w niej uczestniczących

Obiektywna strona sytuacji wychowawczych – wszystko to co jest w sytuacji obserwowalne i co daje się bezpośrednio modelować. Zaliczamy tu: wychowawcę, wychowanka, grupę, zadania.
Obiektywne sytuacje wychowawcze:
¬ interakcja pełna bezpośrednia:
- wychowawca – wychowanek
¬ interakcja pełna pośrednia:
- wychowawca – grupa – wychowanek
- wychowawca – zadanie – wychowanek
- wychowawca – zadanie – grupa – wychowanek
¬ interakcja niepełna zawsze pośrednia:
- wychowawca – grupa (wychowanek jest tylko elementem grupy)
- grupa – wychowanek (wychowawca nie uczestniczy w sytuacji – można tylko przewidywać jego wpływ na grupę)
- grupa – zadanie – wychowanek (wychowawca nie uczestniczy w sytuacji – można tylko przewidywać jego wpływ na grupę)
- zadanie – grupa (zadanie pochodzi od wychowawcy, który w sytuacji nie uczestniczy, a wychowanek jest tylko elementem grupy)
- zadanie – wychowanek (zadanie pochodzi od wychowawcy, który w sytuacji nie uczestniczy)

Subiektywna strona sytuacji wychowawczych – osobisty odbiór sytuacji obiektywnej przez wychowanka. Stanowi sytuację psychologiczną każdego wychowanka. Uzależniona jest od wielu czynników: dotychczasowe doświadczenia wychowanka, natężenie związku emocjonalnego między wychowawcą a wychowankiem, stan psychofizyczny ucznia.

Sytuacje wychowawcze (Cichoń) – splot warunków, rzeczywistych faktów i całokształt towarzyszących im okoliczności, na podłożu których dokonuje się proces wychowawczy.

Dla Cichonia sytuacja wychowawcza zajmuje nadrzędną pozycję w stosunku do procesu wychowawczego, natomiast dla Guryckiej proces wychowawczy jest nadrzędny w stosunku do sytuacji wychowawczej.


6. WYCHOWAWCA I WYCHOWANEK JAKO PODMIOTY WYCHOWANIA. RELACJE MIĘDZY PODMIOTAMI WYCHOWANIA. UKRYTE PROGRAMY DZIAŁANIA. STRATEGIE POSTĘPOWANIA.

Osobliwość roli zawodowej nauczyciela (4 elementy wg K. Konarzewskiego):
- niejasność – brak jej uzgodnionych, konkretnych, wymiernych kryteriów zawodowej doskonałości
- wewnętrzną niespójność – składają się na nią takie oczekiwania, że spełnienie w danych warunkach jednych wyklucza lub utrudnia spełnienie innych
- psychologiczną trudność – poczucie nieodwzajemnienia, negatywnego bilansu interakcji z uczniami, osamotnienie, niższość
- niezgodność z innymi rolami – spełnianie oczekiwań związanych z rolą nauczyciela może utrudniać lub uniemożliwiać wywiązywanie się z obowiązków nakładanych przez inne role.

Strategie przetrwania (mechanizmy obronne) nauczycieli:
- socjalizacja – zabieg zmierzający do tego, aby uczniowie zaakceptowali wzory lansowane przez szkołę, służą temu tzw. „techniki uśmiercania”, które polegają na tym, aby ostentacyjnie nie zwracać uwagi na te aspekty osobowości młodego człowieka, które są niezgodne z rolą dobrego ucznia, a to z kolei ma doprowadzić do tego, aby szczególnie zajaśniały cechy pasujące do roli dobrego ucznia
- dominacja – polega na robieniu użytku z faktu, że nauczyciele są zwykle od uczniów więksi, silniejsi i mądrzejsi; w ramach tej strategii jedną z technik może być "„wyeksponowanie ucznia ze złośliwym komentarzem, tak by doprowadzić go do zmieszania w celu podkreślenia swej nauczycielskiej władzy, albo z przekonania, że zawstydzenie ma walory wychowawcze i zwiększy motywację do pracy bądź też ze względu na chęć wzięcia odwetu na uczniu”
- negocjacje – opierają się na idei wymiany, używania apeli, próśb, obietnic, pochlebstw, przekupstw, gróźb; nauczyciel w zamian za dobre zachowanie i wykonanie pracy przez uczniów oferuje im np.: chwilowe „przymknięcie oka” na jakieś reguły bądź też daje obietnice takich działań, które rozłamałyby monotonię życia szkolnego
- fraternizacja – opiera się na przekonaniu, że stanie się mniej dorosłym i wejście w świat ucznia jest sposobem na uniknięcie kłopotów z nim, np. młody nauczyciel może fraternizować się poprzez wygląd, sposób ubierania, zachowania itp., starszy zaś poprzez lekkie dystansowanie się do wymagań dyrekcji oraz od tego, co robią inni nauczyciele; do innych form fraternizacji należą: opowiadanie kawałów, dowcipkowanie (zniżanie się do poziomu uczniów)
- nieobecność i wycofanie – usuwanie się z pola konfliktu; w przypadku nauczyciela mamy tu do czynienia z wycofywaniem się cząstkowym, np. rozpoczynanie i kończenie zajęć przed czasem, tzw. Kradzież paru minut, bycie nauczycielem od godziny X do godziny Y, ale także nieobecność duchowa nauczyciela na lekcji
- rytuał i rutynę – mają na celu zwiększenie posłuchu wobec idei porządku i poczucia bezpieczeństwa, przykładem szkolnej rutyny jest rozkład godzin, sprawdzanie listy obecności, semestry itp. Rutynę często wiąże się z tradycją, etosem szkolnym, często jednak wypacza ich istotę czy też tzw. Zbijaniem czasu – dyktowanie notatek uczniom
- terapia zajęciowa – polega na wykonywaniu czegoś, bez względu na to, czy ma to jakiś sens czy też nie ma; w ramach tej strategii przetrwania nauczyciel wymyśla coś, aby uczniów czymś zająć, np. rysowaniem map, obrazków, robotami ręcznymi, sprzątaniem
- moralizowanie – uzasadnienie i usprawiedliwienie wszystkich wyróżnionych powyżej nauczycielskich strategii przetrwania, np. terapią zajęciową nauczyciel usprawiedliwia koniecznością wychowania przez pracę.

Strategie przetrwania (mechanizmy obronne) uczniów:
¬ strategia dobrego wojaka Szwejka (zwana szwejkizmem) – strategia tych ludzi, nad którymi ciąży władza, z którą z jednej strony nie mogą dać sobie rady, z drugiej zaś strony nie są w stanie jej obalić, w przypadku uczniów – wychowanków chodzi o ich umiejętność dawania sobie rady ze znacznie silniejszą władzą nauczycielską, wyróżnić tu można:
- strategię poszukiwania specjalnych względów poprzez przybliżanie się jak najbardziej do nauczycieli i zachowywanie się tak, by spowodować przychylne ustosunkowanie się nauczycieli, ta strategie może przejawiać się w postaci płaszczenia się, prawienia fałszywych komplementów nauczycielom, lizusostwo
- strategię określaną jako „ starać się nie podpaść” nauczycielom; będziemy mieli z nią do czynienia wówczas, gdy uczeń pokazuje nauczycielowi taką twarz, słowa, gesty, czyny, jakie on lubi, tym samym ukrywając te słowa, gesty i czyny, których ów nauczyciel nie lubi
- strategię wycofywania, polegającą na umiejętności życia w szkole, na cierpliwości, rezygnacji, byciu biernym i przystosowanym do reguł, regulaminów, rutyny, akceptowaniu planów zwierzchników, bez względu na to, czy się je rozumie, czy też nie rozumie;
¬ wyspecjalizowane strategie udzielania odpowiedzi na pytania nauczycieli – polegają na tym, że pytany nie interesuje się treścią pytania, ale sposobem znalezienia „czegoś”, co pozwoliłoby w miarę szybko zorientować się jakiej odpowiedzi nauczyciel oczekuje, wyróżnia się tu:
zgadywanie, które może być ułatwione w sytuacji, gdy możliwe jest obserwowanie twarzy i zachowania nauczyciela

7. KONCEPCJE METOD WYCHOWANIA W LITERATURZE. KLASYFIKACJA I CHARAKTERYSTYKA METOD, KRYTERIUM DOBORU METOD, WARUNKI SKUTECZNYCH MOŻLIWOŚCI STOSOWANIA.

Metoda wychowania – pewna droga w postępowaniu wychowawcy z wychowankiem (wychowankami), droga utarta i dobrze znana. Traktować ją można za systematycznie stosowany sposób współbycia, współprzebywania wychowawcy z wychowankiem w kontakcie bezpośrednim lub pośrednim za pomocą sztuki, nauki czy wytworów własnych wychowanka. (Górniewicz).
Metoda wychowania – powtarzalne czynności zmierzające do celów (zazwyczaj cząstkowych) (Konarzewski)
Metoda wychowania – celowy sposób postępowania opiekuna – wychowawcy z wychowankiem znajdującym się pod jego opieką (Brągiel)
Metoda wychowania – sprawdzony układ zabiegów polegających na inspirowaniu i inicjowaniu działań pomiędzy podmiotami wychowania, oparty o społecznie akceptowane normy etyczno – moralne (Piotrowiak)
Metoda to pewne sposoby postępowania nauczyciela z uczniem, wychowawcy z wychowankiem.

klasyfikacja metod według Konarzewskiego:
- metody strukturalne – wychowawca z własnej inicjatywy tworzy i podtrzymuje podstawowe warunki, czyli względnie trwałą strukturę klasowego mikrośrodowiska społecznego, tworzy pożądany klimat społeczny w klasie: stanowienie obyczajów, dyfuzja (zapożyczenie) obyczajów oraz pobudzanie wynalazczości zespołowej
- metody sytuacyjne – schematy działania, za pomocą których wychowawca odpowiada na sytuacje zakłócenia powstające w klasie (przywracanie ładu i porządku): nieposłuszeństwo uczniów – ich zachowania są niezgodne z wolą nauczyciela, obojętność – uczeń nie podejmuje działań wymaganych przez nauczyciela. Mogą to być: karanie, nagradzanie, przekonywanie i stawianie zadań

Procedura stosowania każdej metody wychowania według H. Muszyńskiego:
1. wychowanek w wyniku określonego działania w danych sytuacjach zaspokaja własne motywy, a więc uzyskuje odpowiadający mu układ nagród i kar
2. wychowawca zakłóca ten układ wprowadzając więcej kar i zmniejszając sumę nagród i w ten sposób wywołuje w wychowanku stan napięcia albo stresu
3. wychowawca przedstawia wychowankowi określone wymagania, sugeruje aktywność (wewnętrzną lub zewnętrzną) jaką powinien on podjąć dla przywrócenia korzystnej dlań sytuacji
4. wychowawca manipuluje różnymi elementami sytuacji tak, aby w wypadku, gdy wychowanek podejmuje pożądaną wychowawczo działalność następowało przekształcenie układu nagród i kar w układ bardziej korzystny, natomiast w wypadku przeciwnym – tak – aby sytuacja stresowa była podtrzymywana lub też uległa nasileniu.

Klasyfikacja metod wychowania (znać kto a nauczyć się 1 lub 2):
1. K. Konarzewski: metody strukturalne i sytuacyjne (omówione wyżej)

2. A. Gurycka:
Klasy wpływów wychowawczych:
- podawanie wzorów
- prowokacja sytuacyjna
- trening
- nadawanie znaczenia

3. H. Muszyński:
- metody wpływu osobistego:
• sugestia
• perswazja
• przykład osobisty
• wyrażanie aprobaty i dezaprobaty
- metody wpływu sytuacyjnego
• nagradzanie wychowawcze
• karanie wychowawcze
• instruowanie
• organizowanie doświadczeń wychowanków
• wywoływanie antycypacji następstw zachowań społeczno – moralnych
• przydzielanie funkcji i ról społecznych, ćwiczenie
- metody wpływu społecznego
• modyfikacja celów zespołu
• kształtowanie norm postępowania w zespole
• przekształcanie struktury wewnętrznej zespołu
• nadawanie kierunku kontroli społecznej w zespole
- metody kierowania samowychowaniem
• metody przybliżania wychowankowi celów i ideałów pracy nad sobą
• metody stymulowania wychowanka do realizowania określonego programu pracy nad sobą
• metody przyswajania wychowankowi określonych technik pracy nad sobą

4. J. Górniewicz:
- metody indywidualne:
• nagradzanie
• karanie
• modelowanie
• kształtowanie zachowań według wzoru
• stawianie zadań do wykonania
• perswadowanie
- metody wpływu przez grupę:
• kształtowanie norm i wartości grupowych
• restrukturowanie powiązań interpersonalnych w grupie
• kreowanie przywództwa w klasie lub innej grupie wychowawczej

5. E. Piotrowiak:
- metody bezpośrednie:
• nagradzanie
• karanie
- metody pośrednie:
• podporządkowania – narzucania
• informacyjno – perswazyjne
• modelowania – wzorowania
• prowokująco – motywujące.

8. Metody wych. bez porażek. Istota wych bez porażek. Zasady wych. bez porażek. Bariery komunikacyjne. Konsekwencje barier. Techniki komunikacyjne. 6 kroków w metodzie wych bez porażek. Zalety i wady wych. bez porażek.

Istota.
Metoda III polega na takim podejściu do konfliktu dotyczącego zaspokojenia potrzeb, w który obie strony łączą się w poszukiwaniu możliwego dla nich do przyjęcia rozwiązania. Jest to metoda, w której nikt nie musi przegrywać.
Metoda III jest pewnym procesem. Od samego początku aż do końca niezbędne jest współdziałanie obu stron. W konflikcie uczeń – nauczyciel obie strony wspólnie możliwych i realnych rozwiązań, a następnie postanawiają, które najlepiej zaspokoiłyby potrzeby zarówno nauczyciela, jak i ucznia.
Główne hasła: dzieci są ludźmi
słuchać dzieci
nie przesłuchiwać

Zasady (4)
1. zasada niekonsekwencji
wg Gordona są 4 elementy: różne nastroje rodziców, różny stosunek do innych dzieci;

2. zasada
należy poczekać, aż dziecko same rozwiąże problem, nie rozwiązywać problemu za dziecko

3. zasada wspólnego frontu
rodzice konsekwentnie musza postępować razem, trzymać się razem

4. zasada komunikacji i usuwania barier komunikacyjnych
posiadanie wspólnego języka, słuchanie, co mówią dzieci

12 barier komunikacyjnych

1. nakazywanie, komenderowanie, polecanie
2. ostrzeganie, prośba
3. moralizowanie, głoszenie kazań,
4. doradzanie, sugerowanie, proponowanie rozwiązań
5. pouczanie, robienie wykładu, dostarczanie logicznych argumentów
6. osądzanie, krytykowanie, dezaprobata, potępienie
7. obrzucanie wyzwiskami, wyśmiewanie, ośmieszanie
8. interpretowanie, analizowanie, diagnozowanie
9. chwalenie, aprobowanie, wydawanie ocen pozytywnych
10. uspokajanie, okazywanie współczucia, pocieszanie, podnoszenie na duchu
11. wypytywanie, indagowanie, krzyżowy ogień pytań
12. odwracanie uwagi, sarkazm, dowcipkowanie, zabawianie

Konsekwencje barier komunikacyjnych.

- zniechęcenie
- utrata chęci do rozwiązywani problemów
- niszczenie samodzielności dziecka
- upokarzanie dziecka – zamykane się w sobie dziecka
- itd.

Techniki komunikacyjne.
- słuchanie bierne – milczenie
zachęca uczniów do mówienia, ale nie zaspokaja potrzeby dwustronnej komunikacji. Milczenie nie jest przekaźnikiem empatii i ciepła. Uczeń nie wiem czy został zrozumiany a poza tym może czuć się oceniany cały czas.

- zaakcentowanie uwagi

- odpowiedzi potakujące
W pewnym sensie lepsze niż milczenie. To okazywanie, że nauczyciel słucha. Przekazują jakiś element empatii i akceptację, ale jej nie udowadniają.

- słuchanie aktywne
zależne od nastroju i czasu rozmowy. Rozpoczynać należy od uczuć dziecka, jakie przejawia do rozmowy.

6 kroków metody bez porażek

1. rozpoznać konflikt i nazwać go
2. znaleźć możliwe rozwiązania
3. krytycznie ocenić te możliwe rozwiązania
4. decydować się na najlepsze do przyjęcia rozwiązania
5. wypracować sposoby realizacji tego rozwiązania
6. późniejsze badanie oceniające, jak sprawdziło się w życiu to rozwiązanie
9. KONCEPCJE TECHNIK WYCHOWAWCZYCH W LITERATURZE. KLASYFIKACJA I CHARAKTERYSTYKA TECHNIK. KRYTERIA DOBORU TECHNIK. WARUNKI SKUTECZNOŚCI I MOŻLIWOŚCI STOSOWANIA.

Technika wychowania – forma pracy indywidualnej, zespołowej lub zbiorowej z uczniami (Łobocki)
Techniki wychowania – działania celowo organizowane po to, aby wychowankowie przejawiali oczekiwane przez wychowawcę rodzaje aktywności (J. Górniewicz).
Według Zająca forma i technika to nie to samo. Technika to działania praktyczne, aby uczniowie przejawiali jakąś aktywność a formy współwyznaczają organizację procesu wychowania i wyraża się w nich osobowa struktura sytuacji wychowawczych.

Klasyfikacje technik wychowania:
A. Indywidualne (doraźne):
- udzielanie pomocy indywidualnej:
• zindywidualizowane odpytywanie na stopnie
• zróżnicowane zadawanie pracy domowej
• organizowanie pomocy koleżeńskiej w nauce
• bezpośrednie wspomaganie ucznia przez nauczyciela
- wzmacnianie pozytywne:
• natychmiastowa gratyfikacja
• zawieranie kontraktu
• sukcesywna (odroczona) gratyfikacja
- wzmacnianie negatywne:
• bezpośrednia interwencja
• napominanie
• zabieranie punktów
• izolacja społeczna
- ignorowanie niepożądanych zachowań uczniów
B. Grupowe:
a) werbalne (oparte na słowie):
• „burza mózgów”
• sondaż opinii o uczniach
• decyzji grupowej
• swobodnych tekstów
• treningowa
b) niewerbalne (bez słowne):
• socjodramatyczna
• relaksacyjna
• ekspresji plastycznej
• muzyko – terapeutycznej
• zabawa w teatrze
C. Dyrektywne (udzialanie wskazówek):
- formy oddziaływań doraźnych: w tym niektóre techniki wzmacniania pozytywnego:
• bezpośredniej gratyfikacji
• zawierania kontraktu
• sukcesywnej gratyfikacji
E. Niedyrektywne (bez udzielania wskazówek):
- formy oddziaływań werbalnych i niewerbalnych oraz niektóre formy oddziaływań doraźnych:
• udzielanie indywidualnej pomocy
• wzmacniania pozytywnego
• ignorowania zachowań niepożądanych

dr Zając

Zalety i wady metody bez porażek.

+
- nie stresuje dziecka
- powoduje twórcze myślenie
co do rozwiązań
- można stosować całym okresie życia
- można stosować w innych sytuacjach

-
- trudna technika: słuchanie aktywne
- rodzice mogą poczuć wyższość,
jeżeli to oni odnajdą rozwiązanie
- może być stosowana tylko wybiórczo,
bo każdy uczeń jest inny i nie na każdego
jest ta metoda skuteczna