Charakterystyka gospodarki rynkowej
Gospodarka rynkowa charakteryzuje się dwiema istotnymi cechami. Pierwszą z nich jest
dominacja prywatnej własności czynników produkcji, drugą zaś, rynkowa alokacja zasob-
ów gospodarczych.
W gospodarce rynkowej czynniki produkcji w większości są przedmiotem własności prywatnej. Głównym typem prywatnej własności rzeczowych czynników produkcji w
krajach wysoko rozwiniętych jest własność kapitalistyczna. Własność ta występuje w
wielu formach. Spośród nich największe znaczenie odgrywa akcyjna forma własności.
Jej szczególną zaletą jest możliwość łączenia w jedną całość rozdrobnionych kapitałów
będących w posiadaniu dużej liczby osób spowodowały, że jest ona współcześnie forma dominującą. Dominacja ta nie polega jednak na tym, że spółka akcyjna jest obecnie najczęściej spotykaną w krajach rozwiniętego kapitalizmu formą własności, gdyż zazwyczaj nie jest (nawet pośród firm kapitalistycznych pod względem ilościowym zdecydowanie dominują firmy należące do pojedynczych osób lub rodzin oraz spółki nieakcyjne), ale na tym, że przeważająca część produkcji wytwarzana jest w tych krajach przez wielkie przedsiębiorstwa akcyjne (coraz częściej międzynarodowe), że pracuje w nich przeważająca część siły roboczej i że do tych właśnie przedsiębiorstw należy zdecydowana większość osiągalnych zysków. Oprócz własności kapitalistycznej w rozwiniętych gospodarkach rynkowych występują współcześnie inne formy własności prywatnej - w szczególności własność drobnotowarowa i pracownicza. Występuje też w nich własność publiczna i własność spółdzielcza.
Ważne znaczenie mają niektóre firmy własności drobnotowarowej w postaci rodzinnych gospodarstw rolnych oraz niewielkich zakładów rzemieślniczych i usługowych, gdyż nie zatrudniają one regularnie pracowników najemnych(osoby samozatrudniające się)
W niektórych krajach pewną rolę odgrywają spółki pracownicze. W krajach wysoko rozwiniętych spółki pracownicze powstają z reguły na bazie kapitalistycznych spółek akcyjnych, przy czym rzadko pracownicy dysponują kontrolnymi pakietami akcji tych spółek. W krajach postkomunistycznych, a w szczególności w Polsce, spółki pracownicze organizowane najczęściej w formie spółek akcyjnych lub spółek z o.o. powstają zazwyczaj w wyniku przekształceń przedsiębiorstw państwowych. Tworzenie spółek pracowniczych jest traktowane jako jedna z metod prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, przy czym stosuje się określone środki zachęty wobec samych spółek, jak i wobec nabywających ich akcje lub udziały w nich pracowników - np. obniżona cena czy zakup w ratach.
Gospodarka rynkowa swoją nazwę zawdzięcza przede wszystkim temu, że podstawowym regulatorem i koordynatorem procesów gospodarczych jest rynek - w najbardziej ogólnym znaczeniu tego słowa, czyli samoczynnie działający mechanizm wpływający na zachowania i decyzje podmiotów gospodarczych. Te zachowania przesądzają o alokacji - czyli rozmieszczeniu zasobów gospodarczych. Głównym elementem tego mechanizmu są interakcje miedzy cenami i dochodami, z jednej strony, a popytem i podażą różnych dóbr, z drugiej, rzutujące na zawierane przez podmioty gospodarcze transakcje kupna i sprzedaży tych dóbr. O istnieniu w pełni rozwiniętego rynkowego mechanizmu regulowania gospodarki można mówić dopiero wtedy, gdy spełnione są pewne, dość ściśle powiązane ze sobą, warunki:
- dominacja własności prywatnej i swoboda w zakresie transferu prywatnych praw własności;
- swoboda prowadzenia działalności gospodarczej
istnienie sprawnie działających instytucji obsługujących rynek, takich jak komisja
papierów wartościowych, giełdy, banki, instytucje powiernicze, firmy doradztwa prawnego i inwestycyjnego, instytucje ubezpieczeniowe oraz firmy maklerskie.
integralność rynku, czyli wzajemne uzależnienie się od siebie poszczególnych segmentów rynku np. rynku dóbr fizycznych i rynku finansowego.
Rynek dokonuje wyceny dóbr(produktów, usług i zasobów gospodarczych). We współczesnej gospodarce rynkowej występuje tendencja do przekształcania się wszystkich dóbr w towary. Ich ceny ustalają się właśnie na rynku. Rynek jest więc instrumentem i jednocześnie miejscem obiektywnej wyceny dóbr.
Rynek jest podstawowym źródłem informacji dla podmiotów gospodarczych, dokonując wyceny różnych produktów, usług i zasobów rynek dostarcza podmiotom najbardziej obiektywnej informacji o ich cenach i relacjach cen. Z rynku płyną nie tylko informacje o cenach, lecz także dotyczące innych parametrów rynkowych - podaży i popytu na poszczególne produkty oraz usługi czynników produkcji, oprocentowania depozytów i kredytów bankowych, relacji rentowności różnych rodzajów działalności gospodarczej, relacji płac różnych grup pracowników. Informacje te są niezbędne do podejmowania trafnych decyzji, a praktyka dowodzi, że rynek jest stosunkowo najbardziej sprawnym systemem informacji o gospodarce.
Rynek jest niezbędnym warunkiem racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych, zarówno zasobów produktów jak i czynników produkcji. Dostarczając dążącym do maksymalizacji swoich korzyści podmiotom gospodarczym obiektywnej informacji o cenach i relacjach rzadkości poszczególnych zasobów, a także o nakładach i efektach związanych z różnymi rodzajami działalności gospodarczej, rynek umożliwia im podejmowanie decyzji opartych na rachunku ekonomicznym i skłania je do oszczędnego, racjonalnego gospodarowania zasobami produktów i czynników produkcji oraz kierowania ich do najbardziej efektywnych zastosowań.
Rynek umożliwia ustalanie się stanów równowagi w gospodarce. Parametry rynkowe dostarczają podmiotom gospodarczym ważnych sygnałów. Reakcją na te sygnały są działania uczestników rynku, których efektem może być powstawanie, przywracanie i utrzymywanie się stanów równowagi w gospodarce.
Rynek jest weryfikatorem społecznej przydatności produkcji i zarazem mechanizmem dostosowania produkcji do potrzeb. Dopiero na rynku okazuje się, czy dana produkcja znalazła uznanie nabywców. Chcąc sprzedać swoje produkty lub usługi producenci zmuszeni są dostosować wielkość i strukturę ich podaży do wielkości i struktury efektywnego popytu.
W stopniu, w jakim efektywny popyt odzwierciedla potrzeby ludzkie, rynek pełni funkcje mechanizmu dostosowania produkcji do potrzeb.
Rynek, będąc niewątpliwie podstawowym regulatorem gospodarki w krajach rozwiniętego kapitalizmu, nie jest oczywiście jedynym regulatorem. Współcześnie w praktyce, między innymi ze względu na pewne niedomagania rynku, niebagatelną rolę w regulowaniu procesów gospodarczych odgrywa również państwo.