ARCHITEKTURA ISLAMU

Wstęp

Architektura islamu jest uznawana przez cywilizację zachodnią za jedną z najbardziej fascynujących i ciekawych sztuk stawiania budowli. Gdy powstawała nie miała żadnych styczności z naszą kulturą europejską, przez co jest nieskazitelna i dziewicza, a więc zupełnie niepodobna do naszej. Dlatego też budowle islamskie można tak łatwo rozpoznać. Najbardziej charakterystycznym elementem są oczywiście kopuły na dachach. Jeśli chodzi o meczety to, oprócz kopuł, charakterystyczne są minarety – strzeliste wieże.

Wpływ na kulturę islamską miała głównie architektura turecka, perska oraz bizantyjska. To z tych regionów właśnie wykształciły się tak charakterystyczne elementy. Ten styl architektury liczy swoje początki na ósmy wiek naszej ery, niedługo po śmierci proroka Mahometa. Kultura religijna może mieć naprawdę bardzo wielkie znaczenie w życiu ludzi, co pokazuje właśnie religia muzułmańska. Architektura islamu zachwyciła Europejczyków, dlatego zaczęto się coraz częściej na niej wzorować. Na skutek wojny między Hiszpanami i Arabami wymieszały się kultury obu nacji, co zaowocowało początkiem nowego odłamu architektonicznego: kultury mauretańskiej.

Historia

Islam jest religią monoteistyczną, która od samego początku swego istnienia miała dążenia do ekspansji terytorialnej. W ciągu jednego stulecia zapoczątkowali nową cywilizację, lecz na początku poziom kulturalny i społeczny społeczności islamskiej znajdował się o wiele niżej od krajów podbitych. Jednak Arabowie okazali się rzadkim rodzajem zdobywców, którzy, stojąc pod względem kulturalnym o wiele niżej od ludów podbitych, nie tylko nie zahamowali postępu cywilizacji, z jaką przyszło im się zetknąć, ale potrafili ją przejąć i stać się nawet jej gorliwym propagatorem. Dotyczy to w równej mierze kultury materialnej, jak nauki i sztuki.

Wiele elementów złożyło się na to, by stworzyć kulturę i cywilizację muzułmańską: nauki zawarte w Koranie, elementy kulturalno-obyczajowe dawnej Arabii, filozofia i nauka grecka, hellenizm, kultury semickie i nie-semickie starożytnego Bliskiego Wschodu, religia i kultura Iranu, nauka i filozofia Indii. Osiągnięciem muzułmanów było to, że potrafili oni zlać w jedna całość, odpowiednio je przetworzyć i zapewnić im dalszy rozwój i dynamizm. Ośrodkiem tej jednoczącej siły w islamie było prawo muzułmańskie, które regulowało wszystko, od modlitwy do praw własności, od moralności jednostki do polityki.

Sztuka islamu w paru słowach

W sztuce islamu dążenia twórców idą w kierunku dekoracji ornamentalnej. Niezwykle wysoki poziom osiąga tutaj kaligrafia i miniatury. Bardzo ważną częścią sztuki islamu jest architektura, pokryta kolorowymi mozaikami z ornamentem (arabeska), gdzie często w ornament wplecione jest pismo.

Sztuka muzułmańska jest sztuką abstrakcyjną, artyści zaś wykazują ogromną wyobraźnię tworząc arabeski i figury geometryczne w niezliczonych i urzekających pięknem odmianach. Istnieje również sztuka figuratywna – miniatura, uprawiana przede wszystkim przez artystów perskich i tureckich. Pragnąć zatuszować nieposłuszeństwo wobec zakazu przedstawiania postaci ludzkich, rygoryści odwoływali się do konwencji graficznej: na wysokości szyi malowali kreskę, oznaczającą symbolicznie, że nie jest to osoba żywa, albowiem Bóg tylko może dawać życie.

Najwyższą formą sztuki islamu i najbardziej typowym wyrazem jej ducha jest kaligrafia. Jako że Bóg przemówił po arabsku, a jego słowa zostały po raz pierwszy zapisane w języku arabskim, język arabski i pismo stały się wspólnym skarbem wszystkich muzułmanów. Kaligrafia stała się tego odzwierciedleniem. Władcy dynastii roztaczali nad tą dziedziną sztuki szczególny patronat, aby nigdy nie umarła. Formy dekoracji kaligraficznej można spotkać wszędzie: na płytach nagrobnych, tkaninach, na dzbanach, broni i płytkach ceramicznych. Kaligrafia przybiera często niezwykłe kształty w dekoracji budowli. Słowa zaczerpnięte z Koranu są równie ważnym elementem ozdabiania meczetów, jak figury Chrystusa w kościołach chrześcijańskich. Symbolizują one dar Boga przekazany ludziom.

Architektura

Architektura islamu jest często nazywana „architekturą zasłony”, gdyż jej piękno leży przede wszystkim w przestrzeniach wewnętrznych (dziedzińcach i pokojach), które nie są widoczne z zewnątrz. Jednakże to świątynie islamskie stanowią najbardziej charakterystyczny element tej architektury. Fundamentalne kryterium architektoniczne zakłada użycie monumentalnych form, takich jak wielkie kopuły, wysokie wieże, zwane minaretami, i duże dziedzińce, do odzwierciedlenia siły i potęgi wiernych wyznawców Allaha, dającego im tą moc do tworzenia ku jego czci. Do dziś to założenie nie traci na wartości.

Meczety

W krajobrazie miast arabskich meczety (w większości krajów muzułmańskich nazywane cami) ze smukłymi minaretami są najbardziej rzucającymi się w oczy budowlami. Cami nazywane są meczetami piątkowymi, ponieważ właśnie w ten dzień odbywają się uroczyste modły. Same meczety stanowią najważniejszą część całych kompleksów architektonicznych. Przed wejściem do właściwej świątyni znajduje się obszerny, kwadratowy dziedziniec, często ograniczony arkadowym portykiem z kopułowymi sklepieniami. Na środku dziedzińca mieści się fontanna, służąca wiernym do ablucji przed modłami. Muzułmanie zawsze modlą się zwróceni do Mekki, a kierunek ten wyznacza specjalna nisza w wewnętrznej ścianie meczetu – mihrab. Na prawo od mihrabu znajduje się minbar, czyli kazalnica. Z minaretów muezin (islamski kapłan) pięć razy dziennie wzywa wiernych do modlitwy. Kopuła to pierwsze architektoniczne arcydzieło islamu. Chroni Świętą Skałę, z której wedle Koranu Mahomet wyruszył w podróż do nieba. Jest dziełem syryjskich rzemieślników i bizantyjskich architektów, którzy wzorowali się na chrześcijańskich martyriach. Kopuła może być na kolistych murach, pendentywach (sklepienie o kształcie trójkąta sferycznego, umożliwiające przejście z planu kwadratu do koła, na którym opiera się kopuła) lub trompach (sklepienia złożonego z łęczków zwiększających się ku górze), które są często złożone z miniaturowych celek lub pionowo spiętrzonych stalaktytów. Obowiązkowo kopuły dekoruje się od wewnątrz mozaikami, zawierającymi arabeski, czyli geometryczne i powtarzalne ornamenty, oraz artystyczne kaligrafowane pismo.

Jak było już wcześniej powiedziane, arabowie swą architekturę budowali min. na podstawie asymilacji czy zapożyczenia z architektury ludów podbitych. Jednym z najwcześniejszych przykładów takiego połączenia jest najwspanialszy dziś zabytek, Wielki Meczet w Damaszku, wzniesiony w miejscu, które od tysiącleci było miejscem modlitwy. Na samym początku znajdowała się tutaj świątynia aramejskiego boga zjawisk atmosferycznych, później Rzymianie wnieśli na jej miejsce świątynię Jupitera, następnie przekształcono na bizantyjską bazylikę pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela, gdzie umieszczono relikwie proroka. Ostatecznie arabscy muzułmanie zaadaptowali kościół na meczet. Świątynię na planie hali kolumnowej przyozdobiono 3 minaretami – każdy w innym stylu i ozdobiono wymyślną mozaiką. Według tradycji islamu, to właśnie na jednym z minaretów pojawi się prorok Jezus, by rozpocząć Sąd Boży.

Obecnie pielgrzymi z świata chrześcijańsko-muzułmańskiego przybywają do Damaszku, by modlić się przy grobie św. Jana Chrzciciela czy też, jak mówią wyznawcy islamu, proroka Yahia, tego, który zapowiedział przyjście Chrystusa, a następnie ochrzcił go w wodach Jordanu.

Tradycyjne domy mieszczańskie zwane Medina

Trudno sobie wyobrazić najstarsze metropolie muzułmańskie bez łaźni (hammam), służących higienie i wypoczynkowi. Podobnie jak rzymskie termy, były one miejscami spotkań i rozrywki, klubami i kasynami muzułmańskich mężczyzn i kobiet. Wszystkie hammamy są budynkami użyteczności publicznej, wyposażonymi z wielkim luksusem. Innym typem budowli był karawanseraj, dom zajezdny dla karawan pielgrzymów i kupców. Lecz to wzornictwo budynków mieszkalnych jest ozdobą najpiękniejszych miast.

Jemeńskie miasto Sana jest jednym z najstarszych miast świata. Jego sercem, gdzie do dziś zachowało się wiele z konstrukcji architektonicznych pochodzących z VII wieku, jest stare miasto, tak zwana medina – uważana za największą i najlepiej zachowaną na świecie. Prowadzi do niej brama miejska Bab al-Yemen. Zaraz za nią – bajkowy świat wielopiętrowych budynków mieszkalnych z kamienia i brązowej, glinianej cegły. Każdy dom jest inny, nawet zabielane wapnem okna w stylu tachrin, ozdobione gipsowym ażurem o motywach roślinnych lub geometrycznych, mają różne kształty. Najstarsze z nich, zamiast szkłem, nadal wypełnione są płytkami cieniutkiego alabastru. Fasady domów zdobią bogate ornamenty, których biel wyraźnie odcina się na tle brązowych cegieł. Cała ornamentyka ściśle przestrzega rygorystycznych zasad Koranu dotyczących sztuki muzułmańskiej, w której nie wolno wykorzystywać do ozdoby wyobrażeń ludzi ani zwierząt. Te wysokie, podobne do wież budynki, których piętra zaznaczają na fasadzie linie wystających cegieł, nadal zamieszkiwane są przez jedną rodzinę. Parter to domowy magazyn lub pomieszczenie dla zwierząt. Na pierwszym piętrze znajduje się diwan, czyli pokój gościnny. Górne piętra zajmuje kuchnia oraz pokoje kobiet i dzieci. Na samej górze mieści się mafradż, czyli komnaty przeznaczone wyłącznie dla mężczyzn, gdzie pan domu urządza „qatowe przyjęcia” (qat, czyli czuwaliszka, jest łagodną rośliną o pobudzającym działaniu).

Zupełnie inny, surowszy obraz tradycyjnego muzułmańskiego miasta można zobaczyć na pustyni, gdzie jedyną cywilizacją są oazy. O ile w miastach takich jak Sana meczety nie stanowiły znacznego kontrastu pod względem wielkości i ornamentyki przy domach mieszkalnych i urzędowych, o tyle w pustynnych azylach właśnie meczet powinien rzucać się w oczy. I co za tym idzie, większość domów ma tam kolor suszonej cegły, bez jakiejkolwiek ornamentyki, ale jest też kilka budowli, których ściany mienią się kolorowymi ceramicznymi płytkami i są to przede wszystkim meczety lub domy opiekunów oaz.

Styl mauretański

Dokądkolwiek sięgnął islam, jego władcy nieśli ze sobą zamiłowanie do sztuki. Bogate dziedzictwo pozostawili w Hiszpanii i krajach Maghrebu, które z czasem nazwano stylem mauretańskim, odnoszącym się głownie do architektury. Rozwijał się on od XII w. w krajach znajdujących się pod wpływem sztuki islamu, charakteryzując się lekkością, elegancją, licznymi arkadami kolumnowymi, orientalną dekoracyjnością, bogactwem kolorystycznym i różnorodnością technik zdobniczych. Według niektórych współczesnych przedstawicieli arabistyki styl mauretański odszedł od swego fundamentalnego celu, jakim było stwarzanie dzieł dla Allaha, na rzecz estetycznych upodobań arabskich rodów panujących np. w Hiszpanii.

W 936 roku, niedaleko Kordoby, zaczęto stawiać mury nowego miasta, nazwanego Miastem Kwiatu. To luksusowe miejsce przeznaczone dla kalifów cieszyło oczy pyszną architekturą pałacowych budynków, wspaniałą sztukaterią, która zdobiła ściany i wielobarwne kolumny, a także ozdobami ze złota, alabastru i marmuru. Życie umilały fontanny i baseny ze sprowadzaną z gór źródlaną wodą oraz rajskie ogrody z ptaszarnią, menażerią i altanami. Niestety, Miasto Kwiatu miało krótki żywot. W wyniku wojny domowej w 1010 roku miasto zaczęło zanikać w kałużach błota i krwi i do początku XX wieku uważano średniowieczne opisy bogactwa za bujdy. Dopiero prace archeologiczne pozwoliły zrekonstruować na tyle Miasto Kwiatu, aby móc sobie wyobrazić wspaniałość siedziby kalifów Kordoby.

Jednym z najwspanialszych przykładów architektury muzułmańskiej jest Alhambra górująca nad Grenadą, pałac-twierdza mauretańskich władców i przykład twórczego geniuszu architektów. Pałac jest istnym labiryntem zacienionych krużganków, dziedzińców, wspaniałych arkad, marmurowych kolumn, fontann i sadzawek. Jego ściany udekorowane są wzorami przypominającymi delikatne koronki oraz kolorowymi płytkami glazurowanymi. Najbardziej niezwykłe są „dekoracje stalaktytowe”, które zwisają z sufitów niczym wybuchające gigantyczne gwiazdy.

Plan zespołu Alhambry ukazuje wspólny wszystkim pałacom władców muzułmańskich podział na trzy podstawowe kompleksy: otwarty dla publiczności maszwar, w którym sułtan odprawiał sądy i przyjmował petentów; dywan, czyli zespół z sala tronową, w której odbywały się wielkie przyjęcia i ceremonie, oraz harem – część niedostępną dla obcych, obejmująca prywatne pokoje władcy i jego żon. Cała dekoracja Alhambry była kolorowo pomalowana – na sztukateriach, arabeskach i inskrypcjach na murach widać resztki farb i złoceń. Wewnątrz pałacu znajduje się Patio de los Leones (podwórze lwów) z wodotryskiem opartym na 12 lwach. Fontannę uznano za bardzo rzadki przykład przedstawienia figuralnego, gdyż w krajach stricte islamskich (Azja Mniejsza) pomysł przedstawienia zwierzęcia czy człowieka jest fundamentalnym grzechem przeciwko zasadom Koranu i surowo karze się tych, którzy sprzeniewierzyli się wierze. Możliwe, że zetknięcie z kulturą europejską spowodowało u artystów arabskich pewne rozluźnienie w kunszcie artystycznym, dlatego też żaden następny muzułmański władca Alhambry nie kazał zlikwidować fontanny. Jednak ta odwaga u rzemieślników dotyczy wyłącznie nielicznych.

Estetyka islamu zaszczepiła w hiszpańskich kalifatach swoje umiłowanie ogrodów, fontann, sadzawek. Surowy dotąd krajobraz południa Hiszpanii stał się bardziej malowniczy. Język wzbogacił się o słowa arabskie, miasta zachowały meczety i pałace, które nadal przynoszą im chlubę.

Zakończenie

W wielu dziedzinach kultury materialnej świat islamu przewyższył Europę chrześcijańską. Starsze cywilizacje Egiptu, Grecji, Persji i Indii wtopiły elementy swojej kultury w kulturę islamską czyniąc ją doskonalszą i bardziej uniwersalną, a ta z kolei ubarwiła hiszpańskie południe oraz północną Afrykę.

Dziś, wskutek swobodnego wymieszania się wszystkich kultur, w każdym większym mieście możemy znaleźć wpływy również tej islamskiej. Meczety stały się czymś normalnym na tle tych miast i zostały w pełni zaakceptowane, a wręcz nawet atrakcyjne dla turystów. Wszakże muzułmanie wykształcili kulturę nietolerancyjną dla innych, religii, wrogą nam, ale za to piękną.