Sylwia Ryznar

Instytut Religioznawstwa UJ

Przeżycia mistyczne jako szczególny rodzaj doświadczenia religijnego

Kraków 2012

Doświadczenie religijne jest kluczowym elementem religii. Na uczuciu zależności od Boga zasadza się religia. Jak piszą Charles Glock i Rodney Stark doświadczenie religijne „zawiera wszystkie uczucia, postrzeżenia i przeżycia doświadczone przez osobę, lub definiowane przez grupę religijną jako zawierające element łączności, chociażby ulotny, z istotą boską, tj. Bogiem, ostateczną rzeczywistością, transcendentnym autorytetem”¹. „Istotnym elementem charakteryzującym doświadczenie religijne jest odczucie kontaktu z czynnikiem nadprzyrodzonym”². Istnieją też inne definicje, które wskazują na ogromna ważność tematu, np. Wiliama Jamesa – „doświadczenie pozostawania w relacji do czegokolwiek, co można uznać za boskie”³, lub Rudolfa Otto „doświadczenie tego, co święte”⁴.

William Rowe definiuje doświadczenie religijne jako takie doświadczenie, w którym ktoś odczuwa bezpośrednią obecność boskości. Dzieli je na dwie kategorie:

• Zwykłe doświadczenie religijne – odczuwanie jako czegoś odrębnego, czy odczuwanie spotkania z boska postacią,

• Mistyczne doświadczenie religijne - odczuwanie jedności lub identyczności z boskością.⁵

Idąc za podziałem Rowe’a, w swojej pracy chciałabym omówić mistyczne doświadczenia religijne, które uważam za szczególne, ponieważ jest to przejaw religijności, który nie jest dostępny dla każdej jednostki.

Stany mistyczne są możliwe w każdej religii, a także poza nią. W Hinduizmie pojawiają się często dzięki praktykowaniu Jogi, osiągają wtedy stan zwany Samadhi. Buddyści ten stan nazywają Dhyana. W świecie Islamu posiadaczami tradycji mistycznej są sufiści i różnie grupy derwiszów. W Chrześcijaństwie mistycyzm także znalazł swoje miejsce, gdzie jego podstawą jest modlitwa i medytacja.

William Stace utworzył pięć kryteriów stanów mistycznych, są to : noetyczność, niewyrażalność, świętość, pozytywne emocje, paradoksalność. Oprócz tego dokonał podziału mistycyzmu na dwa typy:

• Ekstrawertywny – poczucie subiektywności przynależnej wszystkim bytom i jedności wszystkich postrzeganych rzeczy,

• Introwertywny – wizje i objawienia, skrajne stany emocjonalne, doświadczenia bezczasowości i nie-przestrzeni oraz oczyszczenia, pustki, zaniku jaźni.⁶

Zdaniem Waltera Pahnke, prace Stace’a umożliwiają wyróżnienie dziewięciu kryteriów doznań mistycznych:

1. Doświadczenie jedności lub jedyności, lokalizowane w świecie zewnętrznym lub w czystej świadomości,

2. Transcendencja czasu i przestrzeni w kierunku „wieczności” i „nieskończoności”,

3. Głębokie odczucie pozytywnego nastroju, stan łaski, ukojenia,

4. Odczucie świętości,

5. Przekonanie o obiektywnoscie i realności treści doznań,

6. Paradoksalność lub niespójność logiczna,

7. Rzekoma niewyrażalność,

8. Nietrwałość, ulotność,

9. Utrwalenie się pozytywnych zmian w postawach i zachowaniu.

Jednak najwięcej według mnie dla poszerzenia wiedzy na temat mistycyzmu zrobił William James. W swojej książce „Doświadczenia Religijne” na początku swoich rozważań o mistycyzmie stara się zawęzić dziedzinę, wprowadzając cztery znaki wyróżniające dla doświadczeń mistycznych⁷. Pierwszy z nich to niewyrażalność – człowiek przeżywający doświadczenie mistyczne nie jest w stanie go dokładnie opisać. Następny znak to zdolność poznawcza – doznający tych stanów jednocześnie odczuwają stany poznawcze, czują, że wchodzą w głębię prawdy. Dwa następujące wyróżniki nie występują tak wyraźnie, lecz zazwyczaj można je znaleźć. Są to nietrwałość i bierność.

James także kreuje zarysy mistycznej dziedziny świadomości, czyli świadomości mistyka – „jest ona panteistyczna i optymistyczna, lub co najmniej przeciwna pesymizmowi. Jest antynaturalistyczna i najlepiej dostraja się do umysłów ludzi podwójnie narodzonych i do tak zwanych nie z tego świata⁸”.

James rozważył, czy możemy powoływać się na nią jako na czynnik posiadający pewien autorytet, czy możemy wierzyć w doświadczenia mistyków i uznawać je za realne, przekazujące nam prawdę o Bogu, czy innej „Istocie wyższej”. Odpowiedź rozdzielił na trzy części:

1. Należycie rozwinięte stany mistyczne zwykle posiadają bezwzględną władzę nad nawiedzanymi przez nie osobami.

2. Nie wyłania się z nich żaden taki autorytet, który mógłby narzucić się ludziom zewnętrznym i zmusić ich do bezkrytycznego przyjęcia objawień mistycznych.

3. Stany te łamią władzę świadomości niemistycznej, czyli racjonalistycznej, opartej wyłącznie na zmysłach i na poznawaniu rozumowym. Wskazują one, że świadomość racjonalistyczna jest tylko pewnym rodzajem świadomości w ogóle. Otwierają możliwość innych porządków prawdy, w które swobodnie możemy wierzyć, póki tylko znajdujemy w nich dla siebie życiowe odpowiedniki⁹.

W kolejnej części mojej pracy chciałam opisać przeżycia mistyczne św. Teresy z Ávili, hiszpańskiej zakonnicy żyjącej w XVI wieku, reformatorki zakonu karmelitów. Jej książki, włączając jej autobiografię, Księga Życia, i jej przełomowe dzieło, Twierdza wewnętrzna, są integralną częścią literatury hiszpańskiego Renesansu, jak również chrześcijańskiego mistycyzmu i chrześcijańskiej medytacji.

Centrum myśli mistycznej Teresy z Ávili, w całej jej twórczości, jest wzrost duszy składający się z czterech etapów:

• Pierwszy, zwany „kontemplacją myślną” jest pobożną kontemplacją lub koncentracją, odłączeniem duszy od ciała, głównie pobożną kontemplacją Męki Pańskiej i żalem za grzechy.

• Drugi, „kontemplacja w ciszy”, w którym przynajmniej wola ludzka jest zatopiona całkowicie w Bogu, z racji charyzmatycznego, nadprzyrodzonego stanu danego duszy przez Boga, podczas gdy inne zdolności, jak pamięć, rozum i wyobraźnia, nie są jeszcze oderwane od rozproszenia przez świat. Częściowe rozproszenie jest spowodowane zewnętrznymi bodźcami takimi jak powtarzanie modlitw lub spisywanie zapisków duchowych, lecz dominującym stanem jest spokój.

• Trzeci, „pobożne zjednoczenie” jest nie tylko stanem nadprzyrodzonym, lecz zasadniczo stanem ekstazy. Charakterystyczną cechą tego stanu jest zjednoczenie rozumu z Bogiem, tylko pamięć i wyobraźnia są pozostawione same sobie. Stan ten charakteryzuje się również błogim pokojem, słodkim snem wyższych sfer duszy, świadomym zachwytem miłością Boga.

• Czwartym jest, „oddanie się ekstazie lub uniesieniu”, stan pasywny, w którym świadomość bycia w ciele znika. Funkcjonowanie zmysłów ustaje, pamięć i wyobraźnia są również całkowicie zjednoczone z Bogiem lub upojone. Ciało i dusza są wirze słodkiego bólu przynoszącego szczęście, z występującymi po sobie budzącymi przerażenie płomiennymi blaskami, całkowitą niemocą, utratą świadomości, okresami duszenia się, przerywanymi czasami przez tak ekstatyczne poczucie lotu, że ciało dosłownie wznoszone jest w przestrzeń kosmiczną. Ten stan trwa przez pół godziny i jest zastępowany przez kilkugodzinne odprężenie w omdlewającej słabości, w całkowitym zjednoczeniu z Bogiem, skutkujące negacją wszystkich czynników zewnętrznych. Z tego stanu człowiek budzi się z płaczem. Jest to szczyt doświadczeń mistycznych (wielokrotnie widziano Teresę z Ávili lewitującą nad ziemią podczas Mszy świętej). ¹⁰

Jej doświadczenia mistyczne były zarówno pozytywne, ekstatyczne, jak i bardzo negatywne, związane z cierpieniem. Na przykład św. Teresa kilkukrotnie doświadczyła „łaski przebicia serca”. Jak sama to opisuje: „Widziałam anioła stojącego tuż przy mnie z lewego boku, w postaci cielesnej.(...) Ujrzałam w ręku tego anioła włócznię złotą. (...)Tą włócznią zdało mi się kilkoma nawrotami serce mi przebijał, zagłębiając ją aż do wnętrzności.”¹¹ Najbardziej wstrząsające dla świętej były wizje, w których przebywała w piekle. „To czego doświadczyła napawało ją największym wstrętem i zgrozą: ciemności, dotknięcie plugawych gadów, cuchnące błoto, brak powietrza i przestrzeni. Obok tych cierpień czuła w duszy palący i nie do zniesienia ogień. Przy tym trawiła ją bolesna świadomość, że to ból nieprzerwany i bezkresny.”¹²

Doświadczenia mistyczne św. Teresy miały charakter introwertywny. Wpisują się także w kryteria przedstawionych przeze mnie badań. Doświadczenia te możemy opisać jako pełne pozytywnych emocji, święte, paradoksalne. W swoich dziełach Teresa nie raz pisała, że nie zna słów, które mogą wyrazić jej przeżycia, także twierdziła, że odczuwała łączność z Bogiem.

Nawiązując do przeżyć św. Teresy, w ostatniej części mojej pracy chciałam zaprezentować badania M J Meadow, w których porównuje duchowe ścieżki mistyka buddyjskiego Vipassany i karmelity – św. Jana od Krzyża. Są istotne, że względu na odnoszenie się do dwóch różnych tradycji religijnych.

Oto wspólne stadia rozwoju mistyków:

1. Stadium wstępne – oczyszczenie moralne,

2. Pierwsze odkrycie – ciemna noc zmysłów (oczyszczenie przez odejście od „zwykłych” sposobów percepcji i ucieczka od wątpień),

3. Osiągnięcie doskonałości praktyk (świadomość ścieżki),

4. Ciemna noc duszy (całkowita rezygnacja ze wszystkich związków z życiem, roztopienie w kontemplacji, przeżycie intensywnych cierpień: strachu, poczucia marności, pragnienia komunikacji,

5. Uspokojenie,

6. Unia – nibbana (kumulacja pustki, dopełnienie, osiągnięcie podobieństwa Bogu).¹³

W mojej pracy chciałam zaprezentować przeżycia mistyczne i ukazać poprzez badania naukowe, oraz opis doświadczeń św. Teresy z Ávili, że są one szczególnym rodzajem doświadczenia religijnego. Spotkanie z numinosum, które dokonuje się podczas tych doświadczeń jest jednym z najbardziej tajemniczych wydarzeń jakie mogą dotknąć człowieka, a także jest jednym z ważniejszych elementów religii, przez co zasługuje na szczególną uwagę.

Bibliografia:

Glock C, Rodney S, Religion and society in Tension, Chicago 1965

James W, Doświadczenie religijne, Kraków 2011

Otto R, Świętość. Elementy racjonalne i irracjonalne w pojęciu bóstwa, Wrocław 1993

Rowe W L, Philosophy of Religion. An Introduction, Belmont 2001

Socha P, Duchowy rozwój człowieka, Kraków 2000

Św. Teresa od Jezusa, Księga życia, Poznań 1997

http://www.naukowy.pl/encyklopedia/Teresa_z_%C3%81vili,vstrona_2

http://www.vismaya-maitreya.pl/wielcy_ludzie_sw_teresa_z_avila.html

---

1. Glock C, Stark R, Religion and society in Tension, s. 20.↩

2. Tamże, s. 41.↩

3. James W, Doświadczenie religijne.↩

4. Otto R, Świętość. Elementy racjonalne i irracjonalne w pojęciu bóstwa.↩

5. Rowe W L, Philosophy of Religion. An Introduction.↩

6. Socha P, Duchowy rozwój człowieka, s. 43.↩

7. James W, Doświadczenia mistyczne, s. 345.↩

8. Tamże, s. 382.↩

9. Tamże, s. 383.↩

10. http://www.naukowy.pl/encyklopedia/Teresa_z_%C3%81vili,vstrona_2↩

11. Św. Teresa od Jezusa, Księga życia.↩

12. http://www.vismaya-maitreya.pl/wielcy_ludzie_sw_teresa_z_avila.html↩

13. Socha P, Duchowy rozwój człowieka, s. 44.↩