Personalizm("persona" - osoba; osobisty) jest kierunkiem rozważań o charakterze poznawczym, koncentrującym się wokół różnych pojęć osoby; w centrum znajdują się tutaj takie wartości jak dobro i rozwój osoby, stanowiące nadrzędną zasadę, której podporządkowane są wszelkie dobra realizowane przez człowieka. Termin ten (według Węzkowskiego), stosowany jest w stosunku do określania doktryny, w której uznaje się szczególną wartość osoby tylko ze względu na nią samą do doktryny dostrzegającej w człowieku byt wybiegający poza jego naturę i historię; jak również do określania programu, który postuluje rozwój osobowy jako jeden z celów życia społecznego, oraz głoszącego dominację wartości osobowych nad materialnymi. W Polsce swoje miejsce miał personalizm chrześcijański, uprawiany na wzór Maritaina.
Przedstawiciele personalizmu:
W. Stern (1871-1938)
Był przedstawicielem odłamu personalizmu krytycznego; twierdził on, iż każda osoba jest samookreślającą się, jednorodną całością skierowaną pewnemu ku celowi, rzeczy natomiast stanowią bierny przedmiot poddawany obcym celom; samookreślenie osoby dokonuje się na drodze samowychowania i samorozwoju. Osoba sama nadaje sobie swoją postać. Osobą jest również roślina (a nawet narodem), gdyż ją również charakteryzuje samozachowanie. Osoba ludzka ma psychofizyczną powłokę, lecz jej podstawę stanowi świadomość; główną jej cechą jest jej określoność - stanowi jednoznaczną realność i wieloznaczną potencjalność (potencjalność oznacza głębię). Kolejną cechą osoby jest jej charakter, który mimo różnych cech tworzy pewną jedność.
Rozwój podlega cała osoba, jest ona wyjątkowa i niepowtarzalna, a przeżywany przez nią świat, oddziałując na nią tworzy jej los (świat przeżywany stanowi świat życia człowieka). Osoba ma zdolność do podejmowania różnych działań, które potencjalnie są wieloznaczne i stanowią o skłonnościach osoby. Świat poprzez swoje oddziaływanie na osobę, zmienia jej potencjalność w realność, jednak w tych działaniach są pewne granice - nie można w sposób dowolny urabiać człowieka, gdyż granice wychowania są w nim samym; on sam decyduje, jaki będzie.
E. Mounier (1905-1950)
Był przedstawicielem personalizmu politycznego; próbował pogodzić idee personalizmu z marksizmem; był przeciwnikiem drobnomieszczaństwa, co wynikało z jego złych doświadczeń wyniesionych z domy rodzinnego. Domagał się uwolnienia chrześcijaństwa, głosił kryzys cywilizacji mieszczańskiej oraz kapitalizmu i liberalizmu (szukał dialogu, porozumienia z marksizmem). Uważał, iż jedyną rzeczywistością, którą jednocześnie poznajemy i tworzymy od wewnątrz - jest właśnie osoba, która nigdy nie jest nam dana, lecz może być obecna w człowieku.
Osoba jest istotą niepowtarzalną i zarazem nieuchwytną; stanowi to, co tkwi w głębi człowieka, co jest w nim niepowtarzalne i tylko jemu właściwe. Ta wyjątkowość sprawia, iż nie można tak do końca komunikować komuś duchowych treści. Życie jest możliwe tylko we wspólnocie osób, w której relacji oparte są na miłości. Być znaczy kochać - Mounier uważał, iż dialog jest możliwy tylko dzięki miłości między osobami. Jego postulatem jest życie osobowe. Wśród relacji międzyludzkich wyróżnił on:
→ relację osobową - jest ona nacechowana miłością, jest dostrzeganiem w człowieku osoby
→ relację rzeczowa - przeważa ona we współczesnym świecie; ludzie traktują się w sposób instrumentalny, jako środki a nie cele same w sobie
Osoba jest siedliskiem duchowych wartości, takich jak wolność i godność. Zagrożenie dla stosunków międzyludzkich jest kapitalizm. Uważał on, iż można jednocześnie być personalistą, marksistą i katolikiem. W wychowaniu katolickim zwracać się powinno uwagę na to, by wychowanek otwierał się na innych ludzi i był człowiekiem wolnym (żeby dokonywał w życiu wolnych wyborów), oraz by był przygotowany do życia we wspólnocie osobowej.
K. Wojtyła ("Osoba i czyn", Miłość i odpowiedzialność")
Wychowanie w ujęciu Wojtyły to twórczość o pewnym przedmiocie osobowym; celem wychowania jest to, by człowiek stawał się bardziej człowiekiem, aby bardziej był a nie więcej miał. Istotą wychowania jest stawanie się osobą, przy czym człowiek sam wychowuje, samostanowi się.
Człowiek powinien być również dla innych, a wychowanie ma mu pomóc w kształtowaniu się w nim osoby. Zadaniem wychowawcy powinno być stworzenie odpowiednich warunków, w których będzie się rozwijać w jego wychowanku - wolność osoby, jednak jego rola w kształtowaniu osoby jest ograniczona i ma charakter jedynie pomocniczy - ma on przybliżać wartości stanowiące ludzki dorobek. Takie wychowanie pomaga w odkrywaniu potencji, własnych możliwości.
Wychowanie ma podmiotowy charakter, a każda myśląca istota jest zdolna do samostanowienia i nigdy nie może stać się środkiem dla osiągania celów. Wychowawca wprowadza swego podopiecznego w świat wartości (triada: wolność, odpowiedzialność i miłość), przez których realizację, osiąga on swoją godność. Wychowawca świadomy swojej wolności, powinien pomóc wychowankowi w zrozumieniu, iż jest on istotą wolną. Niezwykle ważną kwestią w wychowaniu jest nauka odpowiedzialności i kształtowanie sumienia, stanowiącego czynnik kontrolny (ocena własnego postępowania); człowiek powinien wziąć odpowiedzialność za swoje człowieczeństwo. Główną zasadą pedagogiki powinna być miłość.
K. Olbrycht ("Prawda, dobro i piękno w wychowaniu człowieka jako osoby")
Wychowanie osoby jest wychowaniem do wartości oraz do urzeczywistnienia siebie w poszukiwaniu prawdy i dążeniu do dobra kontemplacji. Człowiek spełnia się w byciu dla drugiej osoby; wymienia on następujące żądania wychowawcze człowieka jako osoby:
zapoznanie wychowanka z koncepcją człowieka jako osoby, zakładającą w pełni podmiotowe wychowanie oraz kształcenie językowe (język wartości)
pogłębianie świadomości wychowanka bycia osobą co odbywa się w drodze kształtowania się tożsamość osoby oraz wchodzenia w relacje z innymi;
kształtowanie charakteru poprze ćwiczenie woli, wyrabianie takich cnót jak: męstwo, roztropność, umiar i sprawiedliwość
kształtowanie uczuć wyższych, które podlegają woli i rozumowi
kształtowanie wrażliwości na potrzeby oraz uczucia na świat (postawa kontemplacji)
kształtowanie sumienia oraz odpowiednich postaw wobec grupy