Zlodowacenia czwartorzędowe w Polsce

Zlodowacenie, Lądolód, Klimat, Czwartorzęd, Geologia, Plejstocen, Holocen, Jeziora,Pradoliny

W przeciągu ostatnich dwóch milionów lat lądolód wielokrotnie pokrywał znaczną część obszaru Polski. Istotną rolę w rozwoju rzeźby w czwartorzędzie odegrała zmienność klimatu. Na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu stał się on surowszy i jednocześnie wzrosła ilość opadów atmosferycznych.

Najczęściej przyjmuje się, że czwartorzęd rozpoczął się 1,87 mln lat temu. Granica pomiędzy trzeciorzędem, a czwartorzędem jest trudna do ustalenia, gdyż zjawiska przyrodnicze charakterystyczne dla danego okresu nie zachodziły jednocześnie w skali globalnej. Często między trzeciorzędem a czwartorzędem wyróżnia się okres przejściowy określany, jako protoplejstocen bądź preplejstocen.

Zasięg zlodowacenia skandynawskiego w Europie. Mapa: www.wiking.edu.pl

W czwartorzędzie przekształcanie rzeźby powierzchni naszego kraju odbywało się w różnych warunkach klimatycznych. Cykliczne zmiany klimatu doprowadziły do rozwoju pokryw lodowych w okresach zimnych zwanych glacjałami, oraz w okresach cieplejszych nazywanych interglacjałami. Podczas zlodowaceń występowały krótkie okresy cieplejsze, kiedy lodowiec cofał się, lecz nie zanikał. Fazy te nazwanointerstadiałami. Okresy w których lądolód ponownie wkraczał na dany teren tostadiały.

Czwartorzęd można podzielić na dwa okresy:

1. plejstocen, czyli okres lodowcowy

2. holocen, kiedy nastąpiło ocieplenie klimatu

Zasięgi lądolodów w poszczególnych zlodowaceniach nie były jednakowe. Głównym obszarem rozwoju lądolodu i zarazem jego centrum była Skandynawia. Wielkie pokrywy lodowe kilkakrotnie pokryły rozległe obszary Europy Północnej i Środkowej, w tym także obszar Polski. W okresie największego rozprzestrzenienia, lądolód sięgał do 50° szerokości geograficznej północnej. W tym samym czasie rozwijały się także niewielkie lodowce górskie w Alpach, Pirenejach, na Kaukazie, a także w Tatrach i Karkonoszach.

Przez lata pośród badaczy panował pogląd, jakoby obszar Polski pokryty był lądolodem trzykrotnie.

Wydzielono wówczas zlodowacenia:

• karpackie (krakowskie, południowopolskie)

• środkowopolskie

• bałtyckie (północnopolskie)

Okresy te oddzielone były interglacjałami: mazowieckim i eemskim. W latach siedemdziesiątych uznano, że istniało jeszcze jedno najstarsze zlodowacenie zwane podlaskim bądź Narwi. W kolejnych latach zaczęto mówić o pięciu zlodowaceniach, następnie o sześciu. Obecnie najpowszechniejszy jest pogląd, jakoby lądolód wkroczył na obszar Polski osiem razy.

Oprócz zlodowacenia najstarszego, czyli zlodowacenia Narwi wyróżniono w obrębie dawnego zlodowacenia w południowopolskiego trzy inne zlodowacenia: Nidy, Sanu I,oraz Sanu II. Zlodowacenie środkowopolskie podzielono na dwa zlodowacenia -zlodowacenie Odry oraz zlodowacenie Warty. W okresie interglacjału mazowieckiego wydzielono zlodowacenie Liwca. Okres następujących po sobie zlodowaceń i interglacjałów zamyka ostatnie, krótkotrwałe zlodowacenie Wisły, zwane kiedyś zlodowaceniem bałtyckim bądź północnopolskim.

Zlodowacenia plejstoceńskie według obecnie najbardziej akceptowanego podziału przedstawiają się więc w kolejności chronologicznej następująco:

• Zlodowacenie Narwi

Interglacjał podlaski

• Zlodowacenie Nidy

Interglacjał małopolski

• Zlodowacenie Sanu I

Interglacjał ferdynandowski

• Zlodowacenie Sanu II

Interglacjał mazowiecki

• Zlodowacenie Liwca

Interglacjał Zbójna

• Zlodowacenie Odry

Interglacjał lubawski

• Zlodowacenie Warty

Interglacjał eemski

• Zlodowacenie Wisły

Okres poprzedzający zlodowacenia trwał przez połowę czasu trwania czwartorzędu w Polsce. Jednakże nie zachowały się praktycznie żadne formy, które pozwoliłyby odtworzyć rozwój rzeźby w tamtym okresie. Na terenie Karpat i Sudetów zachodziły wówczas intensywne procesy wietrzenia i denudacji. Obecne były także zjawiska krasowe. Warunki klimatyczne w czasie poprzedzającym zlodowacenia były zmienne. Bezpośrednio po zlodowaceniu Wisły nastał okres ciepły, czyli holocen, który rozpoczął się ok. 10.000 lat temu i trwa do dziś. Podstawową cechą tego interglacjału, wyróżniającą go spośród innych, jest pojawienie się człowieka na początku holocenu.

 

Formy i osady polodowcowe

Osady starszych zlodowaceń są słabo widoczne i niekompletne, gdyż zostały one zniszczone w trakcie okresów interglacjalnych. Podczas kilkukrotnego nasuwania się lądolodu skandynawskiego na obszar naszego kraju, powstał zespół form i osadów odpowiednich dla fazy rozwoju, postoju i zaniku lądolodu.

Na obszarach starszych zlodowaceń rzeźba polodowcowa została mocno przekształcona i nazywa się rzeźbą staroglacjalną. Obszar staroglacjalny sięga od gór Polski do terenów wyznaczonych przez moreny czołowe ostatniego zlodowacenia. Na terenie tym przeważają równiny. Rzeźba tego typu występuje na obszarze Niziny Śląskiej, Mazowieckiej, a także Podlaskiej. W środkowej i północnej Polsce następowało nakładanie się na siebie osadów powstałych z coraz młodszych zlodowaceń.

Najlepiej zachowały się osady i formy polodowcowe związane z ostatnim zlodowaceniem, czyli Zlodowaceniem Wisły. Obszar młodoglacjalny zajmuje około 30% powierzchni terytorium naszego kraju. Rzeźba rozwinięta na tym obszarze nosi nazwę rzeźby młodoglacjalnej. Cechuje się ona urozmaiconym krajobrazem z terenami równinnymi i pagórkowatymi wzgórzami. Charakterystyczne jest tu występowanie pradolin, jezior polodowcowych, przełomów rzecznych, a także zagłębień wytopiskowych.

Niekiedy jedynym świadectwem występowania na danym terenie lądolodu jest obecność tzw. głazów narzutowych (eratyków). 

Fragment głazowiska Bachanowo - obszaru pokrytego głazami narzutowymi. Zdjęcie: Wikipedia

Przez obszar naszego kraju przebiegają szerokie pradoliny, którymi woda pochodząca z topniejącego lodowca mieszała się z wodami rzecznymi i odpływała zgodnie z nachyleniem terenu w kierunku zachodnim. Odcinki wielu pradolin wykorzystywane są przez współczesne rzeki. Najmłodszą pradoliną jest Pradolina Pomorska (pradolina Redy-Łeby). Pagórkom i wzgórzom glacjalnym towarzyszą liczne jeziora polodowcowe. Są to wąskie, głębokie jeziora rynnowe (np. Hańcza), jak i stosunkowo płytkie rozległe jeziora morenowe takie jak Śniardwy czy Niegocin. Przed czołem lodowca na skutek tamowania wód roztopowych przez lodowiec mogły utworzyć sięjeziora zastoiskowe. Osadzały się w nich muły i iły zastoiskowe.

Na obszarze zlodowacenia Wisły spotkać można niewysokie, owalne pagórki i wzgórza wydłużone zgodnie z kierunkiem ruchu lądolodu. Są to drumliny. Na powierzchni pokrywa je glina zwałowa. Występują one w skupiskach, tworząc pola drumlinowe. Okazałe formy tego typu zachowały się w okolicy Gniewu, na Wysoczyźnie Elbląskiej. Długie, wąskie, najczęściej kręte wały o długości kilku kilometrów zbudowane z piasków i żwirów to ozy. Formy te występują w okolicach Poznania. Kemy są to przeważnie okrągłe pagórki o wysokości do kilkudziesięciu metrów. Tworzą je warstwowo ułożone piaski, mułki i żwiry osadzane w szczelinach i zagłębieniach w obrębie lądolodu.

W okresie zlodowacenia Wisły zaistniały dogodne warunki do tworzenia się lodowców górskich. W Karkonoszach daje się zauważyć kotły lodowcowe oraz dobrze zachowane wały moren czołowych.

Z epoką lodowcową związane są także gołoborza w Górach Świętokrzyskich i w Sudetach. Sudety nie były pokryte lądolodem. Na obszarze Gór Świętokrzyskich najwyższe wzniesienia sterczały na powierzchni lądolodu. Intensywne wietrzenie wywołane zamrozem zachodziło w tych terenach na dużą skalę, rozsadzając skały w szczytowych partiach gór. Pozostałością okresu plejstoceńskiego jest także przeobrażenie rzeźby Tatr. Granica wiecznego śniegu w tych górach obniżyła się w okresie zlodowacenia do ok. 13000 m. n.p.m. W Tatrach znajdowały się wówczas pola firnowe,z których schodziły jęzory lodowcowe wypełniające część dolin. Prawdopodobnie ponad połowa powierzchni Tatr była pokryta przez lodowce. Pozostałością po lodowcach tatrzańskich są stawy wypełniające cyrki lodowcowe. Obecne w Tatrach są także doliny U-kształtne, w których występują wały moren bocznych.

Rzeźba naszego kraju charakteryzuje się nachyleniem z obszaru południowego- wschodu ku północnemu zachodowi. Niziny zajmują około 91% powierzchni Polski. Najniżej położone miejsce to depresja Raczki w województwie pomorskim, położona 1,8 m poniżej poziomu morza. Na południu kraju obserwujemy rzeźbę wysokogórską, która zajmuje 2,5% powierzchni. Krajobraz młodoglacjalny występuje na obszarze ostatniego zlodowacenia (Wisły), natomiast staroglacjalny przeważa w środkowej Polsce. Decydujący wpływ na kształtowanie rzeźby w naszym kraju wywarł lodowiec, oraz przeobrażenia, które dokonywały się w bezpośrednim jego sąsiedztwie, w zimnym klimacie peryglacjalnym. W takich surowych warunkach klimatycznych wiał silny wiatr, który wywiewał pyły z przedpola lodowca osadzał je na południu w postaci pokryw lessowych. Lessy występują w naszym kraju m.in. w Górach Świętokrzyskich, Niecce Nidy oraz na Nizinie Śląskiej.