Demografia.
Demografia to nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i społecznych badanego regionu, zajmuje się statystyczno-analitycznym opisem stanu i struktury ludności oraz badaniem i oceną zmian wynikających z dotychczasowego i przewidywanego ruchu naturalnego i wędrówkowego. Jej nazwa pochodzi od greckich słów: demos – lud, grapheia – opis.
Podstawowe jednostki badanych zbiorowości w demografii to pojedynczy człowiek, rodzina lub gospodarstwo domowe.
Zmiany w stanie i strukturze ludności danego obszaru powstają na skutek ruchu naturalnego i wędrówkowego. Przez pojęcie pierwszego z nich należy rozumieć zmiany w stanie cywilnym ludności (wstępowanie w związki małżeńskie, rozwodzenie się czy separacje) oraz zmiany w stanie liczebnym ludności na skutek urodzeń i zgonów. Przez pojęcie ruch wędrówkowy należy rozumieć ruch ludności wynikający ze zmian miejsca zamieszkania oraz imigrację, repatriację i emigrację.
Badanie demograficzne opierają się na danych statystycznych o ludności, stąd z demografią nierozerwalnie wiąże się statystyka ludności, dostarczająca danych liczbowych niezbędnych przy badaniu prawidłowości rozwoju ludności. Źródłem informacji są powszechne spisy ludności, rejestracja bieżąca oraz specjalne badania ankietowe.
T.R. Malthus podjął pierwszą próbę sformułowania teorii ludności w powiązaniu z rozwojem ekonomicznym. Twierdził on, że liczba ludności wzrasta w postępie geometrycznym (1,2,4,8…) i podwaja się co 25 lat, a produkcja środków żywnościowych – w postępie arytmetycznym (1,2,3,4…). Epidemie i głód będące następstwem dysproporcji pomiędzy wzrostem liczby ludności i środków żywnościowych miały spełniać rolę naturalnego regulatora.
Trzyfazowy model przejścia demograficznego charakteryzuje się fazą wysokiego poziomu rodności oraz wysokiego falującego poziomu umieralności, a ponadto właściwa fazą przejścia, wyrażającą się zmniejszeniem rodności i umieralności, oraz trzecią fazą kontrolowanej reprodukcji. Faza pierwsza charakterystyczna jest dla społeczeństwa tradycyjnego, a faza trzecia dla nowoczesnego.
Czterofazowy model przejścia demograficznego. Faza pierwsza charakteryzuje się naturalnym procesem reprodukcji, w którym natężenie urodzeń i zgonów utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie. Nie wyklucza się możliwości istnienia reprodukcji prostej w tej fazie rozwoju, co oznacza, że liczba urodzeń równa się liczbie zgonów, ale także okresów, kiedy poziom umieralności przekraczał poziom rodności. Pierwsza faza jest charakterystyczna dla ludności żyjącej na bardzo niskim poziomie rozwoju gospodarczego. Współczynnik dzietności jest większy niż 6 dzieci na 1 kobietę w wieku rozrodczym a przeciętna długość trwania życia nie przekracza 45 lat.
W fazie drugiej obserwujemy zmniejszanie się umieralności przy utrzymywaniu się rodności na bardzo wysokim poziomie. Osiągnięcia medycyny i zasięg oddziaływania służby zdrowia mają wpływ na zmniejszenie natężenia zgonów. W fazie tej współczynnik dzietności wynosi 4,5-6,0 dzieci na 1 kobietę a przeciętna długość trwania życia to 45-65 lat.
Faza trzecia charakteryzuje się znaczniejszym obniżeniem poziomu rodności niż umieralności. Na przełomie fazy II i III obserwujemy sytuację, w której przyrost naturalny osiąga najwyższy poziom. Dzietność wynosi 3,0-4,5 dziecka na 1 kobietę a przeciętna długość życia 55-65 lat.
W fazie czwartej poziom natężenia urodzeń zbliża się do poziomu umieralności. Natężenie zgonów bliskie jest minimalnych wartości, co wynika z obecnego poziomu wiedzy medycznej, zasięgu oddziaływania służby zdrowia i struktury ludności według wieku. Dzietność poniżej 3 dzieci na 1 kobietę a przeciętna długość trwania życia wyższa niż 65 lat.
Wśród teorii podejmujących próbę wyjaśnienia przyczyn zmian płodności należy wymienić pięć wnoszących wkład do teorii uwarunkowań płodności:
koncepcja zmiennych pośredniczących Davisa-Blake,
koncepcja teorii wzrostu liczby ludności Lebensteina,
teoria i hipoteza Easterlina,
teoria spadku płodności Caldwella,
teoria funkcjonowania gospodarstwa domowego.
Koncepcja zmiennych pośredniczących Davisa – Blake’a – odwołuje się do trzech faz biologicznego procesu reprodukcji ludności: stosunku płciowego, poczęcia i porodu.
zmienna stosunków płciowych – częstotliwość seksu
zmienna poczęcia – stosowanie antykoncepcji, niezamierzone, spowodowane chorobą, sterylizacja
zmienna porodu – śmiertelność z przyczyn zamierzonych (aborcja) i z przyczyn niezamierzonych
Teoria Lebensteina – dotyczy skali mikrodemograficznej. Wychodzi ona z założenia, że fakt powołania do życia dziecka jest poprzedzony swego rodzaju rachunkiem ekonomicznym, a więc decyzja podejmowana jest w wyniku kalkulacji korzyści (użyteczności) i kosztów.
Leibenstein wyróżnił 3 rodzaje użyteczności dziecka:
Użyteczność dziecka jako dobra konsumpcyjnego będącego źródłem osobistej radości dla rodziców
Użyteczność dziecka jako producenta; można oczekiwać, że po pewnym czasie dziecko przystąpi do pracy i przyczyni się do wzrostu dochodów rodziny
Użyteczność dziecka jako potencjalnego źródła zabezpieczenia rodziców na starość
Koszty posiadania dodatkowego dziecka Leibenstein dzieli na :
Bezpośrednie, tj. bieżące wydatki na utrzymanie dziecka aż do chwili, kiedy samo zacznie zarabiać(mieszkanie, wyżywienie, odzież)
Pośrednie, tj. utracone możliwości w następstwie urodzenia kolejnego dziecka (niemożność pracy matki, utracone zarobki w okresie ciąży, mniejsza mobilność rodziców itp.)
Teoria R.A. Easterlina – wszystkie determinanty płodności oddziałują przez jeden lub więcej z następujących czynników: a) popyt na dzieci wyrażony liczbą dzieci dożywających wieku dorosłego, jaką rodzice chcieliby mieć, gdyby kontrola urodzeń nie pociągała żadnych kosztów; b) potencjalna liczba rodzonych dzieci wyrażona liczbą dzieci, jaką rodzice mieliby, gdyby świadomie nie kontrolowali płodności; c) koszty kontroli urodzeń.
Hipoteza R.A. Easterlina – zakłada, że cykliczność w procesie rodności jest oparta na określonym mechanizmie socjoekonomicznym, którego działanie prowadzi do kształtowania się określonych postaw i zachowań prokreacyjnych. Zdanie R.A. Easterlina cykliczne zmiany płodności (o cyklu 20-25 lat) wyrażają się tym, że liczna kohorta rodzicielska (dostrzegając społeczne i ekonomiczne niedogodności w dużej liczebności rówieśników) decyduje się na małą liczbę dzieci. Z kolei ta mało liczna generacja (dostrzegając społeczne i ekonomiczne niedogodności w małej liczebności rówieśników) decyduje się na powoływanie do życia licznego potomstwa.
Teoria spadku płodności Caldwella – duże znaczenie dla konsolidacji wzorca rozrodczości charakterystycznego dla społeczeństwa tradycyjnego ma rodzinny sposób produkcji. Jego istotą jest praca kobiety w gospodarstwie domowym i zaspakajanie w domu szeregu potrzeb, wiąże się to z dużą rodziną i wysoką dzietnością. Modernizacja podważa rodzinny sposób produkcji poprzez urynkowienie szeregu zajęć. Powoduje to, że w zmodernizowanym społeczeństwie realizowany jest model małej rodziny i niskiej dzietności. Wysoka jak i niska płodność są uzasadnione, jeśli gwarantują rodzinie korzyści społeczne i ekonomiczne. Modernizacja powoduje, że dziecko przestaje być traktowane jako czynnik dochodotwórczy.
Ruch naturalny ludności oznacza zmiany w populacji ludzkiej na skutek zdarzeń naturalnych takich jak zawieranie związków małżeńskich, rozwodów, urodzeń i zgonów. Zdarzenia te powodują istotne zmiany w stanie liczebnym i strukturze ludności według płci, wieku i stanu cywilnego.
Ruch wędrówkowy. Zmiany stałego miejsca zamieszkania i miejsca czasowego pobytu są określane jako wędrówki lub migracje ludności. Migracja – inaczej wędrówka lub ruchliwość przestrzenna. To mniej lub bardziej stały ruch jednostek lub grup przekraczających granice symboliczne lub polityczne do nowych obszarów zamieszkania.
Podział migracji: kryterium czasu – stałe (na pobyt stały), okresowe (na popyt czasowy); kryterium obszaru: wewnętrzne (w obrębie kraju), zewnętrzne: Emigracja – wyjazd do innego kraju na popyt stały lub czasowy, Imigracja – zbiorowość osób przybywająca z zagranicy na stałe. Repatriacja – powrót osób poprzednio deportowanych, uchodźców i przesiedleńców, mająca formę zorganizowanej akcji powrotnej .
Stan ludności to liczba osób zamieszkujących dane terytorium w określonym momencie
Dynamika ludności- zmienność w czasie liczby ludności – kształtuje się pod wpływem trzech czynników: rozrodczości, umieralności i ruchu wędrówkowego
Struktura ludności odzwierciedla podział całej ludności na grupy ze względu na określone kryteria ilościowe (np. wiek) lub jakościowe (np. płeć, rasę, zawód)
Ruch naturalny - zmiany w populacji ludzkiej na skutek zdarzeń naturalnych takich jak urodzenia, zgony, zawieranie związków małżeńskich
Ruch wędrówkowy, migracje - wędrówka ludności mająca na celu zmianę miejsca pobytu