PATRIA POTESTAS
WEJŚCIE POD PATRIA POTESTAS
Uwagi wstępne
Władzę ojcowską (patria potests) zdobywał ojciec nad dziećmi zrodzonymi z iustum matrimonium lub dziećmi przysposobionymi, w okresie prawa poklasycznego także nad dziećmi legitymowanymi.
Dzieci pozamałżeńskie (liberi naturales, spurii, vulgo quaesiti) nie wchodziły pod patria potestas. Nabywały w zasadzie status libertatis i civitatis, jaki miała ich matka w chwili urodzenia dziecka.
*W okresie cesarstwa:
Dziecko niewolnicy rodzi się wolne, gdy jego matka była wolna bądź w chwili poczęcia, bądź
w chwili urodzenia – favor libertatis.
Dziecko pozamałżeńskie zrodzone przez Rzymiankę było od chwili urodzenia osobą sui iuris. Uważano, że nie jest spokrewnione ze swoim ojcem ani agnacyjnie, ani kognicyjnie. Było ono jedynie kognatem matki i jej krewnych.
Urodzenie z iustum matrimonium
Ojciec nabywał patria potestas nad dziećmi zrodzonymi tylko z iustum matrimonium oraz nad swymi wnukami – dziećmi syna, o ile ten pozostawał pod jego władzą.
*Tollere liberum – uznanie dziecka przez ojca.
Dla ustalenia, czy dziecko zrodziło się z iustum matrimonium → dwa domniemania:
Pierwsze: określało minimalny i maksymalny czas trwania ciąży. Uważano, iż dziecko pochodzi z małżeństwa, jeśli urodziło się nie wcześniej niż w 182. dniu po jego zawarciu i nie później niż w 300. dniu po rozwiązaniu małżeństwa.
Drugie: ojcem dziecka jest mąż matki.
Możliwość obalenia ojcostwa → gdy mąż w okresie poczęcia dziecka był nieobecny.
Przysposobienie: adoptio i adrogatio
Adoptio
Adoptować można było tylko osobę alieni iuris. Czynność ta była bardzo skomplikowana, dokonywała się za pomocą mancipatio i iu iure cessio.
Adopcja syna: wg ustawy XII tablic syn wychodził spod patria potestas dopiero po trzykrotnej sprzedaży. Dlatego też należało syna najpierw trzykrotnie sprzedać, a następnie przeprowadzić pozorny proces windykacyjny (in iure cessio), podczas którego adoptujący oświadczał przed pretorem, iż ma nad tym dzieckiem patria potestas, zaś rodzony ojciec nie zaprzeczał. Pretor dokonywał addictio i z tą chwilą syn wchodził do nowej rodziny agnacyjnej, zrywając wszelką więź ze starą rodziną.
Adrogatio
Przysposabianą osobą był dojrzały mężczyzna sui iuris.
Skutki:
Osoba sui iuris stawała się alieni iuris, czyli traciła podmiotowość prawną.
Cały majątek osoby przysposabianej przypadał przysposabiającemu (rodzaj sukcesji uniwersalnej między żyjącymi).
Adrogatio odbywało się przy współudziale zgromadzenia ludowego (comitia curiata).
Początkowo można było adrogować tylko dojrzałych mężczyzn sui iuris. Od początku pryncypatu można było również adrogować wyjątkowo osoby niedojrzałe, a od cesarza Dioklecjana również kobiety.
Cesarz Dioklecjan początkowo w indywidualnych przypadkach, dopuścił na prowincji nową formę adrogatio dokonywaną w drodze reskryptu – adrogatio per rescriptum principis (nie wymagało współudziału zgromadzenia ludowego). Wkrótce postanowił on, że ta nowa forma ma być jedynie obowiązująca zarówno na prowincji jak i w Rzymie.
W czasach Justyniana
Justynian utrzymał podział na adrogatio i adoptio. Zreformował jednak adoptio.
Adoptio plena: gdy adoptującym był krewny wstępny (ascendent) adoptowanego. Na skutek tego aktu adoptowany wchodził pod władzę ojcowską adoptującego, zrywając wszelkie więzi prawne
z dotychczasową rodziną.
Adoptio minus plena: gdy adoptującym była osoba obca. Adoptowany nie przechodził pod jej władzę, pozostając nadal pod władzą ojca w dotychczasowej rodzinie. Otrzymywał on jednak prawo do beztestamentowego dziedziczenia po adoptującym.
Legitimatio
Ostatni sposobem wejścia pod patria potestas, wykształconym w okresie dominatu, była legitymacja (legitimatio) dzieci zrodzonych w konkubinacie (liberi naturales).
Dwie formy:
Poprzez zawarcie późniejszego małżeństwa między konkubentami (legitimatio per subsequens matrimonium).
Poprzez reskrypt cesarski wydany na wniosek naturalnego ojca (legitimatio per rescriptum principis).
Legitymowane dziecko wchodziło pod patria potestas, uzyskując pozycję dziecka zrodzonego
z iustum matrimonium.
UPRAWNIENIA I OBOWIĄZKI WYNIKAJĄCE Z PATRIA POTESTAS
Patria potestas była instytucją czysto rzymską i przysługiwała tylko obywatelom rzymskim. Jej granice określano najczęściej przez sformułowanie ius vitae ac necis (prawo życia i śmierci).
Uprawnienia ojca w stosunku do dzieci:
Prawo zabicia dzieci. Już w okresie archaicznym było ograniczone, gdyż ojciec musiał wychować wszystkich synów i pierworodną córkę. Zakazywano zabijania dzieci przed osiągnięciem 3. roku życia. Ojciec mógł jednak zabić każdego kalekiego noworodka (potworka).
W stosunku do dzieci starszych – jeśli popełniły przestępstwo i ojciec chciał je ukarać karą śmierci – powinien przeprowadzić śledztwo w obecności tzw. iudicium domesticum, czyli najbliższych krewnych.
Republika: ojciec ma nie tylko prawo ale i obowiązek ukarać, zgodnie z interesem państwa, swe dziecko – przestępcę.
Pryncypat: ograniczanie możliwości karania dzieci karą śmierci przez ojca.
Kodeks teodozjański (438 n.e.): formalne zniesienie ius vitae ac necis.
Możność porzucenia i sprzedania dziecka. W ustawie XII tablic znalazł się przepis ograniczający uprawnienie ojca do wielokrotnej sprzedaży syna – po trzeciej sprzedaży ojciec tracił patria potestas.
Z biegiem czasu rozpowszechniła się fiducjarna sprzedaż dzieci. Dokonywano jej dla wywołania takich skutków jak emancipatio i adoptio.
Obowiązki ojca wobec swoich dzieci:
Zapewnienie dzieciom utrzymania i odpowiedniego wychowania zgodnego z dobrymi obyczajami (boni mores).
Koniec republiki: wykształcenie się pojęcia pietas – oparte na wzajemnej miłości między ojcem a dziećmi poczucie obowiązku, wzajemnego, dobrowolnego służenia sobie.
Pryncypat: zapewnienie utrzymania, odpowiedniego wychowania oraz wykształcenia zgodnego z pochodzeniem, stanem majątkowym, zasadami moralnymi i prawnymi.
Dzieci znajdujące się pod patria potestas dziedziczyły po swoim ojcu.
WYJŚCIE SPOD PATRIA POTESTAS
Patria potestas trwała aż do śmierci ojca, niezależnie od wieku dzieci.
Wyjątkowo wychodzili spod niej synowie, gdy byli wybierani na najwyższe urzędy kapłańskie, córki zaś gdy stawały się westalkami.
Ojciec tracił patria potestas gdy na skutek skazującego wyroku utracił obywatelstwo rzymskie lub został skazany na roboty w kopalni.
Gdy ojciec popadł w niewolę wojenną: należało czekać na jego powrót; położenie prawne dzieci było w zawieszeniu. Po powrocie ojciec odzyskiwał swe uprawnienia na mocy ius postliminii.
Sztuczne uwolnienie dzieci przez ojca spod patria potestas – za pomocą emancipatio. Akt ten był przeprowadzany podobnie jak adoptio, za pomocą mancipatio i in iure cessio. Chcąc uwolnić syna spod pp, ojciec sprzedawał go trzykrotnie zaufanej osobie, która wyzwalała go za pomocą manumissio. Córki i wnuki wystarczyło sprzedać jeden raz.
Prawo poklasyczne: dopuszczono możliwość emancypacji poprzez reskrypt cesarski.
Emancipatio powodowała, iż syn co prawda wychodził spod pp ojca, ale jednocześnie zrywał z nim wszelkie więzi pokrewieństwa agnacyjnego – był więc wykluczony z kręgu dziedziców ustawowych.
SYTUACJA PRAWNA OSÓB BĘDĄCYCH POD PATRIA POTESTAS
Początkowo bardzo podobna do sytuacji niewolnika.
Dzieci będące osobami alieni iuris nie mogły mieć majątku. Ojciec mógł ew. oddać synowi majątek
w faktyczny zarząd (peculium). Nabytki syna należały do ojca, natomiast ten ostatni nie odpowiadał za długi kontraktowe syna. Wyłom od tej zasady ius civile uczynił pretor. Zapowiedział on w swoim edykcie w jakich ściśle wyliczonych przypadkach udzieli przeciw pater familias skargi z zobowiązań kontraktowych osób alieni iuris. Były to te same okoliczności, w jakich udzielał on skarg
z zobowiązań kontraktowych niewolników. Pretor mógł więc udzielić przeciw ojcu, jeżeli zostały spełnione określone wymogi, actio de peculio, actio tributoria, actio quod iussu, actio de in rem verso, actio exercitoria, actio institoria.
Koniec republiki: zobowiązania kontraktowe zawarte przez filius familias (tylko mężczyzn) byłby traktowane jako zobowiązania cywilne, z których można było wytoczyć przeciwko synowi skargę
i uzyskać wyrok zasądzający. Nie można było jednak prowadzić egzekucji ani osobistej (ponieważ syn był pod patria potestas), ani majątkowej (ponieważ syn nie miał własnego majątku).
*Senatus Consultum Macedonianum (69/70 n.e.) – zakaz udzielania synom pożyczek.
W przypadku popełnienia przez osobę alieni iuris deliktu pater familias ponosił odpowiedzialność noksalną. Poszkodowana osoba wytaczała przeciw niemu skargę z odpowiedniego deliktu, w wyniku której ojciec zobowiązany był zapłacić zasądzoną w wyroku kwotę pieniędzy albo wydać sprawcę deliktu (dokonać noxae datio).
Za Augusta:
Przyznanie ograniczonej zdolności prawnej majątkowej filius familias.
Początkowo dot. tylko synów pełniących służbę wojskową.
Peculium castrense – majątek darowany przez rodziców lub krewnych odbywającemu służbę wojskową lub to, co syn nabył służąc w wojsku. Majątkiem tym syn mógł swobodnie rozporządzać za życia oraz w drodze testamentu. Ze względu na to peculium syn alieni iuris uzyskiwał podmiotowość prawną majątkową, ponieważ mógł mieć odrębny majątek i swobodnie nim dysponować.
Prawo poklasyczne:
Peculium quasi castrense – majątek, jaki syn otrzymywał w związku z pełnieniem różnych godności państwowych (oparte na zasadach peculium castrense).
Za Konstantyna Wielkiego:
To, co syn dziedziczył po matce (bona materna), staje się jego własnością, na której ojciec ma tylko ususfructus.
Następni cesarze zasadę tę rozciągnęli na majątek syna uzyskany w drodze spadkobrania lub darowizny od wstępnych matki.
Za Justyniana:
Jednie to, co syn dostał od ojca (peculium profecticium) stanowiło własność ojca, natomiast inne nabytki, czyli tzw. peculium adventicium, były własnością syna, którymi mógł on swobodnie dysponować.
Syn ze względu na te wszystkie peculia miał podmiotowość prawną majątkową.