System partyjny – definicje pojęcia
System partyjny – to układ znaczących partii w obrębie danego państwa.
Maurice Duverger definiuje system partyjny – jako formy i sposoby koegzystencji partii politycznych w danym kraju.
Jean Blondel system partyjny – to pewna konfiguracja, która w danym kraju powstaje jako skutek wymogów prawnych oraz wzajemnego oddziaływania na siebie partii politycznych.
Giowanni Sartori system partyjny – to system interakcji wynikających z konkurencji pomiędzy partiami. Autor stwierdza, że system partyjny opiera się na wzajemnym uzależnieniu partii, także na tym, że każda partia jest funkcją innych partii i reaguje na inne, poprzez konkurencję lub też inaczej.
Na system partyjny oprócz samych partii składają się też ich wzajemne relacje. Mogą to być relacje konkurencji, nieco inne oddziaływania zachodzą między partiami współpracującymi w ramach koalicji.
Blondel – odróżnia on sytuację, w której partie wzajemnie na siebie oddziałują i tworzą w ten sposób prawdziwy system i sytuację, w której partie jedynie „koegzystują” bez wzajemnych oddziaływań. Druga sytuacja powstaje wówczas, gdy partie reprezentują zamknięte grupy społeczne (np. plemiona lub grupy rasowe), partie takie znacznie bardziej się od siebie różnią pod względem struktury, celów i norm, niż te, które w ramach systemu partii konkurują o poparcie podobnych do siebie grup. W sytuacji koegzystencji partii ich liczba i siła są także znacznie bardziej przypadkowe i mało stabilne niż w sytuacji, kiedy partie oddziałujące na siebie tworzą system partyjny.
Na charakter interakcji ma wpływ wiele czynników, które oddziałują na system partyjny.
Prawne reguły określające m.in. ramy działania partii oraz uwarunkowania społeczne, będące podstawą powstania określonych partii. Do tych pierwszych zaliczyć można m.in. przepisy określające sposób organizowania wyborów i rozdziału mandatów, przepisy dotyczące finansowania partii, reguły określające sposób prowadzenia kampanii czy określające podstawowe wymogi organizacji wewnętrznej, jakie partia musi spełnić by funkcjonować w danym systemie politycznym.
do uwarunkowań społecznych należą przede wszystkim relacje między partiami a popierającymi je grupami społecznymi. Partie związane silnie z wyraźnie określonymi grupami społecznymi nieco inaczej działały a nawet inaczej były zorganizowane niż takie, które bazują na pragmatycznym poszukiwaniu wyborcy w każdej grupie społecznej.
Na system partyjny składają się jego elementy, czyli partie, ich układ w danym systemie politycznym i ich wzajemne interakcje.
Wybrane typologie systemów partyjnych
Liczba partii w systemie
System dwupartyjny wg. Maurice Duvergera jest związany ze światem anglosaskim, raczej nie występują w Europie kontynentalnej. Dwupartyjność odpowiada pewnej naturalnej tendencji w polityce, że wybór polityczny w zasadzie zawsze ma postać alternatywy między lewicą a prawicą i nie ma pozycji centrowej.
System wielopartyjny Maurice Duvergera stwierdza istnienie systemu trójpartyjnego i czteropartyjnego. Systemy powyżej czterech partii określa mianem polipartyjnych.
System jednopartyjny – partia jest najczęściej instrumentem państwa i służy jego celom, nie jest narzędziem ekspresji dla grup społecznych, jest narzędziem przymusu, stosowanym przez państwo , wg. Giovaniego Sartoriego.
Typologia systemów partyjnych zaproponowana przez Jeana Blondela odchodzi od kryteriów wyłącznie ilościowych. Autor ten twierdzi, że na postać, jaką przybiera system partyjny oprócz liczby partii, wpływ mają jeszcze takie czynniki jak : siła partii, ich charakterystyka ideowa, charakter poparcia, które uzyskują a także typ organizacji i przywództwa. W państwach liberalnej demokracji według Blondela wpływ na kształt systemu mają
Liczba partii
Ich siła (rozumiana jako wielkość poparcia wyborczego)
Ich charakterystyka ideowa
Autor wyróżnia cztery postacie systemów partyjnych: dwupartyjne, dwu – i półpartyjne, system wielopartyjny z partią dominującą i system wielopartyjny bez partii dominującej.
System dwupartyjny to taki, w którym dwie partię uzyskują ok. 90% poparcia wyborczego. Oznacza to stosunkowo równomierne rozłożenie głosów elektoratu, każda z dwóch partii uzyskuje bowiem po ok. 45% głosów.
System dwu- i półpartyjny charakteryzuję się większą nierównowagą. W tym systemie najsilniejsza partia uzyskuje 45% głosów, partia druga pod względem siły uzyskuje niewiele mniej niż 40% poparcia, trzecia w kolejności ok. 15% głosów
System wielopartyjny z partią dominującą – jedna partia uzyskuje około 45% poparcia, natomiast pozostałe mniej więcej w granicach 15-20%.
System wielopartyjny bez partii dominującej – głosy są mniej więcej równo rozłożone i partie uzyskują każda około 15-20%.
Charakterystyka ideowa partii – służy autorowi do wyszczególnienia w obrębie systemów dwu i półpartyjnego oraz systemów wielopartyjnych z jedną partią dominującą systemów, w których partie szczególne dla danego typu a więc mniejsze partie w systemie dwu- i półpartyjnym i dominujące w drugim z typów, mają różna oblicze ideowe. Mniejsze partie w systemie dwu- i półpartyjnym mogą być centrowe lub lewicowe, partie dominujące mogą być albo lewicowe albo prawicowe.
Kolejną typologią opartą na kryteriach jakościowych jest typologia Gordona Smitha.
Wielkość głównych partii
Stanowisko, jakie partie posiadające reprezentację parlamentarną zajmują wobec społecznie istotnych kwestii spornych.
Oba kryteria wiążą się z możliwością tworzenia rządu, przy czym to pierwsze odnosi się do możliwości uzyskania przewagi ilościowej, umożliwiającej utworzenie egzekutywy, to drugie odnosi się do możliwości układów koalicyjnych, które uwzględniają społeczną bazę poparcia partii a także wzajemne relacje pomiędzy poszczególnymi ugrupowaniami. Na podstawie tych kryteriów Smith wyróżnia 3 typy systemów partyjnych :
Nierównowagi
Rozproszenia
Równowagi
System nierównowagi charakteryzuje długotrwała dominacja jednej partii, polegająca na tym, że w długich okresach jedna i ta sama partia zdobywa na Tyle znaczące miejsce w parlamencie, że jest niezbędna do utworzenia rządu.
System rozproszenia występuje wtedy, kiedy działa w nim znaczna liczba partii, z których żadna nie ma pozycji dominującej a kilka z nich uzyskuje podobne poparcie wyborcze. Bardzo istotny jest brak polaryzacji między partiami
System równowagi polega na tym, że dwie partie lub też dwa bloki partii otrzymują podobne poparcie wyborcze.
Typologia systemów partyjnych wg. Giovanniego Sartiorego.
Nie wszystkie partie są równie znaczące dla systemu.
Sartori proponuje, by jedną z reguł określenia znaczenia partii był jej potencjał koalicyjny. Partia ma ten potencjał, jeżeli bywa brana pod uwagę jako możliwy koalicjant, jeżeli nie zdarza się jej to nigdy, należy ją uznać za mało znaczącą. Reguła ta może być jednak stosowana jedynie do partii, które w swoim działaniu starają się o obsadzenie pozycji rządowych i są możliwe do zaakceptowania dla innych partnerów z punktu widzenia reprezentowanych wartości i ideologi.
Drugą regułą określenia znaczenia partii jest szantaż polityczny. Partie, które znajdują się w ciągłej opozycji, mimo stosunkowo dużej siły parlamentarnej. Są to najczęściej partie antysystemowe, które ze względu na tę właśnie cechę nie są brane nigdy pod uwagę jako koalicjant, niemniej samym swoim istnieniem wpływają na taktykę i konkurencję pozostałych ugrupowań.
Klasy systemów partyjnych :
Jedna partia
System partii hegemonicznej
System partii predominującej
System dwupartyjny
System ograniczonego pluralizmu
System ekstremalnego pluralizmu
System zatomizowany
Systemy partii hegemonicznej i predominującej różnią się m.in. tym, że w obu jedna partia ma zdecydowana przewagę, przy czym przewaga osiągnięta w wolnych rywalizacyjnych wyborach odróżnia system partii predominującej od systemu hegemonicznego, kiedy przewaga taka jest raczej wynikiem innych czynników, bowiem system wyborczy nie ma charakteru rywalizacyjnego.
Rozróżnienie systemów ograniczonego pluralizmu, ekstremalnego pluralizmu i systemu zatomizowanego opiera się na liczbie partii, przy czym system ograniczonego pluralizmu w zasadzie liczy od 3 do 5 partii, system ekstremalny 6 do 8, natomiast kategoria systemu zatomizowanego mieści każdy system powyżej 10 partii.
Fragmentacja systemu jest warunkowana różnymi czynnikami np. z dużą odległością ideową między partiami albo z segmentacją społeczną.
Spolaryzowany pluralizm. Określenie polaryzacja odnosi się do odległości ideologicznej między partiami – im większa polaryzacja, tym partie są od siebie dalej usytuowane na osi lewica-prawica. Określenie pluralizm odnosi się do formatu tego systemu, czyli liczny partii, które je tworzą. Sartori uważa, że system spolaryzowanego pluralizmu tworzy mniej więcej 5 do 6 partii.
Centrowe umiejscowienie partii jest możliwe ze względu na Obwy przed ekstremizmem.
Mechanika systemu oparta na pozycji centrowej jest taka, że opozycyjne ugrupowania znajdują się zarówno po lewej, jak i po prawej stronie, ich siły są rozbite i raczej nie są w stanie współpracować, gdyż każdemu bliżej jest do centrum niż do siebie wzajemnie. Tendencja odśrodkowa w rywalizacji między partiami oznacza systematyczną utratę wyborców centrowych w kierunku lewicy lub prawicy a zatem kierunek tej rywalizacji jest od środka w kierunku dwóch przeciwnych biegunów.
TYP SPOLARYZOWANEGO PLURALIZMU to typ systemu, w którym istnieje ok. 5 do 6 partii. Na osi lewica-prawica wyodrębnić można trzy, odległe od siebie bieguny: lewicowy, centrowy i prawicowy, wszystkie zajęte przez partie polityczne. Mechanika tego systemu oparta jest na centrum, co powoduje m.in., że kierunek rywalizacji międzypartyjnej jest odśrodkowy. Kolejne cechy tego systemu to: opozycja antysystemowa, opozycja dwustronna, nieodpowiedzialna opozycja, opozycja zideologizowana i polityka przelicytowywania.
UMIARKOWANY PLURALIZM. W tym systemie funkcjonują przynajmniej trzy znaczące partie, z których żadna nie zdobywa absolutnej większości. Na osi lewica-prawica istnieją tylko te dwa bieguny, relatywnie nie odległe od siebie. Kierunek rywalizacji międzypartyjnej jest dośrodkowy. Nie ma w systemie umiarkowanego pluralizmu opozycji antysystemowej.
SYSTEM DWUPARTYJNY . Charakteryzują go następujące cechy: (1) dwie partie są zdolne do konkurowania o absolutną większość mandatów parlamentarnych; (2) jedna z dwóch partii zdobywa wystarczającą większość parlamentarną; (3) partia ta skłonna jest sama rządzić; (4) uzasadnione jest oczekiwanie, że partie sprawujące władzę będą się zmieniały. Występują tu jedynie dwa bieguny konkurencji, lewicowy i prawicowy, kierunek konkurencji jest dośrodkowy.
PARTIA PREDOMINUJĄCA. Jego najważniejszą cechą jest istnienie partii, która w kolejnych wyborach uzyskuje niekwestionowaną przewagę nad innymi, zdobywając większość głosów. Warunkiem określenia systemu partyjnego jako systemu partii predominującej jest to, że partia, która aspiruje do tej pozycji musi zdobyć taką większość w trzech kolejnych następujących po sobie elekcjach. Ważnym elementem tego systemu są autentyczne zwycięstwa wyborcze partii predominującej, tj. że wybory nie są w żaden sposób manipulowane. Konsekwencją tej sytuacji jest możliwość utraty w pozycji dominującej.
Definicja partii politycznych
Terminologia socjologiczna- partia- grupa społeczna, dobrowolna, duża, formalna, celowa.
Edmund Burke – partia jest całością złożoną z ludzi pragnących drogą wspólnych wysiłków realizować interes narodu, zgodnie z zasadą przez wszystkich akceptowaną.
Sigmund Neumann definiuję partię następująco „wyodrębniona organizacja aktywnych politycznie aktorów społecznych, którzy są zainteresowani kontrolowaniem władzy wykonawczej i którzy konkurują o poparcie społeczne z inną grupą lub grupami o odmiennych poglądach”
Kay Lawson – definiuję partię jako organizację zrzeszającą jednostki, która poszukuje wyborczego i pozawyborczego wsparcia ze strony społeczeństwa (lub jego części) dla określonych przedstawicieli tej organizacji, po to, by mogli sprawować władzę polityczną związaną z konkretnymi stanowiskami rządowymi, twierdząc, że władza ta wykonywana jest dla społecznego dobra.
Anthony Downs – definiuje partię jako koalicję osób chcących legalnymi środkami zdobyć kontrolę nad aparatem władzy wykonawczej.
Giovanni Sartori – partia jest grupą biorącą udział w wyborach i zdolną do obsadzania, w drodze wyborów, swoimi kandydatami urzędów publicznych.
Schlesinger – partia jako organizacja polityczna, która aktywnie i efektywnie angażuje się w konkurencję, której stawką jest wybieralny rząd.
Key – wśród wyborców powstają grupy osób, uważające się za członków partii.. w innym sensie termin partia odnosi się do grupy mniej lub bardziej profesjonalnych działaczy politycznych… czasem partia oznacza grupę w rządzie… czasem zaś odnosi się do całości, łączącej w jedno partię wśród wyborców, profesjonalną grupę polityczną, partie w legislaturze i partię w rządzie.
Key rozróżnił trzy płaszczyzny składające się na partię: partia wśród wyborców, partia w rządzie i partia jako organizacja.
Peter Mair i Richard Katz, wyróżnili w partii trzy strefy: partia obsadzająca urzędy publiczne, partia „u podstaw” i partia jako struktura biurokratyczna. Pod określeniem „urzędy publiczne” należy rozumieć centralne organy państwa, takie jak rząd czy parlament, partia „u podstaw” odnosi się zarówno do członków, jak i luźnej związanych z partią jej zwolenników i wyborców. Trzecie określenie dotyczy struktur organizacyjnych samej partii.
Funkcje partii politycznych- ujęcie ogólne
Funkcje partii politycznych w ujęciu Sigmunda Neumanna: partia
Organizuje opinię publiczną i wyraża interesy zarówno pojedynczych obywateli, jak też grup, uzgadniając je z interesem całej społeczności
Jest łącznikiem pomiędzy rządem i opinią publiczną
Rekrutuje elity przywódcze
Klaus von Beyme wyróżnia cztery funkcje partii:
Określenie celów poprzez ideologie i program
Artykulacja i agregacja interesów społecznych
Mobilizacja i socjalizacja społeczeństwa w obrębie systemu politycznego, szczególnie w okresie wyborów.
Rekrutacja elit i formowanie rządu
Literatura polska:
Funkcja kształtowania opinii i podstaw politycznych
Funkcja wyborcza
Funkcja rządzenia
Partia-wobec-wyborcy
Wyrażenie i agregacja interesów
Partie oferują swoim wyborcom pewną tożsamość wyborczą a ekspresja dotyczy tych wartości, które się na nią składają. Wg. Ryszarda Herberta.
Sartori – „ To co sprawia, że partia jest niezbędna to połączenie ekspresji z naciskiem; partia polityczna jest w tym kontekście narzędziem przekładającym preferencje mas na decyzje polityczne”.
Agregacja. Oznacza to, że partia, w odróżnieniu od np. grupy nacisku, nie powinna skupiać się na wyrażaniu wartości i żądań bardzo wąskich, wiążących się jedynie z jakimś jednym bardzo konkretnym problemem lub jedną wąską grupą społeczną. Rolą partii jest raczej łączyć te kwestie w większe „całości”.
Funkcja ekspresji oznacza, że partia wyraża to, co ważne dla poszczególnych grup w danym społeczeństwie
W sferze relacji partia-wyborca partie zdobywają poparcie społeczne i kształtują swoje elektoraty zarówno wyrażając to, co składa się na ich tożsamość, jak też aktywnie przyczyniając się do jej uformowania. Między partią a jej wyborcami występuje rodzaj relacji zwrotnej – my wybieramy partię, ponieważ porusza ona ważne dla nas kwestie, ale też i ona często pomaga nam je dokładnie sprecyzować.
Mobilizacja. Rola ta polega na stworzeniu obywatelom możliwości uczestnictwa politycznego, zachęcaniu ich do tej aktywności i poprzez to włączaniu ich w proces polityczny w danym kraju. Partie realizują te zadania przede wszystkim poprzez szeroko pojęty proces wyborczy, współtworząc szeroki wachlarz możliwości uczestnictwa: od poparcia swoim głosem kandydata Lub listy, proponowanej przez partie, poprzez zapoznawanie się z rozmaicie podanymi przez partię informacjami politycznym aż do osobistego zaangażowania się w roli kandydata związanego z partią i popieranego przez nią.
Partia-w-rządzie
Funkcje partii: rekrutacja elit politycznych, obsadzenie stanowisk rządowych, opozycja wobec aktualnego rządu.
Wypełnienie tych funkcji wiążę się z formułowaniem propozycji rozwiązań problemów politycznych, ekonomicznych czy społecznych a następnie podejmowaniem i realizacją decyzji politycznych. Tu także mieszczą się przetargi i negocjacje, jakie wiążą się z formowaniem rządu oraz z grą parlamentarną pomiędzy aktualną ekipą rządową i opozycją.
Partia-jako-organizacja
Partia musi istnieć. Ważne jest żeby partia była skuteczna, a w tym zakresie wiele zależy od organizacji: jej stabilności, trwałości, efektywności jej wewnętrznych procedur.
W tym obszarze mieści się cały ten zespół działań, które partie kieruje „na siebie”: budując swoje struktury, określając reguły rządzące aktywnością poszczególnych części składowych, wyznaczające miejsce dla rozmaitych kręgów ludzi związanych z partią: członków, aktywistów, liderów.
Stabilna organizacja wyznaczona przez wyraźnie określone i trwałe reguły, odgrywa także ogromną rolę w budowaniu relacji partii z jej otoczeniem. Trwale funkcjonująca na scenie politycznej partia umożliwia wytworzenie się stabilnych sympatii politycznych, oszczędza czas na poszukiwanie przy okazji każdych wyborów ugrupowania czy polityka, który spełnia oczekiwania wyborcy.