Gospodarka centralnie planowana (socjalistyczna)

W wieku XX dokonywały się istotne zmiany systemowe funkcjonowania gospodarek. Oprócz gospodarki rynkowej o charakterze kapitalistycznym w całej europie środkowej i wschodniej funkcjonowała gospodarka centralnie planowana w okresie realnego socjalizmu nazywana gospodarką nakazową a w Polsce nakazowo rozdzielczą. Założenia jej wywodzą się z marksistowskiej wizji komunizmu, który został zaprezentowany w jego dziele.

W praktyce zaczęło to funkcjonować najpierw w Rosji po rewolucji październikowej w 1917 a po II wojnie światowej w większości krajów Europy środkowej. W samej Rosji miało to charakter komunizmu lojalnego, który następnie chciano ukierunkować na wykorzystanie pewnych elementów rynku w ramach nowej ekonomicznej polityki. Był to okres stosunkowo krótki i z chwilą dojścia do władzy Stalina nastąpiła silna centralizacja gospodarki oraz kolektywizacja rolnictwa. W latach 30 i kolejnych prowadzono proces industrializacji.

Cechy gospodarki centralnie planowanej:

- monocentryczny ład społeczny – kluczowa rola partii komunistycznej w życiu politycznym i

gospodarczym;

- dominujący udział własności państwowej, głównie w przypadku własności środków

produkcji; w Polsce wyjątkiem było rolnictwo, gdzie 75 % areału gruntów rolnych należało

do indywidualnych gospodarstw rolnych;

- centralne planowanie i zarządzanie gospodarką;

W gospodarce tej centralnie przygotowywano plany na podstawie informacji płynących z przedsiębiorstw, które następnie rozdzielano na szczeble niższe i branże gospodarcze, zjednoczenia oraz przedsiębiorstwa:

 

- nierynkowa alokacja zasobów – polegająca na centralnym rozdzielnictwie materiałów,

surowców, środków produkcji, środków finansowych, dewiz;

- planowanie inwestycji – preferowano inwestycje realizowane w dziale I (wytwarzającym

środki produkcji),

- gospodarka niedoborów;

Gospodarka niedoboru polegała na braku określonego asortymentu, było to przede wszystkim związane z niewłaściwym kształtowaniem się cen urzędowych głównie na artykuły spożywcze i pierwszej potrzeby, które to ceny często nie pokrywały kosztów ich produkcji.

Gospodarka nakazowo rozdzielcza wskazywała szereg słabości ale także szereg plusów. W przypadku siły roboczej dotyczyło to w niektórych gałęziach przemysłu występowania bezrobocia, kiedy zatrudnienie rzeczywiste było wyższe od potrzebnego zapotrzebowania.

 

Słabości gospodarki centralnie planowanej:

- niezbyt efektywne wykorzystanie czynników produkcji ( przede wszystkim siły roboczej i

kapitału rzeczowego);

- stałe dostosowanie struktury produkcji do struktury potrzeb;

W tym okresie cały czas do 80 lat preferowano rozwój gałęzi środków produkcji kosztem gałęzi środków konsumpcyjnych

- stałe absorbowanie informacji;

Polegało to na tym iż innowacje były głównie wprowadzane poprzez dyrektywy ogólne, a w mniejszym stopniu wprowadzane były przez same przedsiębiorstw.

  - częste zachwiania równowagi gospodarczej;

Było to związane z nieprawidłowością cen oferowanych usług i koniecznością dotowana przedsiębiorstw i określonych produktów co powodowało że wydatki z budżetu państwa na dotacje w latach osiemdziesiątych przekraczały 30% ogólnych wydatków państwa:

- znaczne rozbudowanie administracji gospodarczej i politycznej w zakresie podejmowania decyzji – w decyzjach gospodarczych często uwzględniano czynnik polityczny;

- planowanie głównie o charakterze rzeczowym a w mniejszym stopniu finansowym;

Finansowanie o charakterze rzeczowym osłabiło znaczenie prowadzenia rachunku ekonomicznego.

 

 Plusy gospodarki centralnie planowanej:

- dokonywanie stosunkowo szybkich zmian strukturalnych w procesie tzw. industrializacji;

W krajach europy środkowej i wschodniej poza (Czechami i byłym NRD) w początkowym okresie gospodarki nakazowo rozdzielczej charakteryzowało się gospodarką głównie rolno przemysłową. Natomiast w okresie uprzemysłowienia tych gospodarek (industrializacji) już w latach 60-70 zmieniło struktury tych gospodarek na przemysłowo rolną.

 

• -         możliwość koncentrowania ograniczonych zasobów na cele uznane za priorytetowe;

Przy relatywnie niskich środkach duża ich koncentracja powodowała uzyskiwanie szybkich efektów gospodarczych. Dotyczyło to realizacji budowy nowych przedsiębiorstw.

Na stan obecnej gospodarki wywierają wpływ również reformy (przeprowadzone w tamtym okresie): 1944 - reforma rolna która spowodowała rozdrobnienie gospodarstw. 1946 - nacjonalizacja przemysłu czyli przejęcie przez państwo większych przedsiębiorstw.

Nierynkowym systemem jest gospodarka centralnie sterowana. Jest to gospodarka oparta na dominacji państwowej własności czynników produkcji i kierowana przez biurokrację państwową głownie za pomocą różnego typu wskaźników wynikających z planu centralnego. Ten system był wprowadzany w życie na terenie bloku państw socjalistycznych i wg niego gospodarowano w Polsce w latach 1944-1989. Jest to system, w którym zespoły inżynierów, ekonomistów i specjalistów różnych dziedzin gospodarki na podstawie określonej procedury i w ramach pewnego systemu organizacji przygotowują, zgodnie z wytycznymi partii komunistycznej, plan dla całej gospodarki. To właśnie planiści ustalają, jakie dobra i usługi należy wyprodukować, jak będą one produkowane, a co więcej decydują, kto te dobra i usługi otrzyma, ustalając poziom płac oraz wprowadzając skomplikowany system rozdzielnictwa. System ten jest charakterystyczny dla krajów byłego Związku Radzieckiego, Kuby czy Korei Północnej.

Charakteryzował się on:

• publiczna własność środków produkcji, państwo jest właścicielem, bądź wszystkim bądź dużych i średnich, przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych oraz zasobów naturalnych,

• skoro państwo posiada środki produkcji może przystąpić do planowania, które odbywa się centralnie przez ośrodek rządowy i decyduje o strukturze produkcji, jej podziale i organizacji. Poprzez plan następuje podział dóbr konsumpcyjnych wśród członków społeczeństwa.

Cechy podstawowe gospodarki centralnie planowanej

• monocentryczny ład społeczny

• dominacja państwowej własności czynników produkcji

• entralne planowanie i zarządzanie gospodarką

• nierynkowa alokacja zasobów gospodarczych

• występowanie niedoborów

System centralnie sterowy, którego synonimem jest gospodarka socjalistyczna okazał się niewydolny i nie zaspakajał potrzeb ludzi. Prywatna inicjatywa była w nim niemile widziana, a wręcz zwalczana. Skoro, więc ekonomia mówi, że to właśnie ta inicjatywa jest motorem zmian, nie dziwi upadek systemu socjalistycznego. Zawsze dzieje się tak, że "państwowy" kierownik będzie gorzej zarządzał od prywatnego managera. W socjalizmie zarządzający i pracownicy nie mieli motywacji do lepszej pracy, więc występowało zjawisko olbrzymiego marnotrawstwa zasobów i do chronicznego niedoboru produktów. Centralnie sterowanie jest zawsze mniej efektywne od "niewidzialnej ręki rynku". Ta niewidzialna ręka to abstrakcyjny mechanizm mówiący, że na rynku samoistnie dojdzie do stabilizacji na najwłaściwszym poziomie. Ingerencja państwa w rynek destabilizuje go, utrudnia dojście do równowagi i w konsekwencji mimo początkowej iluzji sukcesu, często osiągnie efekt przeciwny od zamierzonego.