Rzeźba ( Czwartorzęd w Polsce )

Na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu klimat oziębił się, a jednocześnie

wzrosła liczba opadów. Na wielu obszarach kuli ziemskiej zaczęły się

tworzyć lodowce. Jednym z obszarów powstawania lodowców była

Skandynawia. Zgodnie z nachyleniem terenu lodowiec - lądolód - nasuwał

się na obszary dzisiejszej Polski.

Czwartorzęd dzieli się na dwa okresy: plejstocen (okres lodowców) oraz

holocen (ocieplenie klimatu) trwający do dzisiaj.

W epoce lodowcowej, czyli plejstocenie, klimat kilkakrotnie ocieplał się

i oziębiał. Okres oziębienia klimatu, a więc znacznego powiększania się

zasięgu lądolodu nazywamy glacjałem, okres większego ocieplenia,

topnienia lodowca

- interglacjalem. Efektem zlodowacenia skandynawskiego jest

ukształtowanie się zarysów Morza Bałtyckiego i rzeźba lądów, a nade

wszystko pokrycie osadami polodowcowymi około 85% powierzchni

naszego kraju. Liczba zlodowaceń w Polsce jest nadal przedmiotem badań

i dyskusji naukowych.

W Polsce wyróżnia się co najmniej trzy zlodowacenia:

- południowopolskie (Sanu 2), zwane też krakowskim,

- środkowopolskie (Odry),

- północnopolskie (Wisły) - bałtyckie.

Według najnowszych badań, zlodowacenie południowopolskie poprzedzone

było dwoma starszymi zlodowaceniami - Narwi (część pólnocno-wchodnia

Polski) oraz Sanu l (sięgające prawdopodobnie aż do południowej części

Polski).

Czwartorzęd w Polsce jest ściśle związany z historią lądolodu

skandynawskiego. Tylko niektóre rejony Karpat, Sudetów i Gór

Świętokrzyskich nie zostały pokryte lodem. W najwyższych partiach gór w

Tatrach i Karkonoszach rozwinęły się lokalne lodowce górskie. Śladami

1

działalności tych lodowców są cyrki polodowcowe wypełnione wodą, np.

Czarny Staw oraz szerokie U-kształtne doliny polodowcowe.

Kilkakrotne nasunięcie lodowca skandynawskiego spowodowało olbrzymie

przekształcenie rzeźby Polski. Powstały osady i formy charakterystyczne

dla postoju i topnienia lądolodu. Wśród osadów lodowcowych wyróżnia się

gliny zwałowe i osady wodnolodowcowe (fluwioglacjalne): iły, mułki,

piaski, żwiry. Gliny zwałowe są to utwory powstałe przez bezpośrednią

działalność lodowca; składają się z luźnych cząstek ilastych, piaszczystych

i żwirowych oraz z różnej wielkości głazów. Osady wodnolodowcowe

zawierają materiał przesortowany

i warstwowany.

W północnej i środkowej Polsce osady czwartorzędowe tworzą zwartą

pokrywę, której miąższość w niektórych miejscach wynosi od 150 do 200

m.

Na obszarze najmłodszego zlodowacenia północnopolskiego (Wisły) formy

lodowcowe są bardzo dobrze zachowane, nie zniszczone. Obszar ten ma

rzeźbę młodoglacjalną. Na terenie nizin środkowopolskich rzeźba

polodowcowa została mocno przekształcona przez procesy denudacyjne.

Teren jest tu mało urozmaicony, równinny, ma rzeibę staroglacjalną.

Formami krajobrazu polodowcowego, wyróżniającymi ten obszar na Niżu

Polskim, są moreny czołowe, Mają one wygląd wałów lub wzgórz,

ciągnących

się zwykle wzdłuż stagnującego tutaj przez jakiś czas czoła lodowca.

Wzgórza moren czołowych tworzą najwyższe wzniesienia Niżu Polskiego.

Wśród nich wyróżniają się: Wieżyca 329 m, Dylewska Góra 312 m,

Szewskie Wzgórza 309 m. Wyznaczają one miejsca postoju lądolodu.

Odmienne krajobrazy występują na północ i na południe od pasa-moren

czołowych. Na północ od nich znajduje się teren lekko falisty lub równinny

moreny dennej, zbudowanej także z gliny zwałowej. Natomiast na

południe od moren czołowych rozciągają się piaszczyste pola sandrowe

powstałe przez akumulacyjną działalność wód roztopowych. Do najbardziej

znanych sandrów należą: augustowski oraz tucholski (Brdy).

Charakterystycznym elementem krajobrazu młodoglacjalnego są rynny

polodowcowe (subglacjalne). Najlepiej zachowały się one na obszarze

zlodowacenia północnopolskiego, w postaci ciągów głębokich jezior o

długim, wąskim kształcie, stromych brzegach i urozmaiconej rzeźbie dna.

2

Do takich -rynnowych -jezior należą: Gopło, Raduńskie, Drawskie,

Wdzydze.

Obok wspomnianych rynien polodowcowych powstawały wówczas w

zagłębieniach moreny dennej jeziora o urozmaiconej linii brzegowej i

niewielkiej głębokości, np. wielkie jeziora mazurskie - Śniardwy i Mamry.

Po wytopieniu brył lodu zagrzebanego w osadach polodowcowych powstały

jeziora o kształcie owalnym i dużej głębokości. Są {o jeziora wytopiskowe

lub ?oczka".

Przed czołem lodowca tworzyły się często jeziora zastoiskowe, w których

osadzały się iły, zwane warwowymi lub wstęgowymi.

W lecie wody przynosiły do zastoiska grubszy materiał, który natychmiast

osadzał się na dnie. Zimą w czasie zamarzania wód osadzały się w niej

najdrobniejsze cząstki ilaste. W ciągu jednego roku tworzył się tu osad

złożony

z dwóch warstewek: jasnej - piaszczystej lub mułkowatej i ciemnej -

ilastej.

Na obszarze moreny dennej zlodowacenia północnopolskiego występują

także specyficzne formy krajobrazu polodowcowego. Są to: drumliny, ozy i

kemy.

Drumliny to zespoły wydłużonych wzgórz, ciągnących się w kierunku

prostopadłym do czoła lodowca. Na powierzchni pokryte są gliną zwałową,

ale w ich wnętrzu może występować materiał warstwowany. Typowy

zespół drumlinów występuje m.in. w okolicach Zbójna na Pojezierzu

Dobrzyńskim i Gniewu.

Ozy- to wydłużone wzgórza ciągnące się kilka lub kilkanaście kilometrów,

zbudowane z piasków i żwirów osadzonych przez wody płynące w tunelach

podlodowcowych, np. oz koło Mrągowa, ozy w okolicach Poznania.

Kemy to okrągłe lub wydłużone pagórki i wzgórza, zbudowane ze żwirów,

piasków i mułków, regularnie warstwowanych, akumulowanych przez

wody

w otwartych szczelinach lub kieszeniach lodowca.

3

Oprócz form akumulacyjnych, utworzonych przez lodowiec i wody

polodowcowe powstały formy erozyjne utworzone przez wody

wypływające spod lodowca. Są to pradoliny - szerokie doliny o płaskim

dnie. Tworzyły je wody z topniejącego lodowca, które łączyły się z wodami

płynącymi od południa i wspólnie -jako wielkie, szerokie rzeki - płynęły w

kierunku zachodnim, zgodnie z nachyleniem obszaru. Największymi

pradolinami są: Warszawsko-Berlińska, Toruńsko-Eberswaldzka,

Wrocławsko-Magdeburska.

Po wytopieniu się lodowca intensywne procesy denudacyjne, a szczególnie

erozja rzeczna, przyczyniły się do powstania wysoczyzn - obszarów

moreny dennej, pociętej dolinami rzecznymi lub pradolinami.

Do bogactw mineralnych okresu czwartorzędu należą: gliny, iły wargowe,

piaski, żwiry, głazy narzutowe, wykorzystywane najczęściej w

budownictwie, do budowy dróg, w przemyśle budowlanym i ceramicznym.

Po ustąpieniu lodowca powstały: torf, wapień łąkowy, rudy darniowe,

kreda jeziorna. Po wytopieniu się lądolodu na obszarze Polski rozpoczął się

holocen (około 10 tyś. lat temu), który uważany jest za współczesny okres

ocieplenia - interglacjał. Prawdopodobnie około 6500 lat temu na tym

obszarze pojawił się człowiek.

Cechy rzeźby powierzchni Polski:

- nachylenie obszaru z południowego wschodu ku północnemu zachodowi,

- zdecydowana przewaga nizin, tzn. terenów nie przekraczających 300 m

wysokości n.p.m. Zajmują one 91% powierzchni kraju a najniżej położone

miejsce to depresja Raczki w Elbląskiem - 1,8 m poniżej poziomu morza,

- równoleżnikowa pasowość rzeźby, czyli występowanie na przemian

pasów wypukłych: gór, wyżyn (300-600 m n.p.m.) - zajmujących około

6,5% obszaru, pojezierzy oraz pasów wklęsłych: obniżeń podgórskich,

nizin środkowopolskich

i pobrzeży,

- występowanie rzeźby wysokogórskiej na południu kraju (2,5%

powierzchni),

4

- istnienie rozległego krajobrazu staroglacjalnego w środkowej Polsce

i krajobrazu młodoglacjalnego na obszarze ostatniego zlodowacenia.

Największy wpływ na obecne ukształtowanie powierzchni Polski wywarł

lodowiec oraz przekształcenia peryglacjalne, które następowały w klimacie

zimnym w sąsiedztwie lodowca, przy skąpej, tundrowej roślinności. W

strefie sub-arktycznej na przedpolu lodowca miało miejsce silne wietrzenie

mechaniczne (mrozowe); tworzyły się wtedy rumowiska skalne -

gołoborza (w Górach Świętokrzyskich).

W warunkach peryglacjalnych od czoła lądolodu wiał silny wiatr, który

wywiewał drobne części (pyły) z przedpola lodowca i osadzał je daleko na

południu w postaci pokryw lessowych o grubości dochodzącej nawet do 30

m. Osady lessu występują na obrzeżach Gór Świętokrzyskich, w Niecce

Nidy, na Wyżynie Lubelskiej i Nizinie Śląskiej.

Ważną rolę w krajobrazie Polski odgrywają formy rzeźby eolicznej

(wydmy), wysokogórskiej i krasowej, które są rezultatem różnorodnych

procesów wewnętrznych, oraz formy powstałe pod wpływem zachodzących

nadal procesów erozyjnych i akumulacyjnych.

5