Mowa a pismo. Głoska a litera(synteza sylabowa i głoskowa słów. Podział wyrazów na głoski, litery i sylaby. Rodzaje sylab. Klasyfikacja samogłosek i spółgłosek. Pisownia wyrazów, w których głoski w śródgłosie uzyskują cechę dźwięczności. Graficzne znaki głosek nosowych. Realizacja nosowości w mowie i w piśmie).

Podstawowa różnica między głoską a literą jest taka, że:

Głoski słyszymy i wymawiamy.
Litery widzimy i zapisujemy

Głoska- najmniejszy element dźwiękowej formy wypowiedzi charakteryzujący się stałym zespołem fonetycznym cech artykulacyjnych i akustycznych. Najmniejsza niepodzielna słyszalna i mówiona cząstka ludzkiej mowy. Ze względu na ich właściwości fonetyczne głoski dzielą się na samogłoski i spółgłoski. Głosek jest więcej niż liter.

• Samogłoski

  • Ustne, czyli a, e, i, o, u, y- podniebienie miękkie zakończone języczkiem unosi się ku górze i przylega do tylnej ściany jamy gardłowej. Co powoduje, że strumień wydychanego z płuc powietrza przedostaje się tylko do jamy ustnej.

  • Nosowe, czyli ą, ę m n ń – przy ich wymawianiu podniebienie miękkie opuszcza się, dzięki czemu powietrze przedostaje się nie tylko do jamy ustnej, ale tez nosowej. Są to, własciwie głoski ustno- nosowe.

  • Samogłoski brzmią donośniej i stanowią niezbędny składnik sylaby

• Spółgłoski (podział ze względu na stopień zamknięcia, które napotyka wydech z krtani)

  • Zwarto- wybuchowe, czyli p, p’, b, b’, t, d, k, k’, g, g’

  • Szczelinowe, czyli f, f’, w, w’, s, sz., ś, z, ż, ź,, ch, ch’

  • Zwarto-szczelinowe, czyli c, cz, ć, dz, dz, dź

  • Półotwarte, czyli m, m’, n, n’, ł, l, r.

Spółgłoski miękkie i twarde:

Spółgłoski twarde- s,z,p,d

Spółgłoski miękkie- ś,ź,ń,dź albo zmiękczone mi,Si,di,zi, ci, w’, p’. np. pasek- piasek.

Ćwiczenia:

Na przykładzie par wyrazów: nic-nić, pas- paś, len-leń.

Dzieci bardzo często popełniają błędy w wymowie wyrazów, w których występują spółgłoski miękkie lub twarde: kierunek-kerunek, kiedy-kedy, Giewont-Gewont, lipa-lypa, list-lyst. Nauczyciel powinien zwrócić uwagę na poprawną wymowę tych wyrazów.

Dzieci często piszą wyrazy tak jak je słyszą. Np. Cheb-chlep, grad-grat, ławka-łafka. Dlatego powinniśmy uświadomić uczniów, że choć na końcu wyrazu wymawiamy spółgłoski bezdźwięczne, często zapisujemy je znakami spółgłosek dźwięcznych.

Przykłady ćwiczeniowe: chleb-chleby, grad-grady, ławka-ławek, nóżka- nóżek, babka-babek.

Spółgłoski można też podzielić na:

Głoski dźwięczne    : b d w z ź ż  g dz dź dż przykładając palce do krtani przy wymowie tych liter czujemy drganie krtani.

Głoski bezdźwięczne: p t  f s ś sz k  c  ć  cz

Np. z-s, b-p – dzięki tym ćwiczeniom dzieci słyszą różnicę spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych.

Podobnie brzmiące wyrazy bas- pas, data- tata, góra-kura, rada-rata. ( Uświadamiają sobie, że zmiana brzmienia wyrazu wpływa na zmianę jego znaczenia).

Aby podzielić wyraz na głoski, należy:
1. Wymówić wyraz głośno i powoli.
2. Wyodrębnić w nim wszystkie słyszalne dźwięki mowy.
3. Zwrócić uwagę na dwuznaki oraz literę i, która nie zawsze oznacza głoskę.

W większości przypadków jednej wymawianej w danym wyrazie głosce odpowiada jedna zapisana litera:

Litera- to graficzny(napisany, wydrukowany) znak głoski.

p-o-l-e (4 litery, 4 głoski),
d-o-m-e-k (5 liter, 5 głosek),
p-i-s-t-o-l-e-t (8 liter, 8 głosek),
k-o-m-p-u-t-e-r (8 liter, 8 głosek).

Ćwiczenie:

Łańcuch słów polegający na tworzeniu słowa, które będzie się rozpoczynało głoską kończącą słowo poprzednie np. autobus-sok-kot-termometr-rak…..

Gra polegająca na wymyślaniu i dopisywaniu wyrazów zawierających określoną literę.

Sok
Zając
Kot
Okno
Ławka
Ananas

Gra polega na znalezieniu jak największej ilość nowych wyrazów złożonych z liter wyrazu podstawowego np. lokomotywa: oko, kot, motyw, motyl, tylko…

Nie zawsze jednak tak jest. Przy dzieleniu wyrazów na głoski nie należy sugerować się tym, jak dany wyraz się pisze, lecz tym, jak się go wymawia. Nie każda litera w wyrazie jest wymawiana. Zdarza się, że jedną głoskę oznacza się w piśmie za pomocą dwóch, a nawet trzech liter.

Połączenia liter: ch, cz, dz, dż, dź, sz, rz oznaczają jedną głoskę — są to tzw. dwuznaki.

W związku z tym wyraz chrząszcz dzieli się na głoski w ten sposób (na czerwono zaznaczono dwuznaki):

ch-rz-ą-sz-cz.

W wyrazie chrząszcz widzimy, więc 9 liter, ale słyszymy tylko 5 głosek!

Podobnie w wyrazie porzeczka:

p-o-rz-e-cz-k-a.

W wyrazie porzeczka jest również 9 liter, ale tylko 7 głosek!

Dzi-e-c-k-o – 7 liter, 5 głosek.

Zmiękczenia w języku polskim oznacza się kreseczką nad literą lub za pomocą znaku i.

Połączenia typu: wi, pi, mi mogą oznaczać jedną lub dwie głoski

Litera i jest znakiem głoski tylko wtedy, gdy ją w danym słowie wyraźnie słyszymy i wymawiamy, np. w wyrazach:
ź-i-m-a (zima),
p`-i-w-ń-i-c-a (piwnica),
f`-i-l`-i-p`-i-n-y (Filipiny),
dź-i-k (dzik).

Jeżeli w jakimś wyrazie litera i nie jest słyszana ani wymawiana, nie jest ona znakiem głoski, lecz zmiękczenia spółgłoski, która występuje przed nią, np. w wyrazach:
k-w`-a-t (kwiat),
p`-ą-t-e-k (piątek),
ńi-e-m`-e-c (Niemiec),
ź-e-m`-a (ziemia),
dź-e-ń (dzień).

Dla przykładu: w wyrazie ziemia nie słyszymy połączenia z + i, lecz po prostu ź. Podobnie w pozostałych przykładach.

W wyrazie dzień litera i oznacza zmiękczenie głoski oznaczanej dwuznakiem dz, dlatego pierwsza głoska w tym wyrazie jest oznaczana za pomocą trzech liter.

Jak łatwo i bezbłędnie rozpoznać, kiedy litera i oznacza głoskę, a kiedy tylko zmiękczenie? Pomocna tu będzie następująca zasada:

Podsumowanie:

Jeżeli litera i występuje przed samogłoską, nie oznacza ona głoski, lecz jest tylko znakiem zmiękczenia poprzedzającej ją spółgłoski.
Jeżeli litera i występuje przed spółgłoską lub na początku albo na końcu wyrazu, oznacza samodzielną głoskę, (ale jednocześnie zawsze jest znakiem zmiękczenia poprzedzającej ją spółgłoski).

Sylaba jest częścią wyrazu skupioną wokół jednej samogłoski i wymówioną na jednym nieprzerwanym wydechu.

Ośrodkiem sylaby jest samogłoska.

Rodzaje sylab:

Sylabami otwartymi się samogłoską (np. ro-dzi-ce) nazywamy sylabami otwartymi, natomiast sylaby kończące się spółgłoską (np. war-kocz) sylabami zamkniętymi. Litera „i” przed samogłoską nie tworzy sylaby, służy ona, bowiem tylko do oznaczenia miękkości, np. ziemia.

Sylabę mogą tworzyć:

Sama samogłoska

Samogłoska ze spółgłoską lub spółgłoskami np. ó-sem-ka, pa-zu-ry, prze-czy-tać

Synteza sylabowa:

1. Analiza i synteza sylab otwartych
a) o stałej samogłosce i zmieniającej się spółgłosce (la, ta, ma, fa)
b) o stałej spółgłosce i zmieniającej się samogłosce (la, lo, le, lu)

2. Analiza i synteza wyrazów o sylabach otwartych
a) wyrazy dwusylabowe (la-to, ta-to)
b) wyrazy wielosylabowe (sa-ła-ta, ka-ru-ze-la)

3. Analiza i synteza wyrazów trzygłoskowych (sylaba zamknięta - lis, las, dom)
4. Analiza i synteza wyrazów dwusylabowych o różnym typie sylaba) sylaba otwarta + zamknięta (ko-lej, ko-tek)
b) sylaba zamknięta + otwarta (las-ka, kot-ka)
c) dwie sylaby zamknięte (mos-tek, Woj-tek)

5. Analiza i synteza wyrazów o różnym typie i układzie sylab

6. Analiza i synteza wyrazów z grupą spółgłoskową
a) poprzedzenie spółgłoską sylaby otwartej (g-ra, ł-za, d-wa)
b) poprzedzenie spółgłoską wyrazów dwusylabowych o sylabach otwartych (b-rama, d-roga)
c) poprzedzenie lub zakończenie grupą spółgłosek wyrazów jednosylabowych (s-kok, z-lew, s-mak, lis-t, tor-t)
d) różnorodne wyrazy z grupą spółgłoskową

Pisownia wyrazów, w których zgłoski w śródgłosie uzyskują cechę dźwięczności:

Dzieci mają skłonność do pisania wyrazów tak jak je słyszą, co jest przyczyną licznych błędów ortograficznych. Uczniowie powinni sobie uświadomić, że choć na końcu wyrazu wymawiamy spółgłoski bezdźwięczne to często zapisujemy je literami, które są spółgłoskami dźwięcznymi. Np.;

Chleb bo chleby, drad, bo grady, stóg bo stogi, step bo stepy, grat bo graty,

Ławka bo ławek, nóżka bo nóżka bo nóżek,

Realizacja nosowości w mowie i w piśmie:

Aby ustrzec uczniów w popełnianiu błędów w wyrazach takich jak dąb, zęby, zaczął, zaczęli nauczyciele często wyraźnie wymawiają samogłoski nosowe w tych pozycjach, gdzie powinna być wymowa samogłoski ustnej np.: zaczęli zamiast zaczeli .

Należy uświadamiać uczniom wielofunkcyjność liter „ę” i „ą”

• Najpierw należy wprowadzić pisownię wyrazów z ę i ą, w których te litery te w wymowie oznaczają samogłoski nosowe np. wąs, wąsy ,wąż, węże

• Oraz pisownię ą na końcu wyrazów np.; z matką, chcą

• Następny etap to wprowadzenie takich wyrazów, w których litery te oznaczają połączenia samogłoski ustnej ze spółgłoską nosową dąb- dęby wymawiane domp – dempy , pączek wym. ponczek, wstęga wym. fstenga

• Następnie przy omawianych formach osobowych czasownika w czasie przeszłym zwrócić uwagę na pisownię wyrazów:

Zacząłem, zaczęłaś, zaczął, zaczęli, zaczęły