Jolanta Rędzińska

236208

Analiza i ocena własna podstawy programowej WOS (IV etap edukacyjny)

We wrześniu 2012 r. przeprowadzona w naszym kraju reforma programowa dotarła do szkół ponadgimnazjalnych. W roku szkolnym 2012/2013 uczniowie pierwszych klas licealnych zakończą czteroletnią i zreformowana edukację ogólnokształcącą, rozpoczętą w 2009 r. w pierwszej klasie gimnazjalnej. Jednocześnie, w zamyśle autorów nowej podstawy programowej, od września 2013 r. rozpocznie się w szkołach ponadgimnazjalnych nauczanie wielu przedmiotów z możliwością daleko posuniętej indywidualizacji kształcenia. Rozwiązanie znane i dość powszechnie stosowane jedynie w szkolnictwie prywatnym, stanie się zatem częścią szkolnictwa publicznego.

Do czasu wdrożenia nowej podstawy programowej, najważniejsze informacje dotyczące życia społecznego, politycznego i gospodarczego w Polsce, realizowane były w ramach przedmiotu wiedza o społeczeństwie. Nacisk kładziono jednak przede wszystkim na teorię, poprzez wdrażanie szeregu formuł i pojęć, całkowicie pomijając kształtowanie umiejętności i postaw, które przydałyby się uczniom w życiu społecznym. Opuszczając szkolne mury uczeń musiał samodzielnie zapoznać się z otaczającą go rzeczywistością społeczno – polityczną. Po reformie szkolnictwa, choć nazwa przedmiotu nie uległa zmianie, w zakresie nauczania wiedzy o społeczeństwie wiele treści i form kształcenia uległo zmianie. Przede wszystkim placówki oświatowe zostały zobowiązane do wdrożenia swoich uczniów w demokratyczne społeczeństwo, nie tylko na drodze teoretycznej, lecz także poprzez rozwój indywidualny ucznia oraz kreowanie postaw ułatwiających funkcjonowanie we współczesnym świecie. Uczeń zostaje zmuszony do poszukiwania odpowiedzi, oderwania od utartych schematów oraz wyjścia poza pewne „ramy”. Musi umieć wyrażać własne poglądy, zaangażować się w publiczne debaty i dyskusje, szanując jednocześnie zdanie innych, bez względu na pochodzenie, wyznanie, czy kolor skóry.

Nowa podstawa programowa zwraca szczególną uwagę na pewne nurty - kierunki, w stronę których powinna zmierzać edukacja obywatelska. Pierwszy z nich wdraża uczniów w zasady funkcjonowania demokratycznego państwa: poznają reguły i problemy życia społecznego, formy udziału obywateli w życiu publicznym - ich prawa i obowiązki oraz zdobywają informacje o prawach człowieka i obywatela, a także o sposobach ich ochrony. Drugi nurt odnosi się już bezpośrednio do lokalnej społeczności – wsi, gminy, miasta, bądź województwa. Uczniowie uczą się rozwiązywania podstawowych problemów oraz aktywnego uczestnictwa w życiu społeczno – politycznym danej jednostki terytorialnej. Zadaniem wiedzy o społeczeństwie jest także kształtowanie postaw patriotycznych, zarówno tych regionalnych, jak i narodowych. Jednocześnie ten trzeci kierunek edukacji obywatelskiej powinien zwrócić uwagę na eliminację zjawisk ksenofobii, czy szowinizmu. Równie ważne jest przeciwdziałanie dyskryminacji, dlatego w nowej podstawie programowej zwrócono uwagę na zagadnienia związane z prawami człowieka. Uczniowie powinni zatem znać i rozumieć podstawowe przepisy i procedury obowiązujące w instytucjach życia publicznego. Ostatni nurt edukacji obywatelskiej w szkole ponadgimnazjalnej jest jakby podsumowaniem dotychczas omówionych kierunków edukacyjnych. Dotyczy bowiem tych samych zjawisk, jednakże o charakterze globalnym. Kluczowe jest zatem ukazanie wpływu zachowań i decyzji pojedynczych obywateli różnych krajów na losy nie tylko innych społeczności, lecz także całego świata. Podsumowując, w świetle przedstawionych nurtów, przedmiot wiedza o społeczeństwie obejmuje treści związane z kompetencjami urzędów zajmujących się sprawami obywateli, prawem i wymiarem sprawiedliwości, pracą organów ścigania, prawami człowieka i ich ochroną, a także praktycznymi, wybranymi kwestiami dotyczącymi podejmowania nauki i pracy w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej.

W nawiązaniu do w/w nurtów kształcenia w szkole ponadgimnazjalnej, w podstawie programowej wiedzy o społeczeństwie wyróżniono sześć wymagań ogólnych, z których pięć powtarza się w coraz bardziej rozwiniętej formie w dalszych etapach kształcenia. Na poziomie podstawowym od ucznia wymaga się umiejętności znajdowania i wykorzystywania informacje na temat życia społeczno - politycznego, a ponadto wyrażania własnych poglądów na forum publicznym. Na poziomie rozszerzonym kładzie się natomiast nacisk na krytyczną analizę zgromadzonych informacji oraz samodzielne wyciąganie wniosków i ich uzasadnienie. Drugie wymaganie, jakim jest rozpoznawanie i rozwiązywanie problemów, wymaga od ucznia, na poziomie podstawowym, rozpoznania prawnych aspektów codziennych problemów i szukania ich rozwiązania, natomiast na poziomie rozszerzonym owe aspekty rozpatruje w skali lokalnej, krajowej, europejskiej i globalnej. Ponadto uczeń powinien rozumieć złożoność problemów społeczno – politycznych. W przypadku kryterium współdziałania w sprawach publicznych wymagania dla obydwu poziomów są jednakowe. Chodzi przede wszystkim o naukę współpracy z innymi, podział obowiązków w grupie, korzystanie z możliwości, jakie dają instytucje publiczne, stosowanie zasad samoorganizacji i samopomocy. Wymaganie czwarte dotyczące znajomości zasad i procedur demokracji od ucznia na poziomie podstawowym wymaga tylko znajomości zasad funkcjonowania państwa demokratycznego oraz rozpoznawać przypadki jego łamania, natomiast uczeń na poziomie rozszerzonym powinien przyswoić nie tylko wiedzę teoretyczną, lecz także praktycznie stosować owe zasady i procedury w życiu. Poza tym jego zadaniem jest charakterystyka demokracji na tle innych ustrojów, co zobowiązuje go do zapoznania się z nimi. Ponadto uczeń powinien ocenić działalność instytucji demokratycznych, stowarzyszeń oraz organizacji obywatelskich w Polsce i na świecie. Kolejne wymaganie ogólne, czyli znajomość podstaw ustroju Rzeczpospolitej Polskiej ogranicza się, na poziomie podstawowym, do znajomości funkcjonowania organów władzy sądowniczej oraz organów ścigania, natomiast na poziomie rozszerzonym, uczeń wykorzystuje wiedzę nabytą w punkcie IV (zasady i procedury demokracji) do analizy i oceny konkretnych wydarzeń z życia społeczno – politycznego kraju. Ostatnie, szóste wymaganie, ulega zmianie, gdyż związane jest ze specyfiką nauczania na danym etapie. W przypadku poziomu podstawowego uczeń powinien znać prawa człowieka i rozpoznać przypadki ich łamania, natomiast na poziomie rozszerzonym uczeń dostrzega współzależności w funkcjonowaniu życia publicznego w Polsce, Europie i na świecie oraz wyjaśnia złożoność zjawisk społecznych, kulturowych, politycznych i ekonomicznych i dokonuje ich interpretacji z perspektywy globalnej. W/w wymagania ogólne mają na celu wyznaczenie kierunku procesu nauczania, natomiast wymagania szczegółowe, które poniżej przedstawię, sprecyzowanie wiadomości i umiejętności, które uczeń powinien opanować na danym etapie edukacyjnym.

Część uczniów, która wybierze zakres podstawowy przedmiotu wiedza o społeczeństwie w IV etapie edukacyjnym, na tym poziomie zakończy edukację obywatelską, gdyż później tylko istotne elementy znajdą się jeszcze w przedmiocie historia i społeczeństwo. Stąd też wymagania szczegółowe dla tego poziomu dotyczą funkcjonowania instytucji publicznych, systemu prawa i sądownictwa, bezpieczeństwa oraz edukacji i pracy, a także praw człowieka, rozpoznawania przypadków ich naruszania oraz sposobów ich ochrony.

Treści nauczania dla poziomu podstawowego IV etapu edukacyjnego są dość ubogie, obejmują bowiem sześć tematów – bloków, które uczeń powinien przyswoić. Pierwszy z nich zatytułowany Młody obywatel w urzędzie zobowiązuje ucznia do zapoznania się, w jaki sposób można nabyć obywatelstwo polskie i unijne, w jakim urzędzie uzyskuje się m.in. dowód osobisty, jakie warunki musi spełnić obywatel, by wziąć udział w wyborach. Ponadto wyjaśnia, jakie kroki należy podjąć, gdy nie zgadza się z decyzją danego urzędu oraz sporządza urzędowy wniosek, skargę, czy odwołanie. Uważam jednak, że teoretyczne zapoznanie uczniów z w/w elementami bez praktycznego zastosowania na zajęciach lekcyjnych mija się z celem. Uczeń powinien samodzielnie zdobyć i wypełnić takie wnioski, czy napisać odwołanie, gdyż bardzo szybko i bardzo często poszczególne elementy tych dokumentów, czy nawet warunki, jakie musi spełnić dana osoba, by je zdobyć, ulegają zmianie. Drugi element nauczania obejmuje Prawo i sądy. Uczeń dowiaduje się, co to jest prawo i normy prawne, poznaje zasady prawa i skutki jego łamania, analizuje przepisy prawne, wymienia źródła prawa. Poza tym uzasadnia pojęcie niezależności i niezawisłości sądownictwa, opisuje uczestników i przebieg procesu sądowego oraz prawa, a także samodzielnie sporządza pozew w wybranej sprawie cywilnej. Wiedza nabyta w tym temacie jest bardzo cenna, gdyż każdy z nas powinien wiedzieć, jakie kroki podjąć, gdy popełniono przestępstwo. Uważam jednak, że należałoby, w miarę możliwości, zorganizować uczniom wyjście do sądy, gdzie, poprzez np. uczestnictwo w procesie sądowym, zapoznaliby się z nim „od kuchni”, a nie tylko poprzez szereg reguł teoretycznych. W kolejnym bloku uczeń zostaje zapoznany z działalnością różnych służb bezpieczeństwa i ich kompetencjami, rodzajami przestępstw i wykroczeń m.in. sprzedaży i konsumpcji alkoholu czy narkotyków oraz karami, jakie za nie grożą. Uczniowie zostają także nawiązać kontakt z funkcjonariuszami, by sporządzić notatkę dotyczącą przestępczości w okolicy, co kształtuje u niego umiejętności zdobywania i analizy informacji oraz przedstawiania ich wyników. Realizując wymagania szczegółowe w zakresie Edukacji i pracy w Polsce i Unii Europejskiej, uczeń dowiaduje się, jakie ma prawa i obowiązki, w jaki sposób należy je chronić, jakie warunki powinien spełnić, by podjąć naukę w UE. Poza tym wymienia korzyści płynące z wejścia Polski do strefy Schengen oraz ogólne zasady podejmowania pracy w UE. Przedostatni blok dotyczy Praw człowieka – ich historii, przypadków łamania, obrony podstawowych praw i wolności obywatelskich. Uczeń wyszukuje w różnych środkach masowego przekazu informacje o instytucjach chroniących prawa człowieka oraz wypowiada się na forum publicznym o podstawowych wolnościach i prawach człowieka. Natomiast, w czasie realizacji tematu Ochrona praw i wolności, uczeń poznaje znaczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz sposób działania m.in. Rzecznika Praw Dziecka. Uczy się tolerancji oraz przeciwdziałania w przypadku jej łamania, zarówno poprzez różne organizacje, jak i samodzielne działania. Myślę, że jest to istotny aspekt w procesie edukacyjnym, gdyż choć coraz częściej tematyka ta poruszana jest w masmediach, nadal spotykamy się z przejawami rasizmu czy ksenofobii.

Wymagania dla zakresu rozszerzonego w IV etapie edukacyjnym realizowane są z szerszym stopniu niż w poziomie podstawowym. Znacznie rozbudowany został blok zagadnień z socjologii i stosunków międzynarodowych, co ma poniekąd służyć lepszemu przygotowaniu uczniów do egzaminu maturalnego. Porównując jednak obydwa poziomy dostrzec można ogromną przepaść. Program szczegółowy dla poziomu rozszerzonego jest zbyt przeładowany, podzielony na aż 45 bloków tematycznych! Ponieważ jednak szczegółowe omówienie tak dużej liczby modułów zajęłoby dużo miejsca, skupię się na nakreśleniu ogólnego tła tematycznego w nauczaniu wiedzy o społeczeństwie na poziomie rozszerzonym. W celu znacznego ułatwienia tejże charakterystyki owe 45 modułów podzieliłam ogólnie na 6 większych bloków powiązanych ze sobą tematycznie.

Pierwszy z nich, który nie zostaje w ogóle poruszony na poziomie podstawowym, obejmuje treści nauczania związane z życiem zbiorowym i strukturą społeczną. Uczeń zdobywa wiedzę dotyczącą grup i kontroli społecznej, procesu socjalizacji, konfliktach społecznych i sposobach ich rozwiązywania. Poza tym omawia na wybranych przykładach różne rodzaje grup społecznych, charakteryzuje wybrane ruchy społeczne (rewolucyjne, reformacyjne, społeczne) np. Solidarność, zmiany zachodzące w społeczeństwie i sposoby przystosowania się do nich. Zwrócono uwagę zwłaszcza na umiejętność analizy różnych zjawisk społecznych przez uczniów, ich interpretację, przyczyny występowania i sposoby rozwiązywania.

Drugi moduł tematyczny wydzielony przeze mnie dotyczy tematów związanych z procesami narodowościowymi i kulturowymi. Punkt ten również nie znajduje się w programie nauczania na poziomie podstawowym, z wyłączeniem tematów dotyczących tolerancji. Uczeń zdobywa informacje dotyczące grup etnicznych i mniejszości narodowych, poznaje proces asymilacji i integracji imigrantów oraz politykę wybranych państw wobec mniejszości narodowych. Omawia na wybranych przykładach przyczyny i sposoby rozwiązywania konfliktów między narodami różnych państw na świecie. Ponadto w programie zwrócono uwagę na zagadnienia dotyczące kultury i pluralizmu kulturowego – uczeń potrafi wyjaśnić w/w pojęcia i wskazać ich cechy, wymienia subkultury młodzieżowe w Polsce i Europie , ale przede wszystkim położony zostaje nacisk na tolerancję i akceptację odrębności kulturowych. Podjęto również problem sporów światopoglądowych, związanych m.in. z aborcją czy eutanazją. Uczeń powinien zatem ustosunkować się do tych zjawisk oraz uzasadnić swoje stanowisko, szanując jednocześnie argumentację przeciwnych stron.

Trzeci blok tematów dotyczy społeczeństwa obywatelskiego, opinii publicznej i środków masowego przekazu. Uczeń poznaje m.in. prawa i obowiązki obywateli Rzeczpospolitej, formy aktywności obywatelskiej, zasady zakładania i funkcjonowania stowarzyszeń, co przydaje się zwłaszcza w opracowaniu projektu statutu wybranego stowarzyszenia, który uczeń powinien umieć sporządzić. Poza tym zwrócono uczeń powinien wiedzieć, co to jest opinia publiczna i w jaki sposób może ona wpływać na życie polityczne kraju oraz przedstawić najważniejsze środki masowego przekazu. Kluczowe jest w tym punkcie wykształcenie u ucznia umiejętności krytycznej analizy informacji pojawiających się w masmediach.

Czwarty moduł jest dość szeroki, obejmuje bowiem zagadnienia dotyczące demokracji i instytucji państwowych. Zadaniem ucznia jest nie tylko zapoznanie się z zasadami i procedurami demokracji, lecz także porusza się w sferze zagadnień dotyczących różnych doktryn, ideologii i programów politycznych. Uczeń poznaje także systemy partyjne występujące np. w USA czy Francji, ich ustroje polityczne, modele stosunków między władzą świecką i duchową. Dużo miejsca zostaje poświęcone samemu państwu jako instytucji. Omówione zostają sposoby funkcjonowania władzy ustawodawczej i wykonawczej, problemy i zagrożenia wynikające z funkcjonowania ustroju demokratycznego w Polsce i na świecie. Ponadto uczeń, na podstawie Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, poznaje zasady ustroju państwowego, kompetencje polskiego parlamentu, prezydenta i Rady Ministrów. Więcej miejsca poświęcone zostaje także samorządowi terytorialnemu oraz organom kontroli państwowej, czego niestety zabrakło na poziomie podstawowym.

Moduł piąty porusza tematy związane z funkcjonowaniem prawa w Polsce. Uczeń dowiaduje się jakie są źródła i rodzaje prawa, poznaje polski system prawny i struktury sądownictwa w Polsce. Szerzej rozwinięte niż na poziomie podstawowym zostają zagadnienia dotyczące prawa cywilnego, karnego i administracyjnego. Poznaje przebieg postępowania prawnego, uczy się stosować specjalistyczne słownictwo, potrafi sporządzić dokument prawny. Poza tym, podobnie jak na poziomie podstawowym, porusza tematykę związaną z ochroną praw człowieka, zarówno na szczeblu krajowym, jak również światowym.

Ostatni moduł tematyczny dotyczy polskiej polityki zagranicznej i integracji europejskiej. Porusza się zagadnienia związane z globalizacją, systemem bezpieczeństwa i współpracą między państwami. Przechodząc do tematów związanych z funkcjonowaniem Polski w Unii Europejskiej, uczeń nie tylko poznaje zasady członkostwa i korzyści z niego wynikające, lecz także poddaje je krytycznej analizie i potrafi ocenić.

Porównując obydwa poziomy kształcenia bardzo łatwo można dojść do wniosku, że poziom podstawowy zawiera tzw. „niezbędne minimum”, zaś na poziomie rozszerzonym uczeń zdobędzie całą praktyczną wiedzę, która nie tylko pozwoli zdać egzamin maturalny, lecz także pozwoli sprawnie funkcjonować w społeczeństwie. Czy jednak owo „minimum” dla poziomu podstawowego jest wystarczające? Czy program opracowany dla poziomu rozszerzonego nie jest zbyt szeroki?

Uważam, że między obydwoma poziomami kształcenia istnieje ogromna przepaść. Na poziomie podstawowym zabrakło, moim zdaniem, bardzo ważnych tematów związanych m.in. z problemami współczesnego świata tj. terroryzm, aborcja, eutanazja. Bardzo wąsko potraktowano tematykę tolerancji, skupiając się jedynie na problemie szowinizmu, czy ksenofobii, pomijając całkowicie problematykę homoseksualizmu. W sposób ogólnikowy omówiono także wszelkie aspekty prawne, zarówno związane z prawem karnym, jak i prawami człowieka. Pominięty został całkowicie wątek funkcjonowania polskich instytucji państwowych oraz zasad konstytucyjnych obowiązujących w Polsce, co osobiście uważam za ogromne niedopatrzenie. Moim zdaniem młody człowiek, który jest częścią polskiego społeczeństwa powinien wiedzieć, jak owo społeczeństwo funkcjonuje i jakie zasady w nim obowiązują. Powinien wiedzieć, jakie przysługują mu prawa obywatelskie, czy i w jaki sposób może wpłynąć na decyzje podejmowane przez polskie organy państwowe. Zabrakło mi także odniesienia, porównania polskiego systemu prawno – ustrojowego do innych systemów światowych. Poza tym, od 2004 r. Polska jest członkiem Unii Europejskiej, ale jej młody obywatel w szkole ponadgimnazjalnej, w świetle nowej podstawy programowej, z wyłączeniem informacji związanych z nauką i zatrudnieniem w krajach UE, o samych zasadach i formach jej funkcjonowania nie dowiaduje się niczego. Patrząc na podstawę programową dla poziomu podstawowego dochodzę do wniosku, że od ucznia wymaga się przyswojenia wiadomości bardzo wąskich, przydatnych jedynie w małej, lokalnej społeczności. Poza minimalną wiedzą teoretyczną od ucznia wymaga się naprawdę podstawowych czynności tj. umiejętności napisania pozwu, wypełnienia gotowych, podstawowych dokumentów np. wniosku o wyrobienie dowodu osobistego, załatwienia najważniejszych spraw w urzędach w danej miejscowości. Nie kształtuje się u niego umiejętności formułowania własnych opinii, czy wyrażania poglądów, uczeń zostaje wpasowany w pewne, moim zdaniem, sztywne ramy funkcjonowania lokalnej społeczności. Co prawda, wiedza, jaką nabywa, nie jest ograniczona jedynie do tej podręcznikowej, gdyż zmusza się ucznia do wyjścia poza teren szkolny w poszukiwaniu różnych źródeł informacji np. rozmowa z dzielnicowym. Choć zadaniem przedmiotu wiedza o społeczeństwie jest zaangażowanie uczniów w działania na rzecz obywateli, czy kształtowania świadomości narodowej, to jednak na poziomie podstawowym tematyka zepchnięta zostaje na drugi plan.

Przeciwnie prezentuje się sytuacja w podstawie programowej dla poziomu rozszerzonego. Tutaj zwrócono uwagę na wszelkie niezbędne zagadnienia, porusza się tematykę dotyczącą ustroju, socjologii, zasad konstytucyjnych, podstawowych praw człowieka i obywatela, funkcjonowania administracji państwowej, czy instytucji sądownictwa. Jednak choć zakres ten jest bardzo szeroki, to jednak zbyt szczegółowo omówiony. Sądzę, że za dużo w nim występuje treści teoretycznych, reguł i zasad. Poszczególne bloki różnią się rozplanowaniem materiału – na jednej lekcji uczeń zostanie zasypany szeregiem pojęć, które następnie będzie musiał przyswoić, na drugiej zaś zmuszony do samodzielnej pracy, formułowania wniosków, wrażania opinii. Uważam, że praktyczniejszym rozwiązaniem byłby taki podział tematów, aby uczeń przez część lekcji poznawał zagadnienia teoretyczne, które następnie w toku lekcji będzie musiał wykorzystać w samodzielnej pracy. Dzięki temu rozwiązaniu uczeń zapamiętały jakąś porcję materiału, którą następnie w domu wystarczyłoby powtórzyć. Bardzo podoba mi się, że uczeń, który przedmiot wiedza o społeczeństwie wybrał na poziomie rozszerzonym realizuje nie tylko w odniesieniu do społeczności lokalnej, czy krajowej, lecz również w sferze globalnej. Dzięki temu może rozwijać swoje zainteresowania, poszukiwać informacji, porównywać różne aspekty np. prawne w kilku krajach na świecie. Duży nacisk na poziomie rozszerzonym został położony na aktywizację ucznia, co uważam za przysłowiowy „strzał w dziesiątkę”. Uczeń musi wyjść poza teren szkoły, musi samodzielnie znaleźć informacje, poddać je krytycznej analizie, niekiedy także dokonać interpretacji, czy porównania. Poznaje zasady funkcjonowania różnych instytucji, stowarzyszeń w sposób empiryczny. Rozwija przy okazji umiejętność pracy indywidualnej, a niejednokrotnie także zespołowej. Uczeń zaczyna formułować własne poglądy i opinie, nie tylko na podstawie wiedzy podręcznikowej, a zdobytego samodzielnie materiału.

Sądzę, że właśnie na ten ostatni aspekt, wyrażanie własnego zdania, powinien zostać położony nacisk w całej podstawie programowej, zarówno dla poziomu podstawowego, jak i rozszerzonego. Nie teoria, reguły, nauka pamięciowa, a empiryczne zdobywanie wiedzy pozwoli uczniom osiągnąć sukces. Czy to zostanie osiągnięte zależy także w dużej mierze od samego nauczyciela, który nawet najbardziej nieciekawy program nauczania zamieni w łatwy i przyjemny. Moim zdaniem kluczem do sukcesu, rozwoju państwa, czy to gospodarczego, politycznego, czy chociażby naukowego są właśnie młodzi obywatele, ale świadomi siebie, swojego pochodzenia i swoich poglądów. Przyszłość należy do młodych, dlatego powinniśmy w tę przyszłość inwestować…