CHARAKTERYSTYKA GOSPODARKI CENTRALNIE PLANOWANEJ

Zasadnicze źródła niepowodzeń systemu społeczno-gospodarczego istniejącego do niedawna w Polsce i w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej tkwiły już w jego zalążkach. Dlatego też analizę tego systemu rozpoczynamy od naświetlenia dwu kwestii: marksowskiej wizji komunizmu oraz praktyki społecznej bolszewików. Odnotowanie tych kwestii wydaje się niezbędne do zrozumienia istoty mechanizmów funkcjonowania gospodarki centralnie planowanej.

GENEZA I POCZĄTKI GOSPODARKI CENTRALNIE PLANOWANEJ

W odróżnieniu od gospodarki rynkowej, będącej systemem społeczno-gospodarczym, który kształtował się w drodze długotrwałej ewolucji, gospodarka centralnie planowana była systemem, który w gruncie rzeczy nigdy przedtem nie funkcjonowała w praktyce i w tym sensie była próbą wcielenia w życie pewnej teoretycznej, a zarazem ideologicznej konstrukcji. Tą konstrukcją była wyrosła z totalnej krytyki własności prywatnej i kapitalizmu marksowska wizja komunizmu.

Ogólny jej zarys przedstawił K. Marks (przy znaczącym udziale F. Engelsa) w drugiej połowie XIX wieku. Próbę jej praktycznej realizacji podjęli na szerszą skalę dopiero po rewolucji z 1917 r. bolszewicy, na czele z W. I. Leninem, w specyficznych warunkach Rosji. Przyjęte przez nich rozwiązania upowszechniły się później w zmodyfikowanej, stalinowskiej wersji w dość licznej grupie, przy czym znacznej części z nich, w tym Polsce, zostały narzucone wraz z końcem drugiej wojny światowej.

GŁÓWNE CECHY I REGÓŁY FUNKCJONOWANIA GOSPODARKI CENTRALNIE PLANOWANEJ

Gospodarka centralnie planowana charakteryzowała się dwiema zasadniczymi cechami: dominacją państwowej własności czynników produkcji oraz nierynkową alokacją zasobów gospodarczych.

Państwowa własność czynników produkcji odnosiła się przede wszystkim do dóbr kapitałowych, w mniejszym stopniu do ziemi, a w najmniejszym do pracy. Jednakże nawet w przypadku pracy państwo stosowało- ze zmiennym nasileniem w różnych okresach-rozliczenie administracyjne regulacje i reglamentacje (np. limity przyjęć do szkół, limity zatrudnienia, tzw. nakazy pracy dla absolwentów), których efektem było de facto znaczne "upaństwowienie" tego czynnika produkcji.

Z dominacją państwa i państwowej własności czynników produkcji związane były zasadnicze cechy systemu funkcjonowania gospodarki w krajach "realnego socjalizmu":

-centralizacja zarządzania gospodarką i planowania

-nakazowo-rozdzielczy charakter systemu (narzucenie przez centralną biurokrację państwową instytucjom zadań planowych, administracyjne przydzielenie im czynników produkcji, w tym środków finansowych, scentralizowane bilanse materiałowo-surowcowe).

-administracyjne kształtowanie cen produktów i czynników produkcji;

-hierarchiczna podległości kierownictw instytucji i organizacji gospodarczych biurokracji partyjno-państwowej;

-niemal całkowity brak konkurencji między jednostkami gospodarczymi;

-duży stopień izolacji gospodarki i przedsiębiorstw od procesów i zjawisk dominujących w gospodarce światowej;

-funkcjonowanie przedsiębiorstw w warunkach "miękkiego" ograniczenia budżetowego co powodowało, że nie kierowały się one w swojej działalności zasadą samofinansowania

WADY GOSPODARKI CENTRALNIE PLANOWANEJ

-Nieracjonalna alokacja zasobów gospodarczych

-Nieefektywny system motywacyjny (Zdominowany przez państwową własność czynników produkcji system funkcjonowania gospodarki nie skłaniał jednostek do angażowania własnego majątku w działalność gospodarczą, podobnie jak nie zachęcał kierownictw przedsiębiorstw do wzmożonego wysiłku, wyzwalania ich inicjatywy i pomysłowości).

-Brak dyscypliny finansowej w przedsiębiorstwach.

-Brak tendencji do samoczynnego ustalania się równowagi rynkowej.

-Mała elastyczność gospodarki.

-Zanik przedsiębiorczości i rozmycie odpowiedzialności za podejmowane decyzje.

Przykład kartki reglamentującej towary

Ważniejszym przejawem omawianego kryzysu w sferze gospodarczej były: spadek produkcji, dochodu narodowego, wydajność i dyscyplina pracy, obniżenie się stopnia wykorzystania majątku produkcyjnego, niemal całkowity rozkład rynku wewnętrznego, załamanie się eksportu i importu oraz rozrost zadłużenia zagranicznego kraju. Strategia "dynamicznego rozwoju" kraju, proklamowała z wielką pompą przez E. Gierka w 1971 r., skończyła się po dziesięciu latach niepowodzeniem. Zadłużenie Polski wobec zachodu, które miało być spłacone głównie dzięki produkcji zbudowanych za kredyty obiektów, wzrosło z około 0,5mld dol. w końcu 1970r. do około 25mld dol. W 1980r. oraz ponad40mld. w 1989r.

Mierzone wytworzonym dochodem narodowym średnioroczne tempo wzrostu gospodarczego, które w latach 1971-1975 osiągnęło (m.in. dzięki ogromnym inwestycjom finansowym z kredytów zagranicznych) bardzo wysoki poziom 9,8%, w następnych latach zaczęło spadać. W 1979r. po raz pierwszy po wojnie dochód narodowy w oficjalnych statystykach spadł poniżej poziomu z roku poprzedniego (o 2,3%). W następnych latach spadki były dużo głębsze: 6% w 1980r., 12% w 1981r. i 5,5% w 1982 r. Dopiero w 1983r. dochód narodowy wzrósł powyżej poziomu z roku poprzedniego (o około 6%), jednakże tempo wzrostu dochodu narodowego wykazywało potem tendencję spadkową i w 1989r. zbliżyło się do zera (+0,2%). Nie na wiele zdały się, zatem obostrzenia stanu wojennego połączone z zabiegami reformatorskimi rządu W. Jaruzelskiego. Gospodarka chyliła się ku upadkowi.

Od gospodarki centralnie sterowanej do rynkowej

Mało efektywna gospodarka, właściwa dla państw socjalistycznych, zadecydowała o wolniejszym rozwoju naszego kraju. Kraje o gospodarce rynkowej (kapitalistycznej), bazujące na prywatnej własności środków produkcji, rozwijały się szybciej.

Urbanizacja - społeczny i kulturowy proces wyrażający się:

• wzrostem liczby miast,

• wzrostem liczby ludności miast,

• systematycznym powiększaniem się obszarów miejskich,

• wzrostem udziału mieszkańców miast w ogólnej liczbie mieszkańców,

• upowszechnianiem się miejskiego stylu życia.

Po zakończeniu II wojny światowej nastąpił podział Europy pomiędzy państwa koalicji antyhitlerowskiej. Strefa wpływów Związku Radzieckiego objęła Europę Środkową i Wschodnią, a jej granicę wyznaczała Łaba. Polska, wbrew woli większości obywateli, znalazła się pod gospodarczą i polityczną dominacją ZSRR. Granica na Łabie stała się tzw. żelazną kurtyną, dzielącą Europę na dwa światy: kapitalistyczny i socjalistyczny.

Narastający konflikt między nimi przejawiał się wyścigiem zbrojeń i rozprzestrzenianiem ideologii komunistycznej na pozaeuropejskie kraje, np. Etiopię i Sudan w Afryce, Kubę w Ameryce Środkowej. Skutki konfrontacji okazały się fatalne dla socjalistycznych państw Europy Środkowej i Wschodniej. Przeznaczanie coraz większych pieniędzy na zbrojenia, a także pomoc wojskową dla podtrzymywania socjalizmu w biednych państwach Afryki, Azji, Ameryki Środkowej - w połączeniu z mało efektywną gospodarką - doprowadziło do upadku socjalizmu.

CHARAKTERYSTYKA GOSPODARKI RYNKOWEJ

Gospodarka rynkowa charakteryzuje się dwiema zasadniczymi cechami:

dominacją prywatnej własności czynników produkcji oraz rynkową alokacyjną zasobów gospodarczych.

Reguły funkcjonowania gospodarki rynkowej

Z dwóch zasadniczych cech gospodarki rynkowej wynikają jej dalsze cechy oraz obowiązujące w niej reguły gry dotyczące m.in. motywów i celów działania podmiotów gospodarczych, stopnia ich samodzielności oraz zasad finansowania, charakteru więzi między nimi itd. Z cechami gospodarki związane są również jej główne walory i słabości.

Zalety i słabości gospodarki rynkowej

Analizując cechy gospodarki rynkowej wskazaliśmy przy okazji niektóre jej istotne zalety; są to m.in.:

-tendencja do racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych,

-efektywny system motywacyjny,

-duża innowacyjość gospodarki,

-dyscyplina finansowa przedsiębiorstw, związana z konkurencją i zasadą samofinansowania działalności gospodarczej,

-tendencja do samodzielnego ustalania się równowagi rynkowej,

-duża elastyczność gospodarki,

-dobry zaopatrzenie sklepów.

Nie jest to pełna lista zalet gospodarki rynkowej. Dlatego też warto podkreślić dodatkowo, że jak dotychczas kraje o rozwiniętej gospodarce rynkowej zapewniają swoim obywatelom najwyższy przeciętny poziom dobrobytu, gwarantując równocześnie najszerszy zakres swobód obywatelskich.

Gospodarka rynkowa ma też słabe strony. Wiążą się one przede wszystkim z pewnymi niedomaganiami rynku, wykorzystywanymi często w argumentacji na rzecz aktywnej roli państwa w gospodarce. W teoretycznej analizie słabości gospodarki rynkowej wskazuje się zwykle na kwestie, których rynek nie rozwiązuje wcale lub też rozwiązuje źle.

PLAN BALCEROWICZA

Program gospodarczy powołanego we wrześniu 1989r. pierwszego w historii powojennej Polski niekomunistycznego rządu, określany często od nazwiska wicepremiera jako Plan Balcerowicza, stawiał dwa główne cele: stabilizację gospodarki, w tym zwłaszcza zrównoważenie rynku i stłumienie ogromnej inflacji, oraz zasadniczą transformację systemu społeczno-gospodarczego, w tym przede wszystkim urynkowienie i prywatyzacji gospodarki. W jego działaniach praktycznych widoczny był zwłaszcza pierwszy z tych celów. W jego realizacji odnotowano też relatywnie większe sukcesy.

Aby zrealizować wyznaczone cele, podjęto szereg działań zarówno doraźnych, jak i długotrwałych. Było to m.in.

-uwolnienie cen, tzn. dopuszczenie do swobodnego kształtowania się ich na rynku

-wprowadzenie tzw. wewnętrznej wymienialności złotego

-dość rygorystyczna polityka budżetowa (zwiększenie dyscypliny w zakresie wydatków państwowych, ostrzejsze egzekwowanie wpływów do budżetu, ograniczenie dotacji dla przedsiębiorstw państwowych).

-zaostrzona polityka pieniężna

-zwiększenie samodzielności przedsiębiorstw państwowych

-liberalizacja handlu zagranicznego;

-zapoczątkowanie przebudowy systemu bankowego ( w tym zmiana reguł funkcjonowania Narodowego Banku Polskiego, pełniącego rolę banku centralnego);

-stworzenie podstaw rynku kapitałowego ( w tym otwarcie Giełd Papierów Wartościowych w Warszawie).

-zmniejszenie stopy inflacji, czyli stopy wzrostu ogólnego poziomu cen (z około 2000% w przeliczeniu rocznym w ostatnim kwartale 1989r. do 70% w 1991r., 43% w 1992r. i 35% w 1993r.);

-wzrost przeciętnej wydajności pracy

-poprawa efektywności gospodarowania czynnikami produkcji w przedsiębiorstwach (zmniejszenie marnotrawstwa zasobów pracy i kapitału).

Główne koszty realizacji planu Balcerowicza to:

-gwałtowny spadek tempa wzrostu gospodarczego mierzonego produktem krajowym brutto, które obniżyło się w stosunku do roku poprzedniego o 11,6% w 1990r. i 7,0% w 1991r;

-pojawienie się masowego bezrobocia (stopa bezrobocia, liczona jako procent ogółu siły roboczej, wyniosła 6,3% w końcu 1990 r., 11,8% w 1991 r.,13,6% w 1992 r. i 16,4% w 1993r., co w liczbach bezwzględnych oznaczało blisko 3mln bezrobotnych);

-duży spadek przeciętnej płacy realnej (około 24% w 1990r. i około 30% w okresie 1990-1993) oraz pojawienie się znacznych obszarów ubóstwa;

-załamanie się budownictwa mieszkaniowego (liczba mieszkań oddanych do użytku w ciągu roku zmniejszyła się ze 170,1 tys. Przeciętnie w latach 1986-1990 do 94,4 tys. W1993r.)

-pojawienie się dużych połaci leżącej odłogiem ziemi

Społeczna gospodarka rynkowa, forma gospodarki, która rozwinęła się w Niemczech Zachodnich, stanowi połączenie gospodarki rynkowej (gospodarka) i dużego zabezpieczenia socjalnego pracowników.Do najważniejszych zasad społecznej gospodarki rynkowej należą takie działania polityki gospodarczej, które nie zagrażają celom o charakterze ogólnospołecznym, takie zabezpieczenia socjalne, aby zmniejszyć ryzyko utraty środków do życia przez obywateli oraz taka polityka społeczna, która w trakcie realizacji celów społecznych dba o wydajność w gospodarce.Bezpośrednim celem społecznej gospodarki rynkowej jest zapewnienie pełnego zatrudnienia siły roboczej, wspieranie regionalnej mobilności siły roboczej (walka z bezrobociem strukturalnym), ochrona pracy przez regulację stosunku pracy między pracodawcą a pracownikiem, poprawa na rzecz podziału dochodu narodowego.Aby zrealizować te cele, państwo podejmuje następujące działania: ustala płacę minimalną, wysokie podatki przy zapewnieniu całościowej ochrony socjalnej (ubezpieczenie społ., zwrot kosztów leczenia itd.), niskie ceny na artykuły pierwszej potrzeby (polityka subwencji wobec producenta), wspiera kupowanie przez pracowników udziałów w przedsiębiorstwach, w których pracują, a także rozwija szkolnictwo publiczne na wysokim poziomie itd.

Niemcy Zachodnie prowadząc przez lata taką politykę, doprowadziły do szybkiego rozwoju gospodarczego, zachowując dużą ochronę socjalną. System, ten zaczął się jednak załamywać po zjednoczeniu ze względu na różnice w rozwoju gospodarczym obu części Niemiec.

1. Zwiększenie wydatków obronnych od 2016 r do 2% PKB

2. Od 2015 roku dodatkowe 39 mln złotych dla żołnierzy

3. Nowe prawo działalności gospodarczej na początku 2015 roku

4. Przyspieszenie prac nad nowym kodeksem budowlanym

5. W 2015 konkretne ułatwienia dla podatników: podatnik będzie mógł załatwić swoje sprawy w dowolnym urzędzie

6. Specjalna ustawa antykryzysowa dla firm objętych embargiem

7. Restrukturyzacja i ochrona polskiego górnictwa przed nieuczciwą konkurencją

8. Pakiet kolejkowy i onkologiczny od przyszłego roku

9. 2 mld złotych na budowę przyzakładowych przedszkoli

10. Podwojenie nakładów na budowę żłobków i przedszkoli w 2015 roku (z 50 mln do 100 mln złotych)

11. Urlopy rodzicielskie dla wszystkich rodziców, także dla bezrobotnych, studentów, rolników i pracujących na umowach o dzieło. Otrzymają oni nowe świadczenia rodzicielskie. Będą mogli je pobierać 12 miesięcy po urodzeniu dziecka. Świadczenie wyniesie ok. 1 tys zł

12. Likwidacja "śmieciowego jedzenia" w szkołach

13. Program stażów dla studentów w administracji publicznej

14. Sfinansowanie zagranicznych studiów Polaków, pod warunkiem, że będą pracować w kraju przez 5 lat po zakończeniu studiów

15. Bezpłatne porady prawne na poziomie lokalnym "Prawo dla każdego"

16. Oddanie do użytku 250 km dróg ekspresowych do końca 2015 roku

17. Modernizacja kolei - 70 proc. taboru PKP Intercity ma być nowa lub zmodernizowana

18. Baza wiedzy, informacji podatkowej i pomoc doradcy dla mikroprzedsiębiorców przez pierwsze 18 miesięcy działalności

19. Domy dziennej opieki dla seniorów

20. Sfinansowanie przez państwo specjalizacji wszystkich absolwentów medycyny 2012-2015

21. Złotówka za złotówkę: zamiast odbierania rodzicom świadczenia, zostanie ono zmniejszone o tyle, o ile przekroczyli próg

22. Do 2017 r. bezpłatne podręczniki w szkołach i gimnazjach

23. Powołanie funduszu stabilizacji dochodów rolniczych - utworzą go odpisy od wartości sprzedanych produktów w wysokości 0,2%

24. Drogi za blisko 93 mld zł - oddanie do użytku sieć autostrad A1, A2, A4 i dróg ekspresowych oraz całą obwodnicę Warszawy

25. BGK zwiększy środki do 25 mld zł na zasilenie polskiej przedsiębiorczości

26. Rozszerzenie programu de minimis o wsparcie dla przedsiębiorców na rzecz eksportu. Wydłużenie funkcjonowania programu do 2016 r.

27. Waloryzacji emerytur w 2015 roku: na ten cel zostanie przeznaczonych 3,8 mld zł

28. Odbudowa szkolnictwa zawodowego

29. Modernizacja polskich portów - w 2015 r. wydatki rzędu miliarda złotych, do końca dekady - 11 miliardów złotych