Warszawa, maj 2016
OPRACOWANIE TEKSTU PIETRASIŃSKIEGO
ROZWÓJ CZŁOWIEKA DOROSŁEGO, CZ. 3
CZY CZŁOWIEK DOROSŁY POWINIEN BYĆ EKSPERTEM W SPRAWACH WŁASNEGO ROZWOJU?
Szczególny rodzaj kompetencji
Ostrzeżenie dla czytelników
Autor ostrzega, że ta część jego tekstu jest trudniejsza niż poprzednie, tam bowiem opisywał tylko przełom w psychologii, ta część prowokuje i zmusza do zastanowienia się nad sobą
Autor poprosił, przed rozpoczęciem pisania tegoż rozdziału, grupę osób, by co dzień zadawały sobie pytanie, o to, czy dziś czegoś się nauczyły; tylko jedna osoba wytrwała tydzień. Wszystkie odpowiedzi były skąpe (mówiono, że niczego się nie nauczyli, albo poznali tylko znaczenie jednego słowa); osoba, która dotrwała do końca zauważyła u siebie tylko regres, więc zamiast mówić o rozwoju starała się usprawiedliwiać
Następuje pytanie: czy czytelnik gotów byłby podjąć podobną próbę? Czy jeśli nie, chce czytać dalej, gdzie autor tylko wyrzuca ludziom błędy?
Kierowanie rozwojem po okresie dorastania
Główne osiągnięcie współczesnej psychologii rozwojowej polega na obaleniu mitu, jakoby ludzie wstępowali w wiek dojrzały, jako istoty w pełni uformowane i mające rozwój za sobą- teraz wiemy, że do żadnego zadania (praca, małżeństwo, dzieci) nikt nie jest z automatu dostosowany po skończeniu pewnego wieku
Zmiany, które zachodzą w wieku średnim są tak samo trudne i ważne jak te, które odbywają się w dzieciństwie
Uczenie się ludzi dorosłych różni się od uczenia się dzieci głównie tym, że jest przypadkowe i niesystematyczne
Najpomyślniejsza dla rozwoju dorosłych jest praktyka ludzi, którzy rywalizują o swoje talenty, lub robią kariery w dziedzinach, które wciąż się rozwijają, bądź mają pracę wymagającą samosterowności; osoby, które są „siłą roboczą” rozwijają się najmniej
Przymioty osobiste, które wspierają rozwój osobisty dorosłego: refleksyjność, myślenie relatywistyczne i dialektyczne, zdolność do poszukiwania informacji zwrotnych i korzystania z porad, a także prognozowanie efektów, które wychodzą
z codziennych czynności; ważne jest też pozbycie się złych nastawień wyniesionych
z dzieciństwa
Następne rozważania będą dotyczyły coraz większej, wraz z wiekiem, kompetencji biograficznej u dorosłych, czyli umiejętności współtworzenia przez jednostkę własnego życia i rozwoju oraz wspomagania rozwoju innych w sposób jak najbardziej systemowy (wiedza + myślenie)
Kierowanie rozwojem a kierowanie życiem
Kierowanie rozwojem przez człowieka dorosłego jest zadaniem podporządkowanym kierowaniu życiem
Kierowanie rozwojem to samowychowanie, samokształcenie, dokształcanie; kierowanie życiem wymaga jeszcze nadania mu sensu, kierunku i stylu, przez wybór pracy, miejsca zamieszkania, sposobu odpoczywania itd. -> umiejętność kierowanie rozwojem jest połączona z umiejętnością kierowania życiem
Kiedyś takie kierowanie nie było możliwe, bo dzieci dziedziczyły statusy i zawody rodziców; teraz mamy duże pole wyboru w zakresie wszystkich elementów, więc przebieg konkretnej bibliografii jest realizacją jednej spośród wielu możliwych ścieżek, choć niektóre elementy nadal są wyznaczane przez otoczenie i rodzinę -> umiejętne kierowanie własnym życiem byłoby teraz nadawaniem własnemu zachowaniu takiego ukierunkowania i struktury, które sprzyjają realizacji istotnych dla danej osoby wartości
Od wieków istnieją przykłady osób, które kierują własnym życiem (Schliemann, który został kupcem, by mieć majątek, a po jego uzyskaniu stał się archeologiem, o czym marzył od zawsze i odkrył ruiny Troi) oraz takie, które idą schematami i utartymi drogami (Rockefeller, który od dziecka chciał zostać milionerem i udało mu się to, choć nie zawsze grał fair); obaj panowie byli sumienni i pracowici, choć o innych rzeczach marzyli, obu tez udało się zrealizować marzenia. Innym przykładem może być życie Tatarkiewicza, choć nie miał on planu, ani nie przewidywał (sam filozof mówił, że to życie kierowało nim,
a nie odwrotnie) ; Tatarkiewicz jest przykładem psychologicznej teorii „zgodności” czy też „dopasowania się”- brał z życia to, co mu oferowało, dzięki czemu stał się sławny i znany; kolejną osobą, która nie kierowała własnym życiem by osiągnąć sukces, choć to się stało, był bokser Roman Murawski, ale jemu sukces zniszczył życie (nie kierował swoim losem, słuchał trenerów, którzy kazali mu się poświęcać dla sportu i wieku 25 lat nie mógł ani walczyć, ani nie miał żadnej pracy, którą umiałby wykonywać, bo nie poszedł do szkoły za ich radą; później stał się alkoholikiem, miał problemy z prawem, trafił do więzienia i zmarł w wieku 41 lat)
Przykłady pokazują, że umiejętność kierowania życiem nie wszystkim jest w tym samym stopniu potrzebna i że zależnie od okoliczności, miejsca, czasu i elementów indywidualnych zdaje się ona być czymś zupełnie innym -> to pewna mądrość, której nie da się nauczyć z książek, czy od ludzi; to praktyka i osobiste doświadczenia
Możemy natomiast wspomóc młodych, dając im dobry start, dzięki czemu osiągną oni ważne dla nas kompetencje we wcześniejszym wieku niż inni
Kompetencja biograficzna a mądrość
Mądrość- cenny przymiot umysłu, który wymaga inteligencji, lecz nie jest tylko nią, wspiera się na wiedzy, choć nie chodzi tylko o erudycję książkową; przejawia się
w okolicznościach wymagających znajomości ludzi i życia, przewidywania konsekwencji własnych i cudzych czynów, podejmowania decyzji w sytuacjach niepewności, umiejętności radzenia innym w potrzebie; sprawdzianem mądrości są trafne sądy w sprawach życiowych, które są niepowtarzalne, więc nie mają schematów
Mądrość ma dwie właściwości podstawowe:
- posiadanie dużej wiedzy i to przede wszystkim wiedzy o praktycznym znaczeniu życiowym, nabytej w znacznej mierze o rezultacie osobistych doświadczeń i refleksji
- umiejętność trafnej oceny i trafnego rozwiązywania praktycznych problemów życiowych i zawodowych, oparta na scharakteryzowanej wyższej wiedzy oraz na zdolności głębokiego, wielostronnego, przewidującego myślenia
Mądrość nie należy do współcześnie przekazywanych młodym ideałów i celów; to trudny do zmierzenia i ogarnięcia produkt kumulacji doświadczeń, refleksji i wiedzy życiowej, przez co wydaje się wielu pojęciem zbyt mglistym, by było przydatne; jego odrzucenie okazało się niemądre i tak oto zaczęło swój byt w psychologii, która chce je przywrócić
F. Dittmann-Kohl i P.B.Baltes wyróżniają mądrość praktyczną i filozoficzną; mądrość filozoficzna to myślenie na tematy ogólne i abstrakcyjne, jak sens dziejów, byt, kosmos i podobne; jest też mądrość polityczna
Relacja między kompetencją biograficzną a mądrością: oznacza pewną szczególną odmianę mądrości, wyspecjalizowaną w kierowaniu ludzkim życiem i rozwojem; jest dla każdego inna i wyraża jego specyficzne potrzeby, warunki życia i doświadczenia
Co składa się na kompetencję biograficzną?
Funkcja kompetencji biograficznej: zwiększanie szans na osiągnięcie lub utrzymanie określonej jakości życia, z wykorzystaniem (gdy trzeba) rezerw rozwoju jednostki lub grupy; wyraża się w samodzielnych sądach, ale i poszukiwaniu rady i pomocy u innych
Podstawowe składniki kompetencji biograficznej to:
- wiedza autokreacyjna, wspomagająca rozwój i kierowanie życiem
a. społeczna, w formie zarówno naukowej, jak i potocznej, przechodząca z rodziców na dzieci itp.
b. indywidualna, w postaci spostrzeżeń i uogólnień czynionych przez każdego na podstawie własnych doświadczeń
- myślenie biograficzne, podporządkowane problematyce kierowania życiem i rozwojem
Kompetencja ta wyraża się w myśleniu oraz działaniu mającym przymioty przypisywane mądrości, a jej rozwój nie jest tak tajemniczy i nie kontrolowany jak rozwój mądrości
Wiedza autokreacyjna
Główne źródła
Wiedza autokreacyjna- informacje ułatwiające jednostce stawanie się ekspertem
w kierowaniu własnym życiem i rozwojem; pierwszym źródłem są w życiu dziecka znaczący dorośli oraz pośrednio instytucje, ideologie, pod wpływem których te osoby się znajdują. Źródła pisane pozwalają rozwijającej się jednostce tę wiedzę poszerzać na własną rękę i dodawać refleksje, co daje wiedzę autokreacyjną o charakterze osobistym
Pułapki czekające na ludzi: egocentryzm, despotyzm, mściwość, zła organizacja celów życiowych, złe proporcje między staraniem o cele zewnętrzne a rozwój, uznanie „ja idealnego” za rzeczywistość
Wielofunkcyjność codziennego rodzaju
Rozwój człowieka jest w głównej mierze efektem ubocznym jego codziennej praktyki życiowej, bo to ona (zwykle w sposób niezamierzony) przynosi efekty osobotwórcze w postaci rozwoju lub regresu
Efekty osobotwórcze to względnie trwałe zmiany pozytywne lub negatywne zarówno ciała, jak i zachowania, psychiki, a więc pełnej osoby (dieta, praca, hobby..)
Przyjemność i przykrość związaną z działaniem czujemy od razu; na efekty osobotwórcze trzeba czekać (np. zła dieta daje efekty dopiero po pewnym czasie- tyjemy, gorzej się poruszamy, nasze serce źle pracuje); zmiany w zakresie psychiki są jeszcze trudniejsze do zauważenia- to prowadzi do tego, że słabiej o nie dbamy (przez co np. szkoła dba o przyrost wiedzy, a nie wychowania)
Oddajemy się codziennym czynnościom nie troszcząc się o to, jak na nas wpłyną,
a zmiany te są nieustanne
Podstawowe klasy aktywności człowieka:
- działania przedmiotowe, mające za główny cel uzyskanie wyniku zlokalizowanego poza podmiotem działania, w jego otoczeniu
- działania czynności podmiotowe: eudajmoniczne, osobotwórcze, wspomagające
Czynności przedmiotowe to wytwarzanie produktów, świadczenie usług, działanie dla innych w celu dokonania w nich zmian itd.
Czynności podmiotowe skierowane są na samą osobę działającą
- eudajmoniczne to takie, których celem bezpośrednim i głównym jest dostarczanie przyjemności, redukcja napięcia, zaspokajanie potrzeb natychmiast + wszystkie inne czynności, które pozwalają na uniknięcie przykrości
- osobotwórcze – charakteryzują się tym, że ich celem głównym jest dokonywanie przez podmiot względnie trwałych zmian we własnej osobie i własnym zachowaniu (zmiany wiedzy, postępowania, wyglądu); niektóre czynności mogą na zmianę przechodzić między tymi grupami, w zależności od celu; są też czynności, które mają skutki uboczne, czyli przynależność do obu grup (np. praca zawodowa: sprawia przyjemność, więc eudajmonia, ale też daje rozwój osoby)
Nie ma ucieczki przed autokreacją
istnieją dwie postacie autokreacji (współformowania się) jednostki: Intencjonalne
i spontaniczne
Intencjonalne: świadome i celowe wpływanie przez jednostkę na własną drogę życiową i rozwój; jego podstawę stanowi racjonalno- wolicjonalny układ regulacji zachowania
Spontaniczne: polega na bezwiednym nieraz oddziaływaniu przez jednostkę na własny rozwój, głównie w następstwie posiadania różnorodnych właściwości indywidualnych i preferowanych pod ich wpływem pewnych zachowań kosztem innych. Wybierając świadomie określone zachowanie w imię przyjemności lub korzyści, osoba niejednokrotnie podlega stopniowym zmianom dzięki istnieniu pewnych ubocznych efektów tych zachowań
Niemal wszystko, co i jak robimy, ma dodatnie lub ujemne efekty osobotwórcze,
a część tego, co robimy zależy od naszych własnych decyzji, więc nie możemy porzucić wpływania na własny rozwój, bo nawet ignorując „pracę nad sobą”- decydujemy
Autokreacja jest zjawiskiem powszechnym i nieuniknionym
Myślenie na usługach rozwoju
Refleksyjność a rozwój kompetencji biograficznej
Jednym z podstawowych procesów rozwojowych, który zaczyna się w dzieciństwie, jest intelektualizacja czynności; proces ten prowadzi do coraz sprawniejszego myślenia o świecie oraz o sobie
Kompetencja biograficzna nie jest umiejętnością wyboru jedynej dobrej drogi,
a jedynie zwiększeniem prawdopodobieństwa, że jednostka zrealizuje ważne wartości
Mądrzy ludzie radzą, by co dzień przed snem pomyśleć o tym, co robiło się danego dnia- retrospekcja pomaga wieść lepsze życie; pomocne są także biografie, ale tylko mądrych mężów, a nie publikowane w formie powieści
Rozwój konstruktywnej autorefleksji wspomagany jest dziś przez psychologów
i terapeutów, którzy zachęcają ludzi do analizowania własnych doświadczeń, by poznać swoje uwarunkowania przez nabyte wcześniej sposoby reagowania
i uwalniania się od nich, gdy są jałowe i blokują rozwój
Czy nie nazbyt skąpimy czasu na zadumę?
Najtrudniej o refleksję łączącą pojedyncze sprawy a ich miejscem w całości, jaką jest życie; zwykle przychodzi ona w poważnej chorobie, niepowodzeniu, czy dużej zmianie, jaką jest np. emerytura
Do zmian repertuaru człowieka, które przyczyniają się do jego dalszego rozwoju, są przyjęcia przez jednostkę zwyczaju podejmowania co jakiś czas, bez presji nagłych problemów, specjalnej refleksji nad własnym życiem, jako dynamiczną
i niepowtarzalną całością
Refleksja biograficzno-czynnościowa: przejście od namysłu nad pożądaną przyszłością do czynności, która może mieć na nią wpływ; B-C
Refleksja czynnościowo-biograficzna- od analizy codziennych czynności do wizji ich długofalowych efektów i miejsca w życiu; C-B, łatwiejsza, bo nie nastawiona na cele
Forma C-B jest użyteczna, bo pozwala zastanowić się nad tym, co dane czynności zmieniają w naszym życiu, czy dają postęp, czy regres oraz określają w pewien sposób to, do czego dążymy
Refleksję C-B można opisać też tak:
- każda czynność człowieka przynosi efekty osobotwórcze; są to najczęściej nie zamierzone i nie kontrolowane efekty uboczne, dające się z czasem obserwować
w zmianach organizmu i zachowania, w sferze psychiki
- każda czynność człowieka może być rozpatrywana i sterowana dwojako:
a. jako odrębna całość stanowiąca element teraźniejszości, czyli z perspektywy C, czynnościowej
b. z perspektywy B biograficznej, jako integralna część biografii, zależna od jej poprzednich fragmentów i znacząca dla następnych
Przyjęcie perspektywy B, czyli drugiej, jest łatwe tylko w stosunku do niektórych ewidentnie istotnych wydarzeń i działań, nakierunkowanych na odległe cele (choć to nieco trudno, uczeń bowiem myśli raczej o ocenach cząstkowych, a nie
o dalekosiężnych planach związanych z kształceniem); dzieci umieją wykorzystywać tylko perspektywę C; ponadto jest łatwiejsza, bo lepiej oddziałują nagrody natychmiastowe, niż oddalone w czasie
Konkluzja: jednym z istotnych zadań rozwojowych człowieka dorosłego jest poszukiwanie takiej struktury aktywności, która w optymalny dla danej osoby łączy wymagania regulacji C i B (przykład: ktoś chce podnieść wykształcenie, ale nie lubi się uczyć-> powinien znaleźć sposób nauki, który będzie dla niego przyjemnością)
Uprawianie refleksji C i B wymaga doskonalenia w czynnościach pomocniczych takich jak:
- ocenianie i prognozowanie wartości osobotwórczej poszczególnych czynności, które tworzą teraźniejszość
- projektowanie takich zmian, które zwiększają wartość osobotwórczą wykonywanych czynności
Zmiany te to metaczynności, służą bowiem dokonywaniu operacji na innych czynnościach, mając na celu ich badanie, programowanie i doskonalenie; mogą przy okazji być ukierunkowane na optymalizację efektów przedmiotowych, eudajmonicznych lub osobotwórczych
Wartość osobotwórcza codzienności
Przykład mężczyzny, który co dzień musi przebyć drogę do pracy: może jechać autobusem i robić nic/czytać/słuchać muzyki lub może jechać rowerem i patrzeć na świat/myśleć o pracy ale może także iść piechotą i myśleć o zdarzeniach
z poprzedniego dnia. Istnieje szansa, ze wybór trzeciej opcji poprawi cos w życiu człowieka.
Podobne różnice można zauważyć w trakcie rozmów przy stole- czy rodzice rozmawiają z dziećmi o sprawach codziennych, czy na ważne tematy? Słuchają ich, czy sami chcą mówić? Czy zaproszeni goście rozmawiają o ważnych elementach życia, czy o potrawach na stole? Każdy typ przedstawia inne wartości osobotwórcze rozmów.
Efekt uboczny w powyższych przykładach może być różny, bo to nie zawsze przyrost osobotwórczy lub regres. Czasem to też blokowanie zmian w imię czerpania korzyści z utrwalonych zachowań.
Rola rodziców w rozwoju kompetencji biograficznej dzieci
Dzieci uczą się naśladując rodziców, więc mając ich mądrych i refleksyjnych same się takimi staną; jednak taka wymiana informacji jest zwykle mniej skuteczna niż powinna- rodzice narzekają, że dzieci nie chcą ich słuchać, a dzieci twierdzą, że są tylko pouczane
Kiedyś sądzono, że ludzie dorośli są już ukształtowani, więc łatwiej było wybaczać im ich błędy; odkąd wiemy, że człowiek uczy się przez całe życie ich złe zachowania są niewytłumaczalne (wcześniej motywowali się brakiem dobrych wzorców u swoich rodziców)
Powody błędów w obiegu doświadczeń między pokoleniami:
- część doświadczeń rodziców jest dla dzieci nieużyteczna w związku z szybkimi zmianami współczesnego świata; dzieci mają ponadto wyższe wymagania niż ich rodzice w tym samym wieku, zmienia się też ich system wartości
- w wyniku zmian warunków życia, a także niepowtarzalności zadań biograficznych, podawanie przez rodziców własnych przykładów z przeszłości nie jest najlepszym sposobem formowania kompetencji u dzieci
- rodzice bywają w swych radach stronniczy w sposób dla starszych dzieci oczywistych: zalecając różne elementy forsują swoje upodobania, plany itd.
- rodzice mają zwykle zahamowania w przekazywaniu niektórych istotnych doświadczeń ze wstydu lub obaw o własny prestiż
Maniera traktowania dzieci jako mniej dojrzałych, niż są, obniża ich motywację do wysłuchiwania rodziców, a niedostrzeganie tego błędu źle o rodzicach świadczy
Więc główną przeszkodą we współpracy rodziców i dzieci jest odwieczny model sprawowania władzy rodzicielskiej; najlepszy model to taki, w którym wszyscy członkowie rodziny mogą nią kierować w równym stopniu
Strategia S Z S -> faza samodzielnego rozwiązywania, faza zapożyczania z cudzej wiedzy, faza samodzielnego ustosunkowania się do fazy Z i modyfikacja pierwszego S
Walory SZS
- intensywne pobudzanie samodzielności dziecka
- uczenie samodzielnego poszukiwania cudzych rad i robienie z nich użytku
Strategia rozwoju przez działanie
Zmiany w makrostrukturze aktywności
Rozwój dorosłych w odróżnieniu od ich regresu związanego ze starzeniem się, nie jest koniecznością, lecz szansą do zdyskontowania. Szansę tę wykorzystują najlepiej ci, których aktywność z różnych przyczyn odbiega od wszechobejmującej
i komfortowej skądinąd powtarzalności
Jak dochodzi do intensyfikacji rozwoju? Następujące możliwości i ich kombinacje:
- zmiany w makrostrukturze aktywności
- zmiany w zakresie mikrostruktury czynności
Makrostruktura aktywności to repertuar czynności danej osoby w danym odcinku czasu, czyli głównie czynności powtarzane codziennie lub tygodniowo, a czasem nieregularnie; zmiany te są ilościowej i jakościowe, ale w tym opracowaniu chodzi
o jakość; mała zmiana: ojciec zaczyna czasem pomagać dziecku w pracy domowej, średnia gdy kupi telewizor i przestanie tyle z dziećmi rozmawiać, dużą jest np. wstąpienie do wojska, porzucenie studiów i podobne
Zmiany w makrostrukturze bywają wymuszone, lub zaplanowane. Świadome zmiany zwykle mają na celu kierowanie życiem, a nie rozwojem
Zmiany mikrostruktury
Zmiany te nie wymagają wprowadzania lub usuwania określonych czynności i mogą zachodzić w ramach makrostruktury
Polegają na tym, że jedna lub więcej spośród dotychczasowych czynności zaczyna przebiegać inaczej (np. mama uważniej słucha dziecko)
W obu przypadkach zmian uruchomiony zostaje proces uczenia się nowych zachowań lub wyzbywania starych, przy zmianie makro bodźcem są nowe sytuacje,
a przy mikro mogą zachodzić w starych sytuacjach i zadaniach dzięki wzrostowi jakości ich wykonywania; przykład: trzeba nauczyć się oglądać sztukę, by robić to dobrze
Związki między zmianami makro i mikrostruktury aktywności
Gdy zmiany zachodzą z wyboru jednostki mówimy o strategii zmian
Dorośli uważają, że tylko zmiany makro są ważne
Obuchowski: najważniejszym warunkiem rozwoju człowieka dorosłego jest podjęcie ważnych i trudnych zadań długofalowych o wartości ponadosobistej -> prowadzą do rozwoju
Czynnikiem hamującym dalszy potencjalny rozwój jednostki może być to, iż zmianom makro czynności nie towarzyszą zmiany w mikro lub w postaci dodatkowych czynności osobo twórczych, które są w tej sytuacji niezbędne; strategie zmian mikro
i makro wzajemnie się wspierają : strategia mikro może mieć kontynuację w makro
i odwrotnie -> jednym z warunków rozwoju dorosłych jest pokonywanie dysharmonii w posługiwaniu się tymi strategiami
4 nastawienia, pozycje życiowe, w problemach relacji ja- inni wg Harrisa
- ja nie ok. – ty ok.
- ja nie ok. – wy nie ok.
- ja ok.- wy nie ok.
- ja ok.- wy ok.
pierwsze trzy są złym rozwiązaniem problemu
Gdy dziecko myśli, że nie jest ok. to ma poczucie niższości, gdy uważa natomiast, że inni nie są ok. to ma problem ze wspólnotą; zawsze należy znaleźć źródło takiego nastawienia
Zadania zaległe- zadania, które należy wykonać, ponieważ w kwestii rozwoju nie zawsze rozwiążą się same