7. Doświadczenie Religijne

1. Pierwszy okres badań trwał do lat 20 ubiegłego stulecia i obejmuje prace Wiliama Jamesa, Edwina Starbucka, Jamesa Leuby i Jamesa Pratta. Autorzy Ci nadali doświadczenie religijne jako szczególnie wyrazisty przejaw ludzkiej religijności jako istotną część procesu konwersji okresu dorastania bądź jako stan psychiczny, możliwy do sztucznego indukowania w warunkach laboratoryjnych.

2. Drugi okres badań rozpoczął się w latach 60. i trwa do czasów obecnych. Nawrót do problematyki doświadczenia religijnego po 40 latach był spowodowany:

· powszechnością tego rodzaju przeżyć u „przeciętnych” członków społeczeństw zachodnich (zarówno należących do różnych Kościołów, jak i niezwiązanych z żadną religią)

· poszukiwaniem - szczególnie przez młodzież - tego rodzaju doświadczeń, w ramach nowo powstających grup religijnych (grupy te, dzięki ofiarowaniu swoim członkom takich możliwości, zaczęły odbierać wyznawców religiom tradycyjnym)

3. W badaniach nad doświadczeniem religijnym wyodrębnić można dwa nurty:

· Teoretyczny, dotyczący problematyki kryteriów definicyjnych zjawiska doświadczenia religijnego

· Empiryczny, dotyczący badań empirycznych nad tym zjawiskiem

4. Doświadczenie religijne jako przeżycie bezpośredniego kontaktu z rzeczywistością transcendentalną i uzyskanie szczególnego rodzaju wiedzy empirycznej, wynikającej z rozmaitych form percepcji, czyli widzenia, słyszenia lub odczuwania obecności Boga , czegoś nadnaturalnego, świętości. (Wypracowane z nurtu pierwszego: teoretycznego)

5. Rudolf Otto pierwszy traktował doświadczenia religijne jako formy percepcji. Wiązał je z silnymi emocjami, towarzyszącymi poczuciu obecności przedmioty doświadczanego. Abraham Maslow sądził podobnie (siła emocji), ale podkreślał też charakter poznawczy siły emocji. W pracach Maslowa ma miejsce przejście o analizy peak esperience czyli silnie emocjonalnego doświadczenia pełni istnienia, do plateau experience, czyli trwałego doświadczenia poznawczego, prowadzącego do pozania Boga.

6. Próbą współczesnego wyjaśnienia, jakie procesy psychiczne są zaangażowane w doświadczenie religijne, jest zastosowanie pojęcia schematu wywodzącego się z psychologii poznawczej. Pojęcie to oznacza strukturę poznawczą, zawierającą zorganizowaną wiedzę dotyczącą treści i struktury jakiejś dziedziny, łączne z wiedzą o relacjach zachodzących między jej specyficznymi atrybutami. Schematy powstają w trakcie kontaktu z otoczeniem i mogą ulegać modyfikacji na podstawie doświadczenia. Schemat poznawczy dotyczący Boga może, przykładowo, obejmować założenia odnośnie do fizycznej natury Boga, woli boskiej, wpływu wywieranego przez Boga na ludzkie życie oraz związków między tymi wszystkimi przekonaniami łącznie. Schematy poznawcze funkcjonują na różnych szczeblach ogólności. Na tej zasadzie schemat poznawczy Boga może stanowić część bardziej abstrakcyjnego schematu dotyczącego religii. Oprócz obrazu Boga, w skład tego schematu wejdą również schematy poznawcze dotyczące śmierci, reguł właściwego postępowania, wynikających z nakazów i zaleceń religii itp. Napływające bodźce są raczej dostosowywane i adaptowane do istniejących schematów, a nie schematy przekształcane w celu dostosowania do napływających bodźców. Schematy wykazują stosunkowo dużą stałość. Ludzie dostrzegają w otaczającej rzeczywistości tylko to, na co posiadają schematy, ignorują natomiast całą resztę. Dlatego też schematy religijne dostarczają systemu interpretacji do rozumienia wydarzeń, a w konsekwencji wpływają na to, jak dane wydarzenia są przez tę osobę oceniane. Schemat religijny może całkowicie zdeterminować rozumienie konkretnego wydarzenia. Religia nie oddziałuje bezpośrednio na przyjęcie pewnego schematu interpretacyjnego, lecz działa za pośrednictwem kultury. Posiadany schemat poznawczy kształtuje również sposób, w jaki interpretujemy obserwowane wokół nas sytuacje niejednoznaczne. Można sądzić, że posiadanie religijnego schematu pozwala bardziej zadowalająco zinterpretować bolesne lub nadnaturalne wydarzenia, jako uzasadnione z religijnego punktu widzenia. Schematy religijne oddziaływają na długość czasu potrzebnego na interpretację treści religijnych. Jeśli nowy bodziec jest sprzeczny z dotychczasową strukturą schematu czas się wydłuża, gdy jest zgodny - skróca.

Podsumowując: Schematy religijne oddziałują na interpretację zdarzeń w otaczającym świecie, pozwalają na szybszą identyfikację bodźców religijnych, pozwalają na interpolację brakujących elementów wiedzy zgodnie z posiadanym schematem i wpływają na rodzaj strategii przyjmowanej w celu uzupełnienia brakujących informacji. Schematy usensowniają docierające do nas bodźce i ułatwiają ich przetwarzanie.

7. Rola schematów w odniesieniu do doświadczenia religijnego oznacza, że konkretny stan obudzenia towarzyszący doświadczeniu ekstatycznemu będzie zinterpretowany w sposób specyficzny dla schematu poznawczego, który natychmiast - bo w ciągu kilku milisekund - zostanie automatycznie zaktywizowany. Bezpośrednie doświadczenie zostaje w ten sposób natychmiast zinterpretowane w sposób zgodny ze schematami religijnymi, mówiącymi o jego znaczeniu i właściwej na niego reakcji. Podstaw dla tej interpretacji dostarcza zarówno posiadana wiedza, jak i zachowanie innych osób znajdujących się w otoczeniu (rola otoczenia społecznego w stymulowaniu doświadczeń religijnych jednostek).

8. Intensywne doświadczenia zawierają pewien wspólny element centralny. To, jak zostanie sklasyfikowany, zależy od kontekstu sytuacyjnego.

9. Podejście poznawcze do doświadczenia religijnego jest współcześnie rozwijane przez szwedzką szkołę psychologii religii, stworzoną przez Hjalmara Sundena (1966).

z planu mitu religijnego.

10.

11. W nurcie teoretycznym rozważań nad doświadczeniem religijnym rozwija się w Wielkiej Brytanii, Skandynawii i USA refleksja naukowa nad doświadczeniami osób niezwiązanych z określoną tradycja religijną. Badania te opierają się na analizie sprawozdań osób, które przeżyły tego typu doświadczenie. Jednym z ośrodków specjalizujących się w takich badaniach był The Alister Hardy Research Center, ośrodek badawczy założony w 1969 roku w Oksfordzie w Wielkiej Brytanii, jako Zespół do Badań nad Doświadczeniem Religijnym. Od 2001 roku nosi nazwę Ośrodka Badań nad Doświadczeniem Religijnym i mieści się w St. David's College na Uniwersytecie Walijskim w Lampeter. Zgromadzono tam opisy ok. 5000 doświadczeń religijnych osób współcześnie żyjących. Opisy te pogrupowano w następujące kategorie:

· Przeżycie obecności Boga

· Przeżycie obecności potężnej siły nienazywanej Bogiem

· Przeżycie świadomości własnego miejsca w naturze, połączone z poczuciem lęku i cudowności

· Przeżycie działania Opatrzności

· Odczucie wysłuchanej modlitwy

· Przeżycie uczuć bezgranicznej miłości i radości, bezpieczeństwa, jedności z otaczającym światem, poznania Nadrzędnej Rzeczwistości

Ponadto ośrodek w Oksfordzie podjął próbę analizy kontekstu sytuacyjnego, w jakim doświadczenia te wystąpiły oraz ich wpływu na dalsze życie relacjonujących je osób. Okazało się, że są to doświadczenia niezależne od przynależnosci do określonego wyznania i udziału w praktykach religijnych. Były to doświadczenia przeżywane najczęściej raz lub dwa razy w życiu, w samotności, w sytuacji poważnego stresu. Bezpośrednim skutkiem tych przeżyć było osiągnięcie stanu ukojenia i spokoju wewnętrznego. Wśród skutków długoterminowych osoby wymieniały najczęściej poczucie większego szczęścia i bycia lepszymi. Na drugim miejscu pod względem częstotliwości pojawiły się twierdzenia, że życie po tych doświadczeniach uzyskało głębię i kierunek. Kolejna grupa osób twierdziła, że uzyskała lepszy wgląd we własne problemy. Jednocześnie należy zauważyć, że tylko 1/3 badanych oceniła swoje doświadczenia jako bezspornie religijne, gdyż byli przekonani, że nie da się o tym doświadczeniu mówić w inny sposób lub że jest to zgodne z ich rozumieniem religii. Około 2/3 osób wyrażało wątpliwości, czy swoje doświadczenia mogą klasyfikować jako religijne, gdyż sami uważali się za osoby niereligijne i uważały to doświadczenie za duchowe.

12. Doświadczenia religijne mieszczą się w systemie znaczeń religii, której wyznawcą jest dany człowiek. Do kategorii tej należą doświadczenia spotkania człowieka z Bogiem, ingerencji Boga w życie jednostki poprzez pomoc w rozwiązywaniu kryzysów zewnętrznych i wewnętrznych. Należy tutaj również ogólne poczucie kierownictwa, jakie Bóg sprawuje nad życiem ludzkim, poczucie wpływu boskiej opatrzności

13. Doświadczenia mistyczne, natomiast, nie łączą się w sposób bezpośredni z kontekstem danej religii, są doświadczeniami ponadwyznaniowymi. Nie wiążą się również z aktualną sytuacją przeżywającego je człowieka. Charakteryzują się przeżyciem poczucia jedności z rzeczywistością ponadnaturalną, utratą poczucia granic własnego „ja”, czasu i miejsca.

14. Kryteria wyróżniające doświadczenai mistyczne od innych doświadczeń religijnych sformułowane przez Wiliama Jamesa (1902/2001):

· Są to doświadczenia nienadające się wyrazić słowami

· Mają wartość poznawczą, dostarczają jednostce nowej wiedzy o istocie bytu

· Trwają bardzo krótko

· W trakcie tego doświadczenia jednostka przeżywająca je pozostaje bierna, doświadczenie to zachodzi bez jej aktywnego udziału.

15. Prawie 60 lat później filozof Wiliam Stace wyróżnił dwa typy mistycyzmu: introwertywny i ekstrawertywny. Wspólnymi cechami obu form są:

· Wartość poznawcza - oba traktowane są przez osobę, która je przeżywa, jako rzetelne źródło wiedzy

· Doświadczenia te są niewyrażalne, nie jest możliwe ich adekwatne oddanie słowami

· Są odczuwane jako święte, acz niekoniecznie związane z określonym światopoglądem teologicznym

· Wywierają pozytywny wpływ na człowieka

· Mają charakter paradoksalny, nie podporządkowywują się analizie logicznej

Oprócz powyższych cech, mistycyzm introwertywny charakteryzuje to, że:

· Są to doświadczenia znalezienia się poza czasem i przestrzenią

· Są to doświadczenia pustki, doskonałej jedności świadomości pozbawionej treści, ustrata poczucia identyczności i odrębności własnej osoby, rozmycie granic self

Z kolei mistycyzm ekstrawertywny charakteryzuje się:

· Przeżyciem poczucia, że wszystkie przedmioty mają wewnętrzne życie

· Przeżyciem, że różne przedmioty, mimo swojej różnorodności, stanowić mają część tej samej całości

Empiryczne zastosowanie kryteriów Stace'a znalazło zastosowanie w Skali Mistycyzmu Religijnego, opracowanej przez Ralpha Hooda.

16. Za ważny czynnik kształtujący doświadczenie religijne uważany jest język religijny, który z jednej strony ma charakter metaforyczny, a z drugiej, symboliczny. Wpływa on w następujący sposób na przebieg doświadczenia religijnego: poprzez podkreślenie i uwypuklenie kryzysu egzystencjalnego, poprzez prezentację nowej wizji rzeczywistości i proponowanie na podstawie teologii danej religii sposobu, w jaki ta nowa wizja ma być wcielona w życie.

17. Sposoby osiągania doświadczenia religijnego można podzielić na techniki bazujące na deprywacji, czyli ograniczaniu dopływu bodźców do układu nerwowego, lub nadstymulacji, czyli bombardowaniu układu nerwowego dużą ilością bodźców.

Deprywacja to:

· Medytacja

· Post

· Ograniczanie ilości snu

· Wstrzymywanie oddechu

Nadstymulacja to:

· Użycie narkotyków

· Tańce ekstatyczne

· Muzyka

· Zadawanie sobie bólu poprzez biczowanie lub stąpanie po rozżarzonych węglach

· Uczestniczenie w niebezpiecznych lub wywołujących lęk rytuałach religijnych.

Wszystkie z tych technik mają na celu wprowadzenie poddającej się takim działaniom osoby w tzw. odmienne stany świadomości (Altered State of Condsciousness - ASC). Termin ten jest używany dla określenia wszystkich stanów świadomości, oprócz stanu czuwania. Jako odmienne stany świadomości literatura przedmiotu wymienia ekstazę, opętanie, trans i doświadczenie mistyczne.

18. Neuroteologia - badania prowadzone na pograniczu neurologii i teologii mające pozyskać wiedzę o doświadczeniach mistycznych. Badania krytykowane, lecz sami autorzy podkreślają, że osiągnięte przez nich wyniki mogą jedynie wskazać pojedyncze zmiany w mózgu w trakcie sesji medytacyjnych, nie zaś dostarczyć obrazu procesów zachodzących w strukturach mózgowych.

Techniki Deprywacyjne

· Medytacja

- przypomina hipnozę, zarówno jeśli chodzi o efekty jak i technikę, taka autohipnoza (bo nie ma hipnotyzera)

- nieruchoma pozycja ciała i bierna koncentracja powoduje obniżenie poziomu lęku, co z kolei umożliwia pojawienie się w świadomości tych procesów, które zwykle są wypierane do podświadomości

- medytacja jako technika wpływająca na zmiany w procesie przetwarzania i odbioru informacji z otaczającego świata.

- wyzbycie się wszystkiego, co rozprasza uwagę. Szersze spojrzenie na świat.

- Celem medytacji jest wywołanie zmian poznawczych, prowadzących do uznania systemu znaczeń religijnych za dominujący u danej jednostki system percepcji siebie i otaczającego świata.

· Post (patrz: Techniki stymulacji i deprywacji sensorycznej - Wulff.doc)

· Ograniczenie kontaktów z innymi ludźmi

- ograniczony wskutek takiego trybu życia poziom stymulacji sensorycznej sprzyja otwartości na przeżycia mistyczne.

- zablokowanie procesu przetwarzania informacji w ramach istniejących struktur poznawczych.

· Wpływ środków psychotropowych

- czterostopniowy model przebiegu przeżyć po zażywaniu narkotyków (Masters i Houston):

1. Stopień pierwszy - sensoryczny

Zaburzone widzenie, deautomatyzacja procesu przetwarzania informacji kontrolującego zazwyczaj przebieg procesów poznawczych. Prowadzi to do dostrzeżenia w otoczeniu mnóstwa nowych szczegółów, nowych cech, przeżycia fascynacji, refleksji filozoficzno - religijnych, jedność z całym światem, etc.

2. Stopień drugi - wspomnieniowo-analityczny

Mijają zaburzenia percepcji, następuje odpamiętnienie dawnych treści, wspomnień, wypartych uczuć, lepszy wgląd we własne problemy.

3. Stopień trzeci - symboliczny

Występuje u 40% badanych. Występują wyobrażenia i uświadomienia sobie obrazów wydarzeń historycznych i mitycznych, przeżywanie własnej biografii, branie udziału (w wyobraźni) w ceremoniach i rytuałach religijnych. Prowadzi to do większej dojrzałości badanych. Wynika to z tego, że współcześnie mamy mało wzorów rytuałów przejścia.

4. Stopnień czwarty - integracja

Najrzadziej osiągany poziom przeżyć. Osiąga się nową integrację psychiczną, prowadzącą do przemiany wewnętrznej struktury systemu wartości. Określany przez badanych jako konfrontacja z Istotą Bytu, Bogiem.

Wpływ narkotyków przypomina, na poziomie chemicznych reakcji organizmu, działanie ćwiczeń stosowanych tradycyjnie do osiągania doświadczeń religijnych. Narkotyki nie są w stanie wywołać doświadczeń religijnych, ale ułatwiać ich przeżycie.

· Tańce ekstatyczne

- podczas tańców wydzielają się endorfiny mające działanie halucynogenne. Dużą rolę odgrywa także muzyka, wpływająca na emocje tańczących, a także treść słów np.: mówiących o niedolach życia doczesnego i jednocześnie o wspaniałościach czekających po śmierci w lepszym świecie.

19. Wskazywanie na podobieństwo między mistykami a twórcami jest związane z podkreślaniem występującego w jednym i drugim przypadku stanu inspiracji, twórczej ekstazy, poczucia bezpośredniego wglądu. Współcześnie za analogię między doświadczeniem mitycznym a doświadczeniem twórczym (zarówno z zakresu twórczości artystycznej, jak i naukowej) uznaje się model rozwoju percepcyjnego i poznawczego, zaproponowany przez amerykańskiego psychiatrę, Silvano Arietiego (1976). Traktuje on rozwój jako zwiększony stopnieć różnicowania struktur hierarchicznych. W momencie kiedy wskutek procesów uczenia się dziecka zwycięża myślenie logiczne i abstrakcyjne, wówczas bardziej prymitywne procesy poznawcze są usuwane na stopnie podświadome lub przedświadome, nie zanikając jednak całkowicie. Są rezerwą procesów psychicznych. W pewnych stanach psychopatologicznych, jak i procesach twórczych, procesy te mogą zostać zaktywizowane. Tak więc w psychice człowieka wyróżnić można trzy typy procesów:

· Dominujące w snach i pewnych stanach psychicznych

· Dominujące w normalnych stanach czuwania

· Procesy, będące syntezą obu powyższych rodzajów, stanowiące postawę twórczości.

Tutaj ciekawe:

Arieti uważa, że są trzy warunki konieczne do tego, aby stan funkcjonowania na poziomie rezerwowych procesów psychicznych mógł ulec transformacji w doświadczenie religijne:

· Jest to stan wiedzo o możliwości wystąpienia takiego doświadczenia, czyli przygotowanie na jego przyjęcie

· Ważne jest przekonanie, że to życzenie ma szansę realizacji wskutek jego akceptacji przez wyższą potęgę

· Musi się pojawić szczególny stan autohipnozy, niepowodujący zamieniania przekonania w absolutną pewność, i co za tym idzie, pozwalającej na podjęcie określonych działań pod wpływem tej pewności.

20. Marion Milner wskazywała na fakt, że te same procesy psychologiczne leżą u podłoża obu tych rodzajów zjawisk. Zarówno przeżycie mistyczne, jak i akt twórczy, prowadzą do paradoksalnego przełamania bariery między jednostką a Innym, przy jednoczesnym zachowaniu tej bariery. Twórczość jest formą przeżycia duchowego.

---