CZWARTORZĘD W POLSCE

 

 Czwartorzęd obejmuje ostatnie 2 mln lat. Kształtowanie budowy geologicznej i powierzchni Polski odbywało się w warunkach zmian klimatu od umiarkowanego po zimny. Osady czwartorzędowe pokrywają warstwą ponad 1 m grubości ok.3/4 obszaru Polski. Czwartorzęd podzielono na dwa oddziały: plejstocen i holocen. W plejstocenie, który w porównaniu do holocenu trwał znacznie dłużej, wyróżniono trzy piętra obejmujące poszczególne zlodowacenia (glacjały, interglacjały), które w dalszej jeszcze kolejności podzielono na stadiały, interstadiały, a także na fazy, interfazy i poziomy.

Poszczególne zlodowacenia i ich charakterystyka:

            Zlodowacenie Narwii - jego osady znaleziono na Niż. Mazowieckiej i Podlaskiej. Klimat jego miał cechy klimatu strefy umiarkowanej o charakterze kontynentalnym. Nieznaczne zmiany klimatu mogły spowodować rozwinięcie na obszarze Skandynawii niewielkiego lądolodu, którego czołowe partie pokryły obszar południowego Bałtyku, północno-wschodniej Polski aż do północnego przedpola Wyż. Lubelskiej, oraz Polesie. W tym czasie tworzyły się osady eluwialne, rzeczne oraz less.

            Interglacjał przasnycki - pierwszy okres ciepły po nasunięciu lądolodu

            Zlodowacenie Sanu 1 - zasięg słabo poznany. Prawdopodobnie dotarł do obszaru południowej Polski

            Interglacjał ferdynandowski - stosunkowo długi okres ciepły

            Zlodowacenie Sanu 2 (południowopolskie, krakowskie) - miało w Polsce największy zasięg, aż do północnych stoków Karpat i Sudetów

            Interglacjał mazowiecki - trwał znacznie dłużej niż inne okresy interglacjalne (od ok.350 tys. do ok.300 tys. lat temu). Obecne znajduje się liczne szczątki roślin oraz fauny mięczaków z tego okresu

            Zlodowacenie Odry (środkowopolskie) - czas trwania: od ok.300 tys. do ok.130 tys. lat temu. W czasie jego trwania stwierdzono cztery chłodniejsze wahania klimatyczne i przedzielające je trzy okresy o dość wysokich temperaturach. Zlodowacenie to objęło obszar od Sudetów, poprzez północną część Wyż. Małopolskiej i Lubelskiej, po dolinę Wisły i okolice Sandomierza

            Interglacjał emski - ostatni okres ciepły w plejstocenie (od ok.130 tys. do 115 tys. lat temu)

            Zlodowacenie Wisły (północnopolskie, bałtyckie) - trwało od 115 tys. do 10 tys. Lat temu, miało najmniejszy zasięg. W czasie jego trwania miały miejsce trzy nasunięcia lądolodu skandynawskiego. Jego największy zasięg miał miejsce w zachodniej Polsce ok.20 tys. lat temu (tzw. faza leszczyńska)

Po zlodowaceniu Wisły nastąpił ostatni okres ciepły, czyli holocen, który trwa już od 10 tys. lat do dziś. W najstarszym okresie holocenu obszar Polski był już wolny od lądolodu. Dominują lasy brzozowe i brzozowo-sosnowe, a w nieckę Bałtyku z kierunku zachodniego i północno-zachodniego transgredowało morze. Okres ten nazywa się preborealnym albo yoldiowym. Dalszy zanik lądolodu powoduje wzrost średnich temperatur, szata roślinna Polski ulega ewolucji, pojawiają się drzewa liściaste, a morze yoldiowe przekształca się w zamknięty, słodkowodny zbiornik - okres ten trwał 1400 lat i nosi nazwę ancylusowego lub borealnego. Duże zmiany klimatyczne zaznaczyły się w środkowym holocenie tj. w okresie atlantyckim lub litorynowym. Był on optymalny dla rozwoju liściastych drzew i powstawania wielogatunkowych lasów. Zbiornik w niecce Bałtyku uzyskał szerokie połączenie z oceanem, a wraz z wodami słonymi pojawiła się fauna borealna z licznymi ślimakami. W tym czasie człowiek przekształca się z pierwotnego myśliwego w osadnika. Dwa najmłodsze okresy holocenu rozpoczynające się 5100 lat temu nazywają się: subboreany (limnea) oraz subatlantycki (mya). Były one dość ciepłe i wilgotne. W lasach Polski północnej coraz wyraźniej występuje sosna i brzoza, a na południu jodła, buk i dąb. Ważnym czynnikiem kształtującym klimat i faunę stał się człowiek, który poprzez wycinanie lasów pod uprawy oraz rozpowszechnianie szybko rosnących drzew szpilkowych, stopniowo zmienił obraz szaty roślinnej. Sprowadził także do Polski obce gatunki zwierząt, tj. daniel, królik, bażant itd.

 

OSADY I FORMY POLODOWCOWE:

 Dwa główne typy osadów to:

            Gliny zwałowe - bazalna i ablacyjna

            Osady wodnolodowcowe - warstwy żwirów, piasków, mułków, i iłów glacjofluwialnych i iglacjolimnicznych

 Obszar najmłodszego zlodowacenia (Wisły), gdzie formy polodowcowe są bardzo dobrze zachowane ma rzeźbę młodoglacjalną. Na terenach starszych zlodowaceń (Odry, Sanu2), gdzie rzeźba polodowcowa została mocno przekształcona i złagodzona poprzez procesy denudacyjne, jest obszar o rzeźbie staroglacjalnej. Charakterystyczne formy krajobrazu polodowcowego to:

  Moreny czołowe - ciągi wzgórz o wysokości pd kilku do kilkudziesięciu metrów

  Moreny denne - obszary płaskich lub falistych równin

  Sandry, stożki sandrowe i płaskie równiny sandrowe

  Rynny subglacjalne - długie, wąskie, głębokie obniżenia o stromych zboczach nierównym dnie, w których powstają jeziora rynnowe

  Drumliny - niewysokie, owalne pagórki i wzgórza, wydłużone zgodnie z kierunkiem ruchu lądolodu; występują w skupieniach, tworząc pola drumlinowe

  Ozy - długie, wąskie kręte wały lub ciągi wzgórz o długości kilku lub kilkunastu kilometrów

  Kemy - okrągławe lub wydłużone pagórki i wzgórza o wysokości ok. kilku do kilkudziesięciu metrów

  Zagłębienia wytopiskowe, w których powstają jeziora wytopiskowe, czyli oczka

  Pradoliny - szerokie doliny o płaskim dnie, biegnące równolegle do krawędzi lądolodu

  Kotły lodowcowe - półkoliste lub wydłużone obniżenie otoczone z trzech stron stromymi ścianami skalnymi

  Doliny V-kształtne

  Wygłady lodowcowe - powierzchnie litej skały, wygładzonej przez przesuwający się lodowiec

  Wały moren bocznych i czołowych

  Wydmy śródlądowe

 

SUROWCE MINERALNE CZWARTORZĘDU

 

Głazy narzutowe, żwiry, piaski, iły, gliny zwałowe, torfy, gytie, kreda jeziorna.

---