WYKŁAD I:

PRZEDMIOT I ZADANIA PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ:

Główni przedstawiciele, stosunek do innych nauk:

Psychologia rozwojowa, jak pisze Przetacznik – Gierkowska znużona jest w różnych gałęziach wiedzy. Rozwój człowieka interesował zawsze i interesuje do dziś: filozofów, humanistów, przyrodników i pedagogów.

Nauka ta zajmowała się:

1. psychologią dzieci i młodzieży, poszukiwaniem prawidłowości ich rozwoju emocjonalnego, społecznego i umysłowego (Hurlock, Żebrowska)

2. analizą indywidualnych dróg rozwoju w okresie całego życia (Tyszkowa, Przetacznik)

3. badaniem i wyjaśnianiem różnych obserwowanych u ludzi wzorów rozwoju. Są one rezultatem oddziaływania na siebie czynników biologicznych i środowiskowych (Brzezińska, Trempała)

Psychologia rozwojowa pozwala wyjaśnić stałość i zmienność zachowania. Umożliwia wyodrębnienie zmian wspólnych dla ludzi żyjących w odrębnych kulturach, bądź też odnoszących się do danej kultury, danej grupy społecznej, czy też pojedynczej osoby.

T. Merton – „Nikt nie jest samotną wyspą”

Początki psychologii rozwojowej – 1882 Prever wydał wtedy w Niemczech pierwszą książkę z psychologii rozwojowej pod tytułem „Dusza dziecka”. W tym samym okresie G. S. Hall zainicjował pierwsze wykłady o rozwoju dzieci, w 1891 wydał pierwsze czasopismo, a w 1893 stworzył sekcję badań nad dzieckiem.

Prężna działalność organizacyjna i naukowa przyczyniła się do nadania mu tytuł ojca psychologii rozwojowej i amerykańskiej psychologii. Warto wspomnieć o jego poglądach na rozwój. Nawiązywały one do prac Haeckla do teorii rekapitulacji, a więc według niego ontogeneza to skrót filogenezy (rozwój osobniczy to skrót rozwoju gatunku ludzkiego). Wiek dojrzewania jest podobny do okresu wyłaniania się człowieka z antropoidów, czyli z małp człekokształtnych. W tym stadium okresu dojrzewania człowiek z istoty egocentrycznej staje się heterocentryczny. W sądach moralnych przechodzi od oceny skutków czynu do oceny ich motywu. Jest plastyczny i podatny na zmiany, co pozwalana na rozwój i wykorzystania swoich możliwości przez całe życie.

Innym wybitnym przedstawicielem jest Baldwin – sprecyzował on założenia systematycznej teorii rozwoju indywidualnego uzupełniającej teorii ewolucji. Uważał on, że zmiany osobnicze mogą wyprzedzać zmiany gatunkowe.

Między dziedzicznością a środowiskiem jako czynnikami rozwoju nie ma sprzeczności. W toku ewolucji gatunków oraz w ontogenezie dokonuje się rozwój świadomości człowieka.

Podstawy metodologiczne psychologii stworzył francuski psycholog A. Binet. Opracował on ze współpracownikami pierwszą skalę do pomiaru inteligencji dzieci, która miała służyć prognozie rozwoju oraz selekcji dzieci do szkół specjalnych. Autor ten prowadził też badania dzieci i młodzieży dotyczące uchwycenia prawidłowości rozwojowych i różnic indywidualnych w zakresie różnych funkcji psychicznych, między innymi percepcji i pamięci.

Początki psychologii rozwojowej w Polsce:

Wiążą się również z przełomem XIX i XX wieku: prof. Władysław Dawid, A. Szycówna, J. Joteyko.

- Dawid redagował „przegląd pedagogiczny”, prowadził pionierskie badania nad rozwojem umysłowym oraz opracował program „postrzeżeń”, porad psychologicznych dotyczących wychowania dziecka od urodzenia do 20 roku życia.

- Szycówna zajmowała się rozwojem pojęciowym dzieci w wieku 6-12 lat, napisała książkę „Jak badać umysł dziecka”.

- Joteyko była twórczynią pedologii, czyli nauki o dziecku. Pod jej kierunkiem w 1908 roku w Brukseli powstał Międzynarodowy Wydział Pedeologiczny, a w Polsce w 1926 roku założyła pierwsze czasopismo zajmujące się psychologią rozwojową i wychowawczą pt. ”Polskie archiwum psychologii”.

PRZEDMIOT PSYCHOLOGII:

Według prof. Przetacznikowej przedmiotem badań psychologii rozwojowe są zmiany dokonujące się w psychice i w zachowaniu się człowieka w różnych fazach jego życia.

Rozwój oznacza zmiany w danym obszarze zjawisk, ale nie każda zmiana oznacza rozwój.

Podstawowym obszarem zmian rozwojowych jest cykl życia jednostki ludzkiej: rozwój dokonuje się przez całe życie. Zmiany w wieku dojrzałym, a więc po 25 roku życia i które trwają przez całą dorosłość do 55-60 roku życia nie są mniej liczne i głębokie niż w dzieciństwie i okresie dojrzewania.

Zmiany rozwojowe to różnice w stanie danego obiektu lub organizacji jego struktury obserwowane z upływem czasu i zmiana jest funkcją czasu; z = f (c); zmiana = funkcja (czas)

Zmiany rozwojowe są:

- ilościowe,

- jakościowe.

Rozwój psychiczny to proces, ciąg postępujących w określonym kierunku zmian w systemie psychicznym’ jest też traktowany jako produkt tego procesu.

W obserwacji i badaniu są dostępne czynniki procesu rozwojowego, tylko przez częste obserwacje i pomiary można uchwycić sam proces zmian.

PRZEDMIOT PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ:

Podobnie jak prof. Przetacznikowi przedmiot psychologii rozwojowej rozumie Tyszkowa. Według niej psychologia rozwojowa bada zachowanie się i przeżycia człowieka z punktu widzenia zmian jakim podlegają w czasie.

Analogicznie Brzezińska w psychologii rozwoju człowieka dostrzega 3 problemy:

1. jaki jest przedmiot zmiany, obszar rozwoju i jego wskaźniki

2. jaki jest przebieg zmiany rozwojowej:

a). według modelu liniowego – jest kumulowaniem doświadczenia, oraz porządkowanie doświadczenia;

b). według modelu stadialnego – naprzemiennie występują fazy gromadzenia i różnicowania się doświadczenia;

c). według modelu transformacyjnego – cykliczno-fazowego zmiana jest ciągłym przekształcaniem się już posiadanego doświadczenia pod wpływem nowego doświadczenia)

3. co uruchamia i podtrzymuje zmiany o charakterze rozwojowym, a więc czy czynnik biologicznie związane z procesem dojrzewania, czy środowiska życia osoby, czy też interakcje między nimi.

W psychologii rozwojowej wyróżnia się trzy działy:

1. PSYCHOLOGIĘ ROZWOJOWĄ ONTOGENETYCZNĄ – zajmuje się uchwyceniem i wyjaśnieniem procesu zmian w psychice i zachowaniu,

2. PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA HISTORYCZNA – zajmuje się zmianami rozwojowymi psychiki człowieka jakie dokonują się od czasu wyodrębnienia się człowieka ze świata zwierzęcego do chwili obecnej.

3. PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA FILOGENETYCZNA – zajmuje się zmianami rozwojowymi psychiki w toku ewolucji gatunku, przy przechodzeniu przez kolejne szczeble drabiny ewolucyjnej.

PODSUMOWANIE:

W najnowszej literaturze całościową definicję rozwoju proponuje Thomas. Według niego rozwój to ciąg zmian pozostających ze sobą we wzajemnym związku i występujących w sposób uporządkowany, w określonych miejscach na kontinuum czasowym biegu życia jednostki.

Zmiany rozwojowe obejmują wg. niego:

A). poziom zmian zachowania;

B). poziom zmian struktur umysłowych (poznawczo-emocjonalno-motywacyjnych);

C). poziom zmian struktury osobowości;

D). poziom zmian w relacji osoba-otoczenie.

Warto też zaprezentować poglądy prof. Obuchowskiego, który podkreśla że zmienność stanowi immanentną wewnętrzną właściwość osobowości. Rozwój jest czynnikiem właściwej organizacji osobowości, a koniecznym warunkiem rozwoju jest możliwość stawiania dalekich zadań i ich realizacja. Ważne są więc działania zorientowane na przyszłość uwzględniające jednak aktualny kontekst „tu i teraz” życia jednostki oraz korzystające z doświadczeń z przeszłości.

Lewicki tłumaczył to tym, że realizacja zadań dalekich najpełniej przyczynia się do rozwoju człowieka, gdyż umożliwia osiąganie względnej równowagi funkcji osobistej funkcji społecznej zachowania.

FUNKCJA OSOBISTA – zaspokaja potrzeby osobiste człowieka

FUNKCJA SPOŁECZNA – dostosowuje je do kultury danego środowiska.

Gdy zachowanie nie spełnia jednej lub obu tych funkcji mówimy o jego zaburzeniach.

STOSUNEK PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ DO INNYCH DYSCYPLIN PSYCHOLOGII I JEJ MIEJSCE WŚRÓD NAUK:

Zdaniem Tyszkowej psychologia rozwojowa:

1. z PSYCHOLOGII OGÓLNEJ czerpie podstawowe pojęcia i wiedzę dotyczącą właściwości różnych form życia psychicznego. Psychologia rozwojowa umożliwia głębsze zrozumienie genezy zjawisk psychicznych, ich istoty i praw nimi rządzących.

2. z PSYCHOLOGII SPOŁECZNEJ czerpie wiedzę na temat wpływu uwarunkowań społecznych na rozwój. Psychologia społeczna uwzględnia ustalenie psychologii rozwojowej, dotyczące stanu i zmian rozwojowych psychiki w różnych okresach życia.

3. psychologia rozwojowa korzysta z PSYCHOLOGII RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH, która wzbogaca wiedzę na temat różnic w tempie i rytmie rozwoju oraz w różnych okresach życia.

4. z PSYCHOLOGII KLINICZNEJ czerpie wiedzę o genezie i ukształtowaniu struktury osobowości, która uległa rozpadowi w różnych zaburzeniach. Dla diagnozy zaburzeń psychiki i zachowania konieczna jest wiedza o rozwoju i specyfice zachowania człowieka w różnych okresach życia.

5. psychologia rozwojowa dostarcza też podstaw teoretycznych w badaniach nad procesami nauczania i wychowania. Wzbogaca wiedzę o przebiegu, prawidłowościach i uwarunkowaniach zmian rozwoju, które wpływają na osiągnięcia szkolne i zachowania.

6. wszystkim dziedzinom PSYCHOLOGII STOSOWANEJ, psychologia rozwojowa dostarcza wiedzy o prawidłowościach zmian rozwojowych. Pozwala na precyzowanie oddziaływań zmierzających do wywołania określonych zmian w psychice i zachowaniu. Psychologia stosowna dostarcza z kolei wiedzy o procesach zmian rozwojowych np. psychoterapia przyczyniła się do sformułowania koncepcji rozwoju psychicznego.

Przedmiot badań psychologii rozwojowej jest kompleksowy, sytuuje się na pograniczu nauk:

- przyrodniczych,

- społecznych,

- humanistycznych

Psychologia czerpie z dorobku:

- medycyny,

- biologii,

- socjologii,

- antropologii kulturowej,

- pedagogiki,

- językoznawstwa,

- historii,

- nauki o literaturze i sztuce,

- kulturoznawstwa.

Wszystkie te dyscypliny wiedzy korzystają także z osiągnięć psychologii rozwojowej.

Psychologia rozwojowa człowieka może też stanowić naukę najpełniej syntetyzującą dorobek nauk przyrodniczych, humanistycznych i społecznych, gdyż ujmuje człowieka w procesie zmian rozwojowych w kontekście całokształtu uwarunkowań biologicznych, społecznych, kulturowych oraz w toku aktywności, dzięki której powstają zarówno wspólnoty ludzkie jak i wytwory kultury materialnej i duchowej, konkretyzując psychologia rozwojowa zajmuje się między innymi ustaleniem roli dziedziczności środowiska, dojrzewania i uczenia się, w wyznaczeniu przebiegu i wyniku rozwoju. Zajmuje się też uchwyceniem związku między procesami socjalizacji i zmianami rozwojowymi psychiki i zachowania. Inny problem to charakter rozwoju, jego ciągłość, czy nieciągłość, periodyzacja rozwoju (podział na okresy), wyodrębnieniem okresów szczególnej podatności na zmiany. Poznanie roli różnych zdarzeń życiowych i zmian w okresie dorosłości. Uchwycenie właściwości dla danego wieku; sprecyzowanie czy w toku całego cyklu życia, rozwój dokonuje się według tych samych zasad, mechanizmów.

WYKŁAD II:

POJĘCIE ROZWOJU:

Ma zastosowanie w wielu dziedzinach nauki, a więc: biologii, ekonomii, historii, psychologii, pedagogiki, filozofii i inne.

Można wyróżnić szeroką filozoficzną definicję rozwoju – to proces kierunkowych przemian w toku którego obiekty danego rodzaju przechodzą od form prostych niższych, do bardziej złożonych, doskonalszych pod określonym względem.

Definicja wąska odnosi się tylko do rozwoju psychicznego człowieka. Bierze ona pod uwagę istotne cechy życia psychicznego człowieka.

Według Żebrowskiej, Tyszkowej rozwój psychiczny człowieka to dynamiczny proces doprowadzający do zmian ilościowych jakościowych w całokształcie funkcji psychicznej.

Zmiany w rozwoju mają charakter progresywny (postępowy) i ukierunkowane są na osiąganie coraz wyższych form regulacji stosunków jednostki ze światem zewnętrznym. Przekształcanie stosunków ze światem następuje dzięki tworzeniu różnorodnych schematów dynamicznych, czynnościowych i nastawień oraz podejmowaniu coraz to nowych i trudniejszych zadań. Postęp rozwoju jest uwarunkowany pokonywaniem trudności, polega na dorastaniu do podejmowania i rozwiązywania coraz trudniejszych zadań.

W toku rozwoju psychicznego tworzy się, organizuje i doskonali system psychicznej regulacji zachowania, czyli osobowość. Rozwój psychiczny w dzieciństwie i młodości polega na przeobrażeniach osobowości doprowadzających do uzyskania pełnej dojrzałości psychicznej.

Dokonująca się ciągła metamorfoza (= przemiana) w życiu psychicznym dziecka obejmuje:

1. rozszerzanie orientacji w otoczeniu

2. narastanie wiedzy o świecie

3. doskonalenie umiejętności i sprawności werbalnych i niewerbalnych

4. wzbogacanie zainteresowań i zamiłowań

5. rozwój emocji, potrzeb, motywów

6. kształtowanie dojrzałości społecznej

7. kształtowanie ogólnych postaw życiowych, świata wartości, obrazu świata i obrazu siebie samego.

Pojęcie rozwoju zostało wprowadzone przez Arystotelesa w IV w p.n.e. Arystoteles ujmował on rozwój jako proces nadawania materii formy, a więc jako zmianę zmierzającą w określonym kierunku, celowo polegającą na przechodzeniu od form niższych do wyższych. Według niego rozwój ma charakter teleologiczny (celowy) i progresywny (postępowy). Tak pojmowany rozwój jest wartościowany pozytywnie. Zaprezentowane pojęcie jest nadal podstawą koncepcji rozwoju.

Współcześnie w literaturze psychologicznej wyróżnia się 2 podejścia do analizy zjawiska rozwoju:

I. MECHANISTYCZNE – orientacja środowiskowa:

Rozwój to proste następstwo zmian wywołanych działaniem czynników zewnętrznych, ludzie podlegają kontroli tych samych sił, które wpływają na wszystkie zjawiska naturalne.

Jest to model rozwoju reaktywny. Jednostka to układ biernie reagujący i dostosowujący się do zdarzeń.

Bodźcom zewnętrznym przypisywana jest sprawcza rola w inicjowaniu zmian.

Rozwój psychiczny oznacza ciąg zmian w zachowaniu się. Zmiany w rozwoju to zmiany ilościowe wzrostu umiejętności i sprawności.

Złożone formy aktywności sprowadza się do prostszych elementów. Zmiany są ciągłe, co umożliwia przewidywanie zachowań jednostki na podstawie obserwacji jej zachowania. Zmiany zachodzą w tempie charakterystycznym dla każdej jednostki zależnie od właściwości i temperamentu.

II. ORGANIZ(S)MICZNE – orientacja rozwojowa:

Rozwój to pojęcie teoretyczne odnoszące się do zmian struktury i odpowiadających jej funkcji.

Według Overtona i Reesa rozwój odnosi się do zmian w formie lub organizacji wewnętrznej danego systemu zmierzającego ku określonym stanom końcowym lub celom. Na podstawie zmian w zachowaniu wnioskuje się o zmianach w procesach psychicznych i ich strukturach. To zmiany w strukturach warunkują zmiany w zachowaniu. Źródło zmian ulokowane jest wewnątrz systemu. Zmiana generowana (wytwarzana) jest od środka. Środowisko traci moc sprawczą co nie wyklucza jego oddziaływania. Koncepcja ta wiąże się z wizją człowieka aktywnego, dynamicznego.

Jak piszą Papaina i Olds „człowiek wprawia w ruch swój własny rozwój”. Człowiek sam inicjuje działania i zmienność jest nieodłączną częścią jego życia.

Hans Thomas proponuje ogólną i możliwą do szerokiego zaakceptowania definicją rozwoju.

Rozwój to ciąg zmian pozostających ze sobą we wzajemnym związku i występujących w określonych miejscach na kontinuum czasowym biegu życia jednostki.

Zmiany rozwojowe obejmują:

1. poziom zmian w zachowaniu

2. poziom zmian struktur umysłowych (poznawczo-emocjonalno-motywacyjnych)

3. poziom zmian struktury osobowości

4. poziom zmian relacji osoba-otoczenie

Według Overtona, Tyczkowej i Reesa rozwój to nie tylko zmiany struktury jej funkcji polegającej na przekształceniu organizacji wewnętrznej, ale rodzenie się nowych właściwości i nowych funkcji psychicznych.

Przykładem koncepcji organiz(s)micznej jest podejście kontekstualne Lernera i Hultscha.

Główne założenia:

1. rozwój człowieka jest rezultatem ciągłej interakcji między jednostką a różnymi poziomami organizacji fizycznego i społecznego, a więc z osobami, grupami, instytucjami.

2. wszystkie poziomy organizacji funkcjonowania człowieka i wszystkie poziomy organizacji jego otoczenia stale się zmieniają, są w ciągłym ruchu

3. zmiany są współzależne i wzajemne, zmiana w jednym podsystemie powoduje zmiany w innych i jest rezultatem zmian w nim zachodzących

4. ciągłe i wzajemne interakcje między jednostką a otoczeniem to interakcje dynamiczne

5. jednostka i otoczenie są zanurzone, osadzone jedno w drugim

6. jednostka oddziałuje na kontekst, który także cały czas oddziałuje na nią

7. jednostka odgrywa aktywną rolę we własnym rozwoju

8. atrybuty właściwości jednostki mają znaczenie dla jej rozwoju tylko na mocy wchodzenia w kontakt z określonymi aspektami jej aktualnego kontekstu rozwoju

9. określone właściwości kontekstu rozwoju mają znaczenie dla jednostki tylko w świetle aktualnie posiadanych przez nią kompetencji np. gotowości w jakimś obszarze.

Przebieg i ocena efektów rozwoju jest możliwa z punktu widzenia dopasowania się w czasie gotowości jednostki i gotowości kontekstu jej rozwój (czyli środowiska chce to dostrzec i pomóc).

Do koncepcji organiz(s)micznych należy teoria Piageta.

Piaget uważał, że rozwój psychiczny rozpoczyna się w chwili narodzin, a kończy się w życiu dorosłym, da się go porównać do procesu organicznego wzrostu, polega przede wszystkim na dążeniu do równowagi.

Rozwój jest postępującym zdobywaniem równowagi, stałym przechodzeniem od słabszej do wyższej równowagi; np. w rozwoju intelektualnym niestałość i niekoherencja myślenia dziecka przechodzi w systematyzacje rozumu człowieka dorosłego, następuje też przejście od myślenia związanego z wykonywaniem czynności na przedmiotach do myślenia wychodzącego poza dane zmysłowe.

W dziedzinie życia afektywnego równowaga uczuć wzrasta wraz z wiekiem. Podobnie prawu stopniowej stabilizacji podlegają stosunki społeczne.

Organiczny proces wzrostu prowadzi do statycznej formy równowagi, zakończenia wzrostu dojrzałości narządów co nie odnosi się do rozwoju psychicznego. Koniec procesu wzrostu umożliwia dalszy duchowy postęp.

W procesie równoważenia w rozwoju psychicznym występują 2 aspekty:

1. STRUKTURY ZMIENNE np. czynności umysłowe, stany afektywne określają kolejne stany równowagi

2. STAŁE MECHANIZMY zapewniające przejście z każdego poziomu na poziom następny. Działanie wyrasta zawsze z potrzeb lub zainteresowań; np. na każdym poziomie rozwoju istota zachowania inteligentnego jest dążenie do zrozumienia i wytłumaczenia rzeczy i zjawisk.

Piaget zmienił obraz dziecka jako istoty biernej kształtowanej przez środowisko, zwrócił uwagę, że dziecko od początku aktywnie poszukuje stymulacji i organizuje doświadczenia gromadzone w interakcjach podejmowanych ze światem zewnętrznym.

WYKŁAD III:

ZMIANY ROZWOJOWE, RODZAJE ZMIAN, CIĄGŁOŚĆ I NIECIĄGŁOŚĆ ROZWOJU, OKRESY KRYTYCZNE W ROZWOJU I OKRESY SENSYTYWNE:

Zdaniem prof. Tyszkowej proces zmian rozwojowych jest możliwy do uchwycenia dzięki badaniom procesów mikrogenezy. Jest to geneza aktualna, proces powstawania nowych zjawisk w psychice i zachowaniu człowieka, a więc nowych czynności, funkcji i cech. Procesy te mają istotne znaczenie dla rozwoju psychicznego.

Mikrogeneza obejmuje:

1. ZMIANY ILOŚCIOWE, a więc wzrastanie, rozrastanie się czy też spadek sprawności w poszczególnych wymiarach zjawisk psychicznych. Wykrywa się je w badaniach pojedynczych czynności lub funkcji, mówią o kierunku rozwoju. Zmiany ilościowe bada się przy użyciu testów psychometrycznych, inwentarzy i eksperymentów stosowanych w różnych punktach czasowych

2. ZMIANY JAKOŚCIOWE polegają na przekształceniach wewnętrznych organizacji struktur psychicznych i behawioralnych. Są one podstawą wyodrębnienia okresów i stadiów rozwojowych. Bada się je np. przy użyciu metod eksperymentalnych zaproponowanych przez Piageta.

Zmiany dzieli się również na:

1. INTRAINDYWIDUALNE zachodzą w psychice i w zachowaniu danej osoby, dotyczą dróg jej rozwoju, jak przebiega jej rozwój

2. INTERINDYWIDUALNE to zmiany wspólne ludziom, występujące u większości z nich. Umożliwiają ustalenie rugów według których rozwój się dokonuje i ujmowanie sekwencji zmian rozwojowych czyli prawidłowości następstwa zmian.zmiany dokonują się w prawidłowej kolejności

Z pojęciem rozwoju wiążą się też następujące pojęcia:

RETARDACJI – czyli ogólnie zwolnionego tempa, opóźnienia rozwoju na biologicznym (np. urazy okołoporodowe) i środowiskowym (np. niedoboru bodźców zewnętrznych)

AKCELERACJA ROZWOJU = przyśpieszenie indywidualne – może dotyczyć niektórych sfer albo całości rozwoju

TREND SEKULARNY – oznacza progresywną tendencję przemian np. w rozwoju somatycznym – wzrost wysokości i wagi ciała, a w rozwoju psychicznym wzrost pojęć i wyobrażeń.

CIĄGŁOŚĆ I NIECIĄGŁOŚĆ ROZWOJU:

Na temat ciągłości i nieciągłości w rozwoju psychicznym człowieka istnieją różnorodne poglądy.

Obserwacja zjawiska rozwojowych zdaniem Tyszkowej wskazuje, że w wielu obszarach aktywności psychicznej człowieka występują okresy zastoju, załamania się lub powrotu do mniej dojrzałych form zachowań. Pojawiają się też skoki na przód, nieoczekiwane sukcesy, postępy. Pojawienie się nowej cechy nie świadczy o braku ciągłości, ponieważ nie ma ostrej granicy między zmianami ilościowymi i jakościowymi. Tyszkowa podkreśla, że rozwój jest wielowymiarowy, wielokierunkowy, cechuje go zmienność interindywidualna i plastyczność zmian, nawet po osiągnięciu dojrzałości psychofizycznej.

Zdaniem prof. Brzezińskiej rozwojowi, jako całości brakuje ciągłości, ale w jego toku w różnych obszarach występują wyraźne okresy ciągłe i nieciągłe.

Ciągłość oznacza:

1. pewną trwałość funkcji lub procesów w toku rozwoju

2. podobieństwo między funkcjonowaniem w kolejnych okresach rozwoju

3. zjawisko stałości różnic indywidualnych w czasie

Brak ciągłości wynika z:

1. indywidualnych różnic w tempie i dynamice procesu dojrzewania

2. ze specyficznych wydarzeń życiowych, które zablokowują rozwój albo go cofają

3. z przekształceń, z reorganizacji struktury psychicznej jakimś okresie czy fazie rozwoju

Badania nad dziećmi i dorosłymi ujawniają też wpływ historii życia jednostki na ciągłość rozwoju.

Według Gottlieba ciągłość to zależność późniejszych zachowań od wcześniejszych zdarzeń. W zachowaniach występuje też wiele takich, które nie miały poprzedników we wcześniejszych fazach rozwoju. Z pojęciem ciągłości i nieciągłości rozwoju wiążą się zagadnienia okresów krytycznych (=optymalnych) i okresów przejściowych (=sensytywnych), są one bardzo trudne do ustalenia empirycznego.

Według H. Bee okresy krytyczne nazywane są też okresami optymalnymi dla nabywania danego rodzaju doświadczenia, maksymalnej podatności na dane bodźce.

Według Hinde oznaczają one występowanie w rozwoju szczególnych okresów, w których organizm jest wyjątkowo wrażliwy na występowanie lub brak określonej stymulacji sensorycznej lub zadań koniecznych do osiągnięcia biegłości lub wprawy. Okresy te występują w ściśle określonym czasie i trwają bardzo krótko w odniesieniu do prostych funkcji motorycznych i sensorycznych, występują tuż po urodzeniu lub w wieku niemowlęcym. W późniejszych okresach życia odnośnie funkcji bardziej złożonych nie są już tak ściśle ustalone i ograniczone, np. gdy mnie okres krytyczny dla procesów pierwotnej socjalizacji zmiany takie nie nastąpią i człowiek stanie się obojętny na bodźce społeczne. Okresy krytyczne wiążą się z badaniami Lorentza nad zjawiskiem IMPRITING, czyli wdrukowania się reakcji, np. reakcji podążania za matką lub wabikiem u piskląt. Reakcja wdrukowuje się w ciągu od 12-24 godzin po wylęgu. Dla utrwalenia reakcji wystarczy 10-minutowy kontakt z matką lub z modelem. Nazwa OKRES KRYTYCZNY pochodzi stąd, że skutki braku odpowiedniej stymulacji są czysto nieodwracalne i negatywne. Okresy krytyczne odnoszą się też do oddziaływania „teratogenów” na rozwój prenatalny. Teratogeny – to czynniki zewnętrzne, np. drobnoustroje chorobotwórcze, wpływające negatywnie na rozwój np. w pierwszych 3 miesiącach ciąży istnieje szczególne niebezpieczeństwo negatywnego oddziaływania zarażenia różyczkę.

Schmidt odróżnił okresy sensytywne od krytycznych, okazało się bowiem, że skutki braku stymulacji bywają odwracalne, a granice czasowe wystąpienia danego zachowania nie są zawsze tak wąsko określone. Okres sensytywny oznacza, że dany rodzaj stymulacji wywiera silniejszy wpływ na rozwój w pewnych momentach procesu rozwoju nie wcześniej i nie później, np. przedział od 6-12 miesiąca życia.

Według Bowbly’ego i Schaffer’a jest okresem sensytywnym dla ukształtowania się zasadniczej więzi między dzieckiem a rodzicami. Długość tego okresu zależy od układu warunków wewnętrznych i zewnętrznych.

Według Lernera i Hultscha okres sensytywny to okres przejściowy między kolejnymi fazami w cyklu rozwoju.

To okres gwałtownych przemian na skutek działania:

1. aktualnego stanu dojrzałości, gotowości organizmu, zapotrzebowania na określoną stymulację

2. aktualnego poziomu potrzeb odczuwalnych przez jednostkę czyli od nacisków wewnętrznych

3. od zewnętrznej stymulacji czyli od nacisków zewnętrznych

W tym okresie jednostka jest przeciążona bo odczuwa potrzebę ćwiczenia, uzyskiwania wprawy i biegłości w zakresie funkcji nabywanych w poprzedniej fazie jak również musi sprostać nowym zadaniom, wyznaniom ze strony organizmu i otoczenia..

Według Bernsteina okresy sensytywne ujawniają wpływ doświadczenia na rozwój i osiąganie dojrzałości przez organizm. Ich istnienie wskazuje, że rozwój nie jest procesem liniowym, ale występują w nim stadia czyli etapy i fazy.

Falowanie = zmienianie się wrażliwości na doświadczenia sugeruje interakcyjną naturę rozwoju.

WYBRANE TEORIE ROZWOJU OSOBOWOŚCI:

W literaturze psychologicznej istnieje wiele koncepcji rozwoju osobowości.

Do najciekawszych koncepcji należy koncepcja twórcy analizy – Zygmunta Freud’a. Był on prawdopodobnie pierwszym teoretykiem, który kładł nacisk na rozwojowe aspekty osobowości. Podkreślał rolę niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa w kształtowaniu się struktury charakteru człowieka. Osobowość jest dość dobrze ukształtowana pod koniec 5 roku życia. Późniejszy rozwój polega przede wszystkim na zachowaniu tej podstawowej struktury. Uważał, że „dziecko jest ojcem człowieka”. Wspomnienia pacjentów wskazywały na doświadczenia z dzieciństwa będące przyczyną późniejszych nerwic.

Rozwój osobowości jest reakcją na napięcia z 4 źródeł:

1. procesy rozwoju fizjologicznego

2. frustracje (na niezaspokojenie potrzeb)

3. na konflikty

4. zagrożenia

Wzrost napięć pochodzących z tych 4 źródeł powoduje, że osoba musi uczyć się nowych metod redukcji napięcia. Takie uczenie się nazywa się rozwojem osobowości.

Jednostka uczy się pozbywać frustracji, lęków i konfliktów przez:

I. IDENTYFIKACJĘ tzn. dana osoba przejmuje cechy innej osoby i czyni je integralną częścią własnej osobowości. Człowiek uczy się redukować napięcia, kształtując swe zachowanie według zachowania kogoś innego. Za swoje wzory, modele wybiera osoby, które zaspokajają swoje potrzeby z większym powodzeniem niż inni. Początkowo dziecko identyfikuje się z rodzicami, którzy wydają mu się wszechmocni. Potem w każdym okresie życia ma własne charakterystyczne postacie do identyfikowania. Według Freud’a identyfikacja przeważnie zachodzi nieświadomie. Może obejmować wybiórcze cechy, a może obejmować całe zachowanie. Dokonuje się przez próby i błędy. Jeśli identyfikacja pomaga zredukować napięcie dana cecha zostaje przyswojona, jeśli nie zostaje odrzucona. Można też identyfikować się ze strachu z nakazami rodziców, celem uniknięcia kary, a także z osobami, z którymi zostaliśmy rozłączeni. Następuje wtedy psychologiczna reinkarnacja utraconej osoby, poprzez przyswojenie jakiejś jej cechy.

II. PRZEMIESZCZENIE – gdy wewnętrzne lub zewnętrzne bariery uczyniły pierwotnie wybrany obiekt popędu niedostępnym wówczas tworzy się nowa KATEKSJA (obsadzenie), a więc np. gdy rozpada się związek dwojga ludzi, szuka się innej osoby. Jeżeli ona też zostaje zablokowana następuje drugie przemieszczenie, aż znajdzie się obiekt, który pozwoli nieco złagodzić nagromadzone napięcie, a więc jak znajdzie się osobę, która nas pokocha. Jest ona przedmiotem KATEKSJI, dopóki nie utraci zdolności redukowania napięcia, dlatego rozpadają się związki. Wtedy następuje poszukiwanie nowego obiektu. Seria przemieszczeń składa się w znacznej mierze na rozwój osobowości. Źródło i cel popędu pozostaje bez zmiany. Zmienia się tylko obiekt. Obiekt zastępczy nie jest tak zadowalający jak pierwotny. Dlatego nie można zapomnieć o pierwszej miłości. Przemieszczenie, które prowadzi do wyższych osiągnięć kulturalnych nazywa się SUBLIMACJĄ, np. Leonardo da Vinci malując obrazy Matki Boskiej sublimował tęsknotę za bliskim kontaktem z matką, z którą został w dzieciństwie rozdzielony. Przemieszczenie nie daje całkowitego rozładowania napięcia, stąd rozładowuje się ono przez nerwowość i podniecenie lub podniecenie ruchowe.

WYKŁAD IV:

K. Horney eksponuje rolę własnego ja w rozwoju osobowości człowieka. Jest ono najgłębszym źródłem rozwoju, stanowi wewnętrzną siłę wspólną wszystkim ludziom i niepowtarzalną w każdym z nas. Twórcze siły własnego ja to prawdziwie własne głębokie uczucia – pragnienia, zainteresowania, uzdolnienia, siła woli, zdolność do czerpania z własnych wewnętrznych zasobów do wyrażania samego siebie i kierowania się szczerymi, spontanicznymi uczuciami wobec innych. Wszystko to umożliwia człowiekowi znalezienie zespołu uznawanych wartości i celów życiowych oraz samorealizację. Tylko człowiek sam może rozwinąć swoje wrodzone dyspozycje, ale potrzebuje do tego sprzyjających warunków np. atmosfery, ciepła emocjonalnego dające poczucie wewnętrznego bezpieczeństwa, potrzebuje wolności, możliwości wypowiedzenia się, własnego wyboru. Młody człowiek powinien mieć możliwość wyboru, możliwość wypowiedzenia się, potrzebuje dobrej woli innych ludzi, potrzebna jest pomoc w zaspokajaniu potrzeb i zachęta do osiągnięcia pełnej dojrzałości psychicznej, potrzebuje też zdrowego ścierania się z życzeniami i rolą innych, człowiek może być wtedy kimś znaczącym dla samego siebie. Pomimo słabości wewnętrznej uzyskuje stopniowo poczucie siły i znaczenia.

Rozwój jest wartością moralną i sprowadza się do samorealizacji. Do rozwoju nie są potrzebne metody dyscyplinarne, kaleczące rozwój i krępujące aktywność, ale wzrost samoświadomości i zrozumienie samego siebie, umożliwia to przezwyciężenie sił destrukcyjnych tkwiących w człowieku.

PERIODYZACJA ROZWOJU:

Teoria E. Erikson’a rozwoju psychospołecznego nawiązuje także do psychoanalizy

Założenia:

1. rozwój jednostki jest wyznaczony przez biologiczne czynniki popędowe i interakcje społeczne w jakich jednostka chodzi

2. rozwój dokonuje się przez całe życie

3. najważniejszy aspekt rozwoju to rozwój „ego” i jego zdolności do przezwyciężania serii kryzysów, przez które jednostka człowiek przechodzi w toku całego życia

4. każdy okres rozwoju ma swój charakterystyczny typ konfliktu wewnętrznego i kryzys, który wiąże się z istotnymi aspektami relacji społecznych jednostki

5. człowiek rodzi się z pewną siłą „ego”, która stopniowo wzrasta oraz nabiera nowych jakości i wartości

6. wszystko co wzrasta ma swój plan podstawowy, z którego wyrastają, rozwijają się poszczególne części.

Każda z nich ma swój okres wzrastania w czasie aż się nie ukształtuje ogólna forma, jest to zasada „epigenezy”

W cyklu życiowym wyróżnia Erikson 8 okresów, każdy z nich ma swoisty dylemat i konflikt, który może spowodować kryzys rozwojowy, jeśli się go nie przezwycięży. Przezwyciężenie konfliktu prowadzi do osiągnięcia nowej siły witalnej, umożliwiającej podjęcie nowych zadań i wymagań.

FAZA I obejmuje pierwszy rok życia, tworzy się podstawa uczuciowa wobec otoczenia, zawarta między ufnością i poczuciem bezpieczeństwa wobec opiekuna a nieufnością i lękiem. Po przezwyciężeniu konfliktu dziecko wierzy w siebie i zaspokajanie potrzeb

FAZA II obejmuje 2 i 3 rok życia. Rozwija się poczucie autonomii lub wstyd i zwątpienie we własne siły. Dziecko potrzebuje wtedy równowagi między swobodą i opieką, powinno osiągnąć samokontrolę bez utraty zaufania wobec siebie

FAZA III obejmuje 4-6 rok życia. Rozwija się samodzielność i inicjatywa przy aprobacie lub poczucie winy przy dezaprobacie. Dziecko próbuje rozmaitych ról w zabawach tematycznych, aby znaleźć odpowiedź na pytanie kim jest i kim chce być, uczy się powściągliwości zachowując inicjatywę w działaniu

FAZA IV obejmuje lata 7-12. jest to okresu uczenia się, używania narzędzi materialnych i umysłowych społeczeństwa. Rozwija się pracowitość jako efekt akceptacji, chwalenia dziecka lub poczucie niższości jako efekt krytyki

FAZA V obejmuje okres 12-18 lat. Kształtuje się tożsamość „ja” własnej odrębności, dzięki poczuciu ufności z I fazy, autonomii z II fazy, inicjatywie z III fazy i pracowitości z IV fazy. Odwrotne cechy, a więc nieufność i lęk z I fazy, wstyd i zwątpienie w siebie z II fazy, poczucie winy z III fazy, poczucie niższości z IV fazy utrudniają osiągnięcie tożsamości psychospołecznej (własna odrębność, indywidualność). Jest to okres poszukiwania sensu życia. Mogą się pojawić konflikty między moralnością dziecięcą a zasadami etycznymi dorosłych.

FAZA VI obejmuje okres 19-35 lat. Obejmuje ustalenie dróg samorealizacji w społeczeństwie. Wybór partnera życiowego. Integracja doświadczeń z różnych obszarów aktywności. Faza to rozgrywa się w wymiarach: intymności, bliskości kontaktów a izolacją i poczuciem osamotnienia.

FAZA VII = wiek średni obejmuje okres 35-65 lat. Ustala się na nowo pozycja w rodzinie i w społeczeństwie, rodzi się potrzeba dawania i tworzenia, ludzie chcą być potrzebni i ważni dla innych. Faza ta przebiega między generatywnością, troską o innych, a koncentracją na sobie.

FAZA VIII = okres starości obejmuje okres po 65 roku życia. Okres bilansu życiowego i refleksji. Chodzi o osiągnięcie integracji wewnętrznej, pełnego rozwoju osobowości i harmonii z otoczeniem, co daje poczucie pozytywnej oceny życia. Alternatywą jest odczucie braku sensu życia i wartości własnego życia co prowadzi do rozpaczy. Gdy człowiek uważa, że jego życie było tylko sumą zmarnowanych szans.

Francuski psycholog H. Perron – teoria osobowości.

Łączy dynamiczne podejście do osobowości i teorię motywacji. Podstawowy czynnik rozwoju osobowości to konflikt osobowości. Konflikty nie muszą działać patogennie, stanowią fundamentalny czynnik w genezie osoby ludzkiej. Konflikty dotyczą: potrzeb, obiektów miłości, zakazów, obowiązków. Są one motorem procesu tworzenia wartości, które stanowią centrum osoby. Nośnikami wartości są obiekty materialne, zdarzenia, kultura i osoby ludzkie. Wartości osobowe to wartości własnego „ja” związane z pewnymi cechami osobowości, zachowaniami i przeżywanymi stanami. System wartości tworzy się sukcesywnie, przechodząc przez poziom percepcji, postaw, zachowań, poznania, deklaracji słownych aż do systemu, w którym jednostka widzi je jako centrum swojej osoby.

Znajomość wielu wartości łączy się początkowo z nieumiejętnością ich adekwatnego stosowania. Wraz z tendencją do organizacji wartości w spójny system występuje tendencja do różnicowania wartości i ich relatywizacji. Ta dynamika konfliktowa doprowadza do ciągłego szukania własnej identyczności poprzez reafirmację wartości i obrazu samego siebie. Osoba ludzka rozwija się zgodnie z systemem wartości, nie może istnieć, tworzyć się i tkwić inaczej, jak tylko jako nośnik wartości.

Koncepcja Winnicott’a – eksponuje rolę matki w rozwoju, matka tworzy pierwszy obraz świata zewnętrznego, poprzez swą obecność i zachowanie, integruje świat wewnętrzny dziecka. Noworodek jest całkowicie uzależniony od matki. Jedność z matką sprawia, że zasadniczego znaczenia nabiera natura matki, jej spokój, cierpliwość, uwrażliwienie na dziecko, zrozumienie dziecka, oddanie się do jego dyspozycji. Skierowanie matki ku dziecku tworzy w nim podstawy zaufania i wiary we własne siły, dzięki zespoleniu z matką dziecko doświadcza spokoju wewnętrznego niezbędnego do rozwoju, co zapoczątkowuje integrację własnego „ja”. Po okresie symbiozy z matką następuje okres realizmu, związany ze zmianą postępowania matki. Dziecko uczy się czekania i poznaje rzeczywistość. Odkrywa opór świata zewnętrznego i granice „nie ja”. Doznawane frustracje pomagają dziecku ustalić prawdziwe relacje ze światem. Dziecko uczy się też, że jego ja dysponuje siłami do przezwyciężania trudności i uczy się czerpać stąd satysfakcję. Przechodzi z fazy opozycji do okresu pogodzenia się ze światem. Integracja „ja” pozwala mu na znoszenie napięć bez frustracji i odrzucenia świata. Postęp rozwoju zależy głównie w dużej mierze od ciągłości miłości matki do dziecka, rozmaicie realizowanej na różnych etapach rozwoju. Jej stała obecność stanowi podłoże poczucia własnej tożsamości i ciągłości, niezależnie od przeżywanych stanów.

PSYCHOLOGIA POLSKA:

Koncepcja Reykowskiego ujmuje rozwój wszechstronnie jako proces doskonalenia się podsystemu pierwotnych mechanizmów emocjonalno-popędowych, tworzenia się stabilizacji i hierarchizacji w sieci wartości. Wyodrębnia się wzbogacenie się i wzrostu obiektywizmu sieci operacyjnej, wyłonienie się i wzmocnienie funkcji struktury „ja” oraz wytwarzanie coraz bogatszych i doskonalszych technik adaptacyjnych.

SIEĆ WARTOŚCI to pewien system wartościowania mniej lub bardziej spójny wewnętrznie, którego funkcją jest porządkowanie doświadczenia na subiektywnych skalach: dobre-złe, ważne-nieważne. A sieć operacyjna to zasady operowania tym, co zostało zarejestrowane w umyśle i jest ona narzędziem orientacji w otoczeniu. Pozwala na tworzenie pomysłów, idei, fantazji, planów i programów.

Prof. K. Dąbrowski łączy z kolei zdolność do rozwoju ze zdrowiem psychicznym, jego zdaniem zdrowie psychiczne jest zdrowiem rozwijającym się. Jest to zdolność do rozwoju w kierunku coraz wyższej hierarchii rzeczywistości i wartości, aż do osiągnięcia konkretnego ideału indywidualnego i ideału grupy. Rozbicie struktury psychicznej występujące w nerwicach, psychonerwicach, w sytuacjach trudnych jest bardzo często czynnikiem sprzyjającym rozwojowi zwłaszcza przyśpieszonemu i twórczemu. Przejście przez różne formy i okresy dezintegracji doprowadza do osiągnięcia osobowości dojrzałej tzw. „integracji wtórnej” na tym poziomie występują dynamizmy: autonomii, autentyzmu, odpowiedzialności i postawa empatii. Jeżeli natomiast negatywne objawy utrwalą się następuje tzw. dezintegracja negatywna przejawiająca się w różnych zaburzeniach w funkcjonowaniu psychicznym i zachowaniu. W osiągnięciu osobowości zintegrowanej może pomóc psychoterapia przeprowadzona przez specjalistów oraz auto-psychoterapia, która opiera się na pomocy specjalistów a także wsparciu psychicznym osób o silnym i prawym charakterze. Aby człowiek osiągnął pełny rozwój osobowości, konieczne jest określenie wyższej racji istnienia i wartości humanistyczno-społecznych.

WYKŁAD V:

Koncepcja Marii Chłopkiewicz podkreśla ona różnicę między bazę wyjściową rozwoju osobowości a tym co należy do jej struktury.

Bazę wyjściową stanowi układ nerwowy i główne funkcje psychiczne, poznawcze, emocjonalne i motoryczne. Doskonalenie tych funkcji stanowi niezbędny kierunek osiągania wyższych etapów rozwoju. Jeszcze bardziej z rozwojem osobowości wiąże się fakt tworzenia, wzbogacania i organizacji złożonych struktur treściowych poznawczo-emocjonalno-dążeniowych, zapewniających stopniowo świat wewnętrznej jednostki. Chodzi tutaj o nabywanie wiedzy, kumulowanie doświadczeń, powstawanie sieci poznawczej i sieci wartości oraz technik adaptacyjnych. Stanowią one bezpośredni warunek dojrzewania funkcji osobowego „ja” i rozwoju głównych dynamizmów regulacji zachowania. Własne ja jest centrum osobowości, jest najważniejszą realnością istnienia człowieka sprawiającą, że jest on egzystencją świadomą siebie i dla siebie tożsamą, zdolną do autonomii i działania zgodnie z własnymi wyborami. Zależy ono od całości psychofizycznej jaką dysponuje i z której wyłania się stopniowo, podlegając ciągłym zmianom co determinuje znaczne różnice indywidualne np. w poziomie samo-orientacji, autonomii i integracji społecznej. Teorię tą należy uznać za całościową, spójną wewnętrznie, wyrosłą z bogatej wiedzy autorki, eksponującą rolę samoświadomości w całokształcie dokonujących się zmian. Przy uwzględnieniu roli dojrzałości neurofizjologicznej i ogólnego rozwoju psychomotorycznego w wyznaczaniu poziomu rozwoju i sposobu funkcjonowania osobowości.

PODSUMOWANIE PRZEDSTAWIONYCH TEORII:

Zaprezentowanie teorie wskazują na:

1. wielostronność podejścia, każda teoria ma w sobie coś przekonującego i zwraca uwagę na nowe aspekty.

2. większość teorii uznaje wielość czynników i mechanizmów determinujących rozwój osobowości

3. teorie ukazują osobo-twórcze oddziaływanie dalekosiężnych celów, do których zmierza jednostka

4. ujmują osobowość w nierozerwalnym związku ze światem zewnętrznym.

5. akcentują dominującą rolę w strukturze osobowości nadrzędnych struktur integrujących osobowość, a więc obrazu samego siebie czyli własnego ja, obrazu świata, a także rolę systemu wartości i zadań życiowych.

W najnowszej literaturze za koncepcję dobrze rozwiniętą i kompletną obejmującą cały bieg życia człowieka i traktującą rozwój wielostronnie uważa się koncepcję R. Havighurt’a. Ten autor akcentuje rolę zadań rozwojowych, wywodzą się one z dojrzewania somatycznego, z nacisku kulturowego, a więc z przemian otoczenia, zwłaszcza relacji społecznych oraz wiążą się one także z kompetencjami z poprzednich etapów rozwoju, a więc z zasobami intelektualnymi, emocjonalnymi i społecznymi, oraz z poziomem świadomości ich posiadania. Te czynniki indywidualne, psychologiczne mają wpływ na to jak osoba radzi sobie w różnych sytuacjach życiowych. Zadania rozwojowe przyporządkowane różnym okresom życia ludzkiego autor ten wyróżnił na podstawie obserwacji i wywiadów na temat potrzeb i celów życiowych oraz refleksji nad własnym życiem uczonych z zakresu nauk społecznych.

STADIUM ROZWOJOWE I ZADANIA:

Stadium niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa, obejmuje okres 0-7 lat:

- uczenie się chodzenia

- uczenie się przyjmowania stałego pokarmu

- uczenie się mówienia

- uczenie się kontroli nad wydalaniem

- uczenie się różnic płci i skromności seksualnej

- tworzenie pojęć i uczenie się mowy do opisu rzeczywistości społecznej i fizycznej

- nabywanie gotowości czytania

Stadium średniego dzieciństwa 7-11/12 lat:

- uczenie się sprawności fizycznej potrzebnej w codziennych zabawach

- wytwarzanie postaw wobec samego siebie i wzrastającego organizmu

- uczenie się przebywania z rówieśnikami

- uczenie się ról męskich i kobiecych

- rozwijanie podstawowych umiejętności w pisaniu, czytaniu i liczeniu

- rozwijanie pojęć potocznych przydatnych w życiu codziennym

- rozwijanie świadomości, moralności i skali wartości

- osiąganie niezależności osobistej

- rozwijanie postaw wobec grup społecznych i instytucji

Stadium adolescencji 12/13-25 lat:

- osiąganie nowych, bardziej dojrzałych więzi z rówieśnikami obojga płci

- ukształtowanie roli męskiej lub kobiecej

- akceptacja swojego wyglądu

- osiąganie niezależności uczuciowej od rodziców i innych dorosłych

- przygotowanie do małżeństwa i życia w rodzinie

- przygotowanie do kariery zawodowej i niezależności ekonomicznej

- rozwijanie ideologii i sieci wartości oraz systemu etycznego kierującego zachowaniem

- dążenie i osiąganie postępowania odpowiedzialnego społecznie

Stadium wczesnej dorosłości 25-40/45 lat:

- wybór małżonka

- uczenie się współżycia z małżonkiem

- założenie rodziny

- wychowanie dzieci

- prowadzenie domu

- rozpoczęcie pracy zawodowej

- przyjmowanie odpowiedzialności obywatelskiej

- znalezienie pokrewnej grupy społecznej

Stadium wieku średniego 40/45-60/65 lat:

- wspomaganie dorastających dzieci tak aby stawały się odpowiedzialnymi i szczęśliwymi ludźmi dorosłymi

- osiąganie dojrzałej odpowiedzialności społecznej i obywatelskiej

- uzyskanie i utrzymanie zadowalającej sprawności w pracy zawodowej

- wypełnianie wolnego czasu zajęciami typowymi dla ludzi dorosłych

- traktowanie małżonka jako osoby

- akceptowanie i dostosowywanie się do fizjologicznych zmian wieku średniego

- przystosowanie się do starzenia rodziców

Stadium późnej dojrzałości po 65 roku życia (po 70 roku życia):

- przystosowanie się do spadku sił fizycznych

- przystosowani się do emerytury i zmniejszenia dochodów

- pogodzenie się ze śmiercią współmałżonka

- utrzymywanie stosunków towarzyskich z ludźmi w swoim wieku

- przyjmowanie i dostosowanie się do zmieniających się ról społecznych

- urządzenie w sposób dogodny fizycznych warunków bytu

CZYNNIKI DECYDUJĄCE O ROZWOJU OSOBNIKA:

W literaturze istnieją 2 stanowiska na temat wpływu dojrzewania i uczenia się:

1. droga ewolucji człowieka jest już określona w chwili urodzenia, rozwój polega jedynie na dojrzewaniu tego, co zostało wyznaczone dziedzicznie, ludzie rodzą się geniuszami lub zbrodniarzami. O wyższości jednych nad drugimi decydują cechy indywidualne i rasowe

2. rozwój zależy głównie od warunków w jakich się odbywa. To kim człowiek staje się zależy głównie od uczenia się i od bodźców. Geniusza i zbrodniarza można wychować.

Na podstawie wielu badań stwierdzono, że zarówno dojrzewanie jak i uczenie stanowią istotny element rozwoju. Ani samo dojrzewanie ani samo uczenie nie decydują o wyłącznym rozwoju. Każdy efekt rozwoju w postaci określonego zachowania osoby stanowi rezultat obu tych procesów. Im bardziej złożona jest czynność tym większe znaczenie w jej rozwoju ma ćwiczenie i proces uczenia się. Te same ćwiczenia są mniej lub bardziej efektywne w zależności od stadium rozwojowego, zbyt wcześnie ćwiczenie funkcji nie przynosi rezultatów a nawet daje efekty uboczne, dlatego poziom wymagań trzeba dostosowywać do osoby. Dla skuteczności ćwiczenia ważne jest uchwycenie właściwego momentu rozwojowego. Trafnie ujął to L. Wygotski, rosyjski psycholog, mówiąc o strefie najbliższego rozwoju, którą należy uwzględnić w nauczaniu. Strefa ta oznacza zachowanie nie występujące jeszcze spontanicznie dla których istnieją już niezbędne podstawy i które można sprowokować poprzez odpowiednie oddziaływanie zewnętrzne. Strefa ta oznacza, że dziecko nie zrobi czegoś samo, ale zrobi to przy minimalnej pomocy i naprowadzaniu. Ćwiczenia stymulowane w tym okresie są bardzo efektywne, dają szybkie i efektywne, znaczne rezultaty. Rozwijające się zachowania są bowiem najbardziej podatne na oddziaływanie zewnętrzne. Opóźnienie ćwiczeń daje najczęściej pozytywne efekty ale nie prowadzi do perfekcjonizmu.

DOŚWIADCZENIE INDYWIDUALNE I GATUNKOWE:

Doświadczenie to kontakty i działania, które prowadzą do względnie trwałych zmian w zachowaniu osobnika. Utożsamiane ono bywa z efektami uczenia się. Wiąże się z indywidualnymi przeżyciami człowieka, z tym co ktoś spostrzega, robi, odczuwa, myśli.

Wyróżnia się 2 rodzaje doświadczeń:

I. INDYWIDUALNE – występuje w 3 odmianach:

1. doświadczenie powszechne i niespecyficzne, wyznaczone przez to czego osobnik doznaje sam znajdując się w bezpośrednich kontaktach z otoczeniem, prowadzi do poznania właściwości przedmiotów i do zachowania adekwatnego do sytuacji

2. oparte na przekazie informacji, u ludzi jest przekaz słowny, ustny lub pisemny. Odbierane informacje wykraczają poza bodźce zmysłowe

3. doświadczenie specyficzne dla człowieka, społeczne, opiera się głównie na przekazie słownym dotyczącym dorobku minionych pokoleń, formą tego przekazu jest system kształcenia. Ta forma doświadczenia umożliwia twórcy wkład jednostki w dobra kulturowe i naukowe, uwidacznia się ono w postępie pokoleń (nauce, kulturze, sztuce).

DOŚWIADCZENIE GATUNKOWE dziedziczne to zespół reakcji z jakimi rodzi się osobnik, są to odruchy bezwarunkowe, czyli wrodzone stereotypowe reakcje na bodźce, wspólne reprezentantom danego gatunku, np. odruch ssania, połykania, żucia, wydzielania śliny, mrugania, odruch obronny, cofanie ręki na skutek działania bodźców uszkadzających i odruch orientacyjny. Doświadczenie gatunkowe odgrywa dużą rolę we wczesnych okresach rozwoju. Daje możliwość zaspokojenia potrzeb biologicznych i chroni przed działaniem bodźców szkodliwych.

Reasumując w rozwoju człowieka jako osoby ludzkiej dominującą rolę odgrywa doświadczenie indywidualne typu społecznego. Dzięki niemu możemy korzystać z wartościowych osiągnięć minionych pokoleń, możemy informować o własnych zdobyczach, wybiegać planami w przyszłość i realizować odległe zamierzenia

EKOLOGICZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU PSYCHICZNEGO CZŁOWIEKA:

Wiążą się one z rozpatrywaniem roli czynników zewnętrznych, środowiskowych. W 1951 roku Baker i Wright wprowadzili pojęcie psychologii ekologicznej. Wprowadzili oni termin „siedliska zachowania”

„SIEDLISKA” to ośrodki aktywności człowieka w jego naturalnym środowisku powiązane ze sobą. Środowisko nie jest sumą elementów przedmiotowych i osobowych lecz strukturalną całością., układem obejmującym różne siedliska aktywności.

Do najnowszych koncepcji zalicz się:

Interakcjonizm Magnusson’a – środowisko i osoba to otwarty system złożony z podsystemów o hierarchicznej strukturze wchodzących stale we wzajemne dynamiczne związki i stosunki oraz współdziałające na siebie, istotą interakcyjności jest dwustronność relacji. Środowisko oddziałuje na osobę, ale ona jest interakcjonalnym, aktywnym sprawcą działającym podmiotem zmieniającym środowisko.

Osoba to szereg podukładów:

1. układ mediacyjny - obrazu siebie samego i świata

2. układ biologiczno-fizjologiczny

3. układ reakcji i czynności

A środowisko to:

1. ŚRODOWISKO aktualne, bezpośrednio dostępne jednostce w danej sytuacji

2. MIKROŚRODOWISKO, czyli część fizycznego i społecznego otoczenia, z którym jednostka wchodzi w bezpośrednie interakcje. Nawiązuje i utrzymuje kontakty, przez jakiś dłuższy czas w rodzinie, szkole czy w pracy. Ale środowisk tych nie można utożsamiać z mikrośrodowiskiem – rodzina, szkoła, praca są bowiem innym środowiskiem dla każdego z członków.

3. MAKROŚRODOWISKO to fizyczna, materialna, społeczna, kulturowa, ekonomiczna i polityczna struktura całej społeczności. Łącznie z zabudowaniami oraz prawnymi i zwyczajowymi regułami współżycia. Środowisko pełni 2 funkcje: stanowi źródło aktywnej stymulacji i ogólny kontekst w jakim zachodzą specyficzne zachowania.

WYKŁAD VI:

Koncepcja społecznego środowiska rozwoju U. Brofenbrebber, społeczne środowisko to układ wzajemnie zależnych podsystemów zagnieżdżonych jedno w drugim, jak rosyjskie lalki Matrioszki.

Centralne założenia:

1. każdy człowiek rozwija się w innym środowisku, w innym kontekście, bo w sposób indywidualny spostrzega i interpretuje swoje otoczenie.

2. wpływ otoczenia jest:

A). bezpośredni (zależny od tego z kim i w jakie interakcje wchodzi jednostka w danym środowisku)

B). pośredni (to co się dzieje w jednych siedliskach wpływa na to co się dzieje w innych poprzez wpływ na uczestniczących w nim ludzi powiązanych z daną osobą oraz przez stworzenie warunków do działania)

3. w ciągu życia jednostka zmienia siedliska, w których funkcjonuje. Zmienia pozycje społeczne, uczy się nowych ról, wchodzi w nowe interakcje i podejmuje nowe działania

4. Wyróżnia się 4 rodzaje systemów w których rozwija się jednostka

- MIKROSYSTEM to bezpośrednie interakcje w siedlisku rodzinnym, szkolnym, podwórkowym; dają one wzorce aktywności, ról społecznych i relacji interpersonalnej

- MEZOSYSTEM to interakcje rodziców, nauczycieli, kolegów, znajomych, w ich siedliskach zawodowych, towarzyskich, wpływające na ich kontakty z osobą. Są to relacje 2 lub więcej siedlisk

- EGZOSYSYTEM to zdarzenia społeczności lokalnej całego społeczeństwa i świata mniej lub bardziej bezpośrednio oddziałujące na zasady funkcjonowania siedlisk, np. przez regulacje prawne. Wpływają one na warunki działań ludzi. Jest to jedno lub więcej siedlisk, w których człowiek nie uczestniczy bezpośrednio, ale które wpływają na siedliska, w których człowiek aktywnie działa.

- MAKROSYSTEM jest to funkcjonowanie siedlisk zgodnie z utrwaloną tradycją, wzorcami względnie niezależnymi od regulacji formalnych i wpływów bieżących wydarzeń. Są to systemy wierzeń, przekonań i ideologii.

PODSUMOWANIE:

Prof. Tyszkowa akcentuje, że współczesne ekologiczne ujmowanie rozwoju jest nader odległe od naiwnego przekonania, że rozwój psychiki jest funkcją oddziaływań środowiska.

Stanowisko autorki jest relacyjne i konstruktywistyczne:

1. rozwój osoby dokonuje się w kontekście jej związku ze środowiskiem, które mają charakter aktywnej i wzajemnej interakcji

2. rozwój przejawia się w podejmowaniu nowych ról, poszerzaniu i różnicowaniu środowiska jednostki, we wzbogacaniu jej związku z nim i angażowaniu się w aktywność ukierunkowaną na środowisko

3. zmiana w rozwoju winna być trwała, winna obejmować osobę i relacje ze środowiskiem oraz system w jednostkach środowiska

Zdaniem Tyszkowej psychologia ekologiczna nie odpowiada na pytanie jak dokonują się zmiany. Lukę tą próbuje uzupełnić cytowana autorka, jej zdaniem zmiany rozwojowe psychiki w kontekście środowiska powstają dzięki włączaniu do systemu psychicznego nowych doświadczeń wynoszonych z relacji w jakich jednostka wchodzi ze środowiskiem. Opracowanie doświadczeń dokonuje się w systemie psychicznym poprzez działanie struktur wewnętrznych, które są rodzajem wzorców, matryc do których się je porównuje, a przez to rozpoznaje i ocenia nowe doświadczenia. Struktury te są wrodzone ale także kształtują je wczesne doświadczenia życiowe. Procesy opracowania i przetwarzania doświadczeń oraz ich włączanie bezpośrednio lub z odłożeniem w czasie struktury systemu psychicznego jednostki stanowi o istocie życia wewnątrz-psychicznego i rozwoju psychiki jednostki ludzkiej. Jest to próba interpretacji poznawczej podejścia ekologicznego psychologii rozwojowej, wyłączającego zmienną pośredniczącą w postaci doświadczenia. Np. doświadczenie kontaktu z surowym i nieczułym opiekunem przeniesione w sferę wewnątrz-psychiczną daje początek modelowi wewnętrznemu samego siebie jako istoty małowartościowej a innych ludzi jako podobnych do opiekuna z doświadczeń wczesnodziecięcych.

Według Bowlby’ego także przeniesienie wzorów wymiany interpersonalnej na modele wewnętrzne rozpoczyna się po 9 miesiącu życia.

PSYCHOLOGIA KLINICZNA:

PRZEDMIOT I ZADANIA PSYCHOLOGII KLINICZNEJ:

Psychologia kliniczna ma stuletnią historię, w wyodrębnieniu tej dziedziny praktyki psychologicznej sprzyjało utworzenie przez Witmer’a w Filadelfii w 1896 roku pierwszej kliniki psychologicznej, w której zajmowano się dziećmi głuchymi, z zaburzeniami mowy i nieprzystosowanymi społecznie, z jego inspiracji w 1908 roku powstało pierwsze pismo „Psychologia kliniczna”, na wzór jego kliniki powstawały analogiczne ośrodki w Europie. Do rozwoju psychologii klinicznej przyczynił się RUCH HIGIENY psychicznej zapoczątkowany w 1908 roku przez Beers’a i utworzenie przez niego w 1909 Towarzystwa Higieny Psychicznej. W rozwoju nurtu teoretycznego istotną rolę odegrała psychoanaliza Freud’a oraz prace Kretschnier’a, który zajmował się psychologią lekarską.

W POLSCE PIONIERAMI PSYCHOLOGII KLINICZNEJ BYLI:

Julian Ochorowicz – w 1891 założył sekcje psychologiczną w Towarzystwie Lekarzy i Przyrodników, szukał związków i zastosowań psychologii w medycynie.

Stefan Błachowski – badał zaburzenia spostrzegania i zjawisko epidemii psychicznej. Założył w 1949 Polskie Towarzystwo Psychologiczne, był redaktorem „kwartalnika Psychologicznego” i „przeglądu psychologicznego”

Edward Abramowski – założył katedrę psychologii w 1910 na Uniwersytecie Warszawskim. Prowadził badania nad podświadomością.

Prof. Maria Grzegorzewska – założyła Instytut Pedagogiki Specjalnej, zajmowała się osobami głuchymi i niewidomymi.

Prof. Kazimierz Dąbrowski – twórca teorii deintegracji pozytywnej, w 1932 roku założył w Warszawie Instytut Higieny Psychicznej, który przyczynił się do powstania sieci poradni dla dzieci w całej Polsce. I Polski podręcznik psychologii klinicznej powstał pod redakcją prof. A. Lewickiego, który także założył katedrę psychologii klinicznej na UAM w Poznaniu.

DEFINICJA PSYCHOLOGII KLINICZNEJ:

Wg. Lewickiego psychologia kliniczne ma swój własny obszar badań i praktyki. Jest to nauka o zaburzeniach zachowania i zaburzeniach czynności ukierunkowanych na cel.

Zachowanie człowieka jest zaburzone gdy nie spełnia co najmniej 1 funkcji regulacyjnej:

1. nie zaspokaja potrzeb człowieka, zwłaszcza potrzeby rozwoju. Zaburzona jest wtedy regulacja standardów samoregulacji.

2. nie służy wypełnianiu zadań życiowych wynikających z wymagań otoczenia uspołecznionej kultury.

Autor prezentował ujęcie systemowe – człowiek to układ samoregulujący i samoorganizujący się, pozostający w reakcjach ze złożonymi układami otoczenia społecznego. Zwrócił uwagę na wpływ na patologię jednostkową grup odniesienia i kultury w której uczestniczy osoba. Psychologia kliniczna zbiega się też z psychologią lekarską.

OBEJMUJE ZAGADNIENIA:

1. PSYCHOSOMATYKI – czyli zaburzeń funkcji somatycznych i chorób somatycznych uwarunkowanych czynnikami psychologicznymi

2. SOMATOPSYCHOLOGII – czyli wpływem chorób i hospitalizacji na psychikę

Prof. Sękowa postuluje szersze określenie psychologii klinicznej, winna się ona zajmować nie tylko opisem i wyjaśnianiem zaburzeń w regulacji stosunków człowieka z otoczeniem oraz przyczynami i rozwojem tych zaburzeń ale także przemianami jakie zachodzą w toku psychoterapii, rehabilitacji, resocjalizacji i reedukacji. Inny ważny problem to zasady diagnozowania życia psychicznego oraz zaburzeń zachowania w biopsychospołecznym funkcjonowaniu człowieka. Winny też zostać opracowane założenia psychologii klinicznej dla całego cyklu rozwoju człowieka. Psychologia kliniczna dorosłych zaniedbuje aspekty patologii okresu rozwojowego. Psychologia kliniczna dziecka nie zawsze widzi patologię dziecka jako wyraz zaburzeń zachowania ludzi dorosłych i systemów społecznych.

PRAKTYCZNE ZADANIA PSYCHOLOGII KLINICZNEJ:

1. poznanie i rozumienie ludzi, ich zachowań, zaburzeń w zachowaniu i związków z otoczeniem

2. selekcja i ekspertyza to jest wydawanie opinii diagnostycznych dla ZUS, komisji wojskowych

3. interwencja terapeutyczna i pomoc psychologiczna

- INTERWENCJA KRYZYSOWA – sygnały zaburzeń są jeszcze nieznane

- PSYCHOTERAPIA – objawowe lub przyczynowe usuwanie zaburzeń za pomocą środków psychologicznych, werbalnych i niewerbalnych

- REHABILITACJA PSYCHOLOGICZNA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH PSYCHICZNIE – upośledzonych umysłowo i z uszkodzeniami CUN

- REHABILITACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH FIZYCZNIE – zmierza do odtworzenia utraconych funkcji, utworzenia nowych aby umożliwić samodzielne życie. Rehabilitacja wiąże się w tym okresie z nowymi sposobami wykonywania zadań zawodowych i społecznych

- RESOCJALIZACJA – przekształcanie zaburzonych wzorców zachowań społecznych

- INDYWIDUALNE PORADNICTWO PSYCHOLOGICZNE

- PREWENCJA SPOŁECZNA – oddziaływanie na kontekst życia, a więc na środowisko rodzinne, pracy, szkoły

- PROFILAKTYKA III STOPNIA – zapobieganie negatywnym skutkom chorób psychicznych i społecznych oraz konsekwencjom przebywania w szpitalu. Obejmuje pracę z asystentami socjalnymi, pielęgniarkami, lekarzami w środowisku rodzinnym, ośrodkach dziennych, klubach pacjentów.

- PRACA JAKO PROFESJONALISTY, EKSPERTA LUB KONSULTANTA – obejmuje pracę doradcy np. w klubach seniora, amazonek; z rodzicami dzieci autystycznych, z ADHD, MPD, obejmuje pracę psychologa w grupach socjoterapeutycznych w szkołach oraz w programach prewencyjnych mających na celu zapobieganie wypaleniu zawodowemu pracowników

- UPOWSZECHNIANIE WIEDZY PSYCHOLOGICZNEJ – w ramach szkoleń dla nauczycieli, pracowników służby zdrowia, sądu.

WYKŁAD VII:

OSOBOWOŚĆ DOJRZAŁA I NIEDOJRZAŁA, WZAJEMNE RELACJE MIEDZY NIMI:

Pojęcie zdrowej osobowości to jedno z kluczowych pojęć psychologicznych. W literaturze istnieje wiele różnorodnych koncepcji, do najciekawszych należy:

1. Koncepcja Fromm’a – zdrowa osobowość odznacza się produktywnym nastawieniem. Tzn. zdolna jest do miłości własnej, do kierowania się miłością w relacjach z innymi, potrafi posługiwać się intelektem w poznawaniu i rozumieniu świata. Jest zdolna do efektywnej nauki i pracy, uprawianie sztuki czy rzemiosła i tworzenie w ten sposób nowych wartości. Jest ona celem osobistego rozwoju.

2. Koncepcja Maslow’a – istotą zdrowej osobowości jest zdolność do samorealizacji, dokonuje się ona wtedy gdy człowiek dąży do 4 niezbywalnych wartości, do dobra, prawdy, piękna, sprawiedliwości. Jest możliwa do osiągnięcia przeez ludzi dorosłych.

Osoby samorealizujące się cechuje:

1. adekwatne spostrzeganie rzeczywistości i dobry kontakt z nią

2. wysoki stopień akceptacji siebie i innych

3. spontaniczność

4. zdolność do koncentracji na problemie

5. potrzeba samotności

6. wysoki poziom autonomii, czyli wierność przekonaniom

7. świeżość w ocenie zjawisk, dostrzeganie tego co piękne i niepowtarzalne w codziennym życiu

8. skłonność do przeżyć oceanicznych, czyli poczucia, że jest się cząstką ludzkości

9. żywienie braterskich uczuć wobec ludzi

10. bliskie stosunki z osobami kochanymi, dobre porozumiewanie się

11. poszanowanie indywidualności partnerów = demokratyczna struktura charakteru

12. silnie rozwinięty zmysł estetyczny

13. opór wobec obcych wpływów kulturowych

14. wyzbyte złośliwości i poczucie humoru i zdolności twórcze

3. Koncepcja Allport’a – osoby zdrowe psychicznie cechuje:

1. rozciągłość „ego” tzn. zainteresowania wykraczające poza własne ciało i dobra materialne

2. obiektywna ocena własnej osoby, zdolność do żartowania z siebie

3. posiadanie nadrzędnej filozofii życiowej

4. zdolność do serdecznego, głębokiego kontaktu z innymi ludźmi

5. postawa współczucia wobec wszystkich istot żywych wyrażająca się w szacunku i gotowości niesienia pomocy

4. Koncepcja Yourard’a – całościowa koncepcja. Jednostka o zdrowej osobowości potrafi zaspokajać swoje potrzeby na drodze akceptowanych społecznie zachowań i w sposób, który nie rodzi problemów osobowościowych. Potrafi zaakceptować siebie, poświęcić swoją energię i myśli społecznie istotnym celom i problemom, które wykraczają poza zaspokojenie własnej potrzeby bezpieczeństwa, miłości i posiadania określonej pozycji społecznej. Zarysowane poglądy kładą nacisk na optymalne funkcjonowanie własnego „ja”, podkreślają prospołeczną regulację (własnej) osobowości, rolę postaw twórczych, umiejętności interpersonalnych, a także dojrzałości emocjonalnej i motywacyjnej.

WYBRANE KONCEPCJE OSOBOWOŚCI NIEDOJRZAŁEJ:

1. Prof. Siek podkreśla, że ustalenie cech znamiennych dla osobowości niedojrzałej jest równie trudne jak ustalenie, określenie cech osobowości dojrzałej. Dojrzałość osobowości oceniamy przez porównanie ujawnianych zachowań, potrzeb, reakcji emocjonalnych, postaw z właściwościami wieku danej jednostki oraz z oczekiwaniami i wymogami grupy społecznej w jakiej jednostka żyje. Jeżeli ujawnione nawyki, potrzeby, reakcje emocjonalne są znamienne dla wcześniejszych stadiów rozwojowych bądź niezgodne z oczekiwaniami grupy to mówimy o osobowości niedojrzałej, źle przystosowanej.

2. według Maslow’a i Mittelman’a osobowość źle przystosowana odznacza się:

1. przeżywaniem nieprzyjemnych chorobowych stanów (zaburzenia pracy serca, układu pokarmowego, bóle głowy)

2. czucie się człowiekiem nieszczęśliwym

3. zmniejszony napęd do nauki i pracy, obniżona ich efektywność

4. zachowania regresywne, a więc płacz, używanie dziecinnego języka, poczucie bezradności

5. utrata zdolności cieszenia się życiem, nauką, pracą, rozrywkami, życiem osobistym, aktywnością fizyczną

6. zmniejszony wgląd w swoje postępowanie

7. kierowanie się dziwnymi motywami postępowania

8. włączanie się w szkodliwe dla siebie akcje

9. zmniejszone poczucie własnej wartości i bezpieczeństwa psychicznego

10. przeżywanie nieuzasadnionego poczucia winy

Niesprawność ujawnia się w sytuacjach trudnych gdy człowiek lęka się upokorzenia, przegranej, może ona prowadzić do objawów chorobowych. Aby nie znaleźć się w określonej sytuacji, jednostka „psuje” jakiś organ, uszkadza obszar funkcjonowania organizmu, następuje tzw. SOMATYZACJA przeżyć czyli powstają objawy psychosomatyczne np. przed egzaminem ludzie odczuwają bóle głowy, żołądka, kołatanie serca, parcie na pęcherz, mają krótką pamięć. U osób źle przystosowanych obserwuje się też w sytuacjach trudnych wygłupianie, przejadanie się, upijanie się, ekscesy seksualne, wywieranie agresywności wobec innych przez wywyższanie siebie lub wobec siebie przez narażanie życia i zdrowia. Za zachowania niedojrzałe uważa się też zachowania neurotyczne.

Horney w neurotycznym zachowaniu wyróżnia:

1. niezdolność do szczerego ciepłego przywiązania się, nawiązywania bliskich kontaktów przy bliskiej potrzebie sympatii i miłości

2. przeżywanie poczucia mniejszej wartości, kompensowanego przesadnym dążeniem do znaczenia przez upokarzanie innych i uniemożliwienie im sukcesów.

3. dążenie do współzawodnictwa zawsze i ze wszystkimi

4. utrata spontaniczności w zachowaniu

5. usztywnienie reakcji

6. przeżywanie intensywnego uczucia winy i lęku, który uporczywie dręczy, wywołuje poczucie bezradności mimo zdawania sobie sprawy z jego irracjonalności, człowiek nie może się go pozbyć

KONEPCJE NIEDOJRZAŁEJ OSOBOWOŚCI UJAWNIAJĄ TAKIE CECHY JAK:

1. infantylizm

2. przesada i brak umiaru w reakcjach

3. uniemożliwienie skutecznego i sprawnego działania

4. niezgodność zachowań z oczekiwaniami grupy w której jednostka żyje

WZAJEMNE RELACJE OSOBOWOŚCI DOJRZAŁEJ-NIEDOJRZAŁEJ:

W ujęciu tradycyjnym zdrowie psychiczne jednostki jest traktowane jednoznacznie z integracją osobowości, która ma zapewnić ludziom osiągnięcie wysokiej sprawności w rozwoju umysłowym, karierze społeczno-zawodowej i w życiu osobistym. Dezintegracje w formie zaburzeń nerwicowych, psychonerwic, chorób psychicznych uważa się za zjawisko ujemne, ponieważ wyraża ono rozluźnienie, rozbicie struktury osobowości i czynności, ich niepodporządkowanie i brak sprawności.

Odmienny nurt interpretacyjny zaproponował prof. Dąbrowski. Jego zdaniem zdrowie psychiczne jest zdrowiem rozwijającym się, oznacza ono zdolność do rozwoju w kierunku coraz wyższej hierarchii rzeczywistości i wartości, aż do osiągnięcia konkretnego ideału indywidualnego i ideału grupy. Rozbicie struktury psychicznej występujące w nerwicach, psychonerwicach i sytuacjach trudnych jest bardzo często czynnikiem sprzyjającym rozwojowi, zwłaszcza przyśpieszonemu i twórczemu. Przejście przez różne formy i okresy dezintegracji doprowadza do osiągnięcia osobowości dojrzałej tzw. INTEGRACJI WTÓRNEJ, którą cechuje: autonomia, autentyzm, odpowiedzialność, postawa empatii i dążenie do osiągnięcia ideału osobowego. Jeżeli negatywne objawy utrwalą się, następuje tzw. dezintegracja negatywna, która przejawia się w różnych zaburzeniach, funkcjonowaniu psychicznym i zachowaniu. W osiągnięciu OSOBOWOŚCI ZINTEGROWANEJ może pomóc psychoterapia prowadzona przez specjalistów oraz autopsychoterapia czyli świadoma praca nad sobą oparta na technikach profesjonalnych jak również na wsparciu psychicznym uzyskiwanym od osób o silnym, prawym charakterze i bogatym doświadczeniu życiowym.

Siek i Jarosz podkreślają, że w życiu codziennym u większości ludzi występują zarówno zachowania dojrzałe jak i niedojrzałe, te niedojrzałe tworzą tzw. małą psychopatologię życia codziennego, chodzi tu o pojedyncze reakcje lękowe, depresyjne, agresywne, histeryczne. Jeżeli występuje zespół objawów dotyczących różnych aspektów funkcjonowania psychicznego człowieka utrzymujących się przez dłuższy czas, minimum 6 miesięcy, oraz nasilających się, mówimy wtedy o odchyleniach czy zaburzeniach.

POJĘCIE NORMY I PATOLOGII:

Rosenhan podjął się weryfikacji tych terminów zadał sobie pytanie czy jednostką zdrową psychicznie można odróżnić od zaburzonego otoczenia. Przeprowadził on eksperyment: 8 osób zdrowych, psychiatrów i psychologów zgłosiło się do szpitali psychiatrycznych skarżąc się na halucynacje słuchowe, po przyjęciu na oddział przestali symulować, zachowywali się normalnie, podawali że czują się dobrze, zajmowali się obserwacją pracy oddziału i sporządzaniem notatek co nikogo nie interesowało. Raporty pielęgniarek nie wykazywały na żadne zaburzenia zachowania. Pomimo tego pokazu zdrowia psychicznego 7 osób otrzymało diagnozę schizofrenia w stadium remisji. W ciągu 129 dni pobytu otrzymali 2100 tabletek, które wyrzucali, w kartach nie było żadnych podejrzeń co do ich statusu – pacjenta szpitala psychiatrycznego.

Sytuacja taka była wynikiem:

1. trwałości etykiet psychodiagnostycznych

2. bezsilnością pacjenta traktowanego podejrzliwie i nieufnie

3. depersonalizacją w traktowaniu pacjentów wynikającą ze struktury hierarchicznej szpitala i ubogiego kontaktu z pacjentem. Lekarze poświęcali pacjentom czas od 3.9 minuty do 25,1 minuty

4. z akceptacji diagnozy przez pacjenta, który się do niej dostosowuje. Pseudopacjenci odnosili wrażenie, że nienormalne zachowania stanowią tylko niewielki procent całości zachowań ludzi chorych, stąd wniosek, że chorzy psychicznie nie zawsze są chorzy, podobnie u ludzi zdrowych występują pojedyncze objawy zaburzeń.

Zwrócili też uwagę na fakt lekceważenia chorych przez personel, przejawy tego były następujące: przebieranie się przy pacjentach, drapanie, poprawianie stanika

WNIOSEK: diagnoza psychiatryczna niewiele mówi o samym pacjencie, ale dużo o środowisku w jakim znajduje się obserwator.

Kordas wyróżnia 3 rodzaje normy:

I STATYSTYCZNA – ILOŚCIOWA – określająca nasilenie cechy lub stanu, może ona wyznaczać obiektywnie indywidualny poziom zdrowia psychicznego.

II KULTUROWA – SPOŁECZNA – to zachowania i styl bycia charakterystyczny dla danej kultury i makrospołeczności. Sowa pisze, że jednym z wymiarów zdrowia psychicznego jest aby nie być całkowicie nieprzystosowanym do dostępnych w danej kulturze wzorów postępowania ten rodzaj normy dotyczy rzeczywistości społecznej, liczbie zdrowych i chorych jest funkcją tolerancji społecznej, a nie rzeczywistych zmiennych psychologicznej

III TEORETYCZNA – to stan jednostki lub grupy odnoszący się do ogólnych prawidłowości lub twierdzeń zawartych w różnych teoriach człowieka i grupy. Podejście to poszukuje normy jako wzorca ideałów

Prof. Sęk podkreśla, że należy tworzyć teoretyczne modele zdrowia psychicznego, będące rekonstrukcją modeli zawartych w konkretnych teoriach osobowości lub w ogólnych koncepcjach człowieka. Negatywnie ocenia, krytykuje listy kryteriów zdrowia psychicznego.

Sękowa twierdzi, że człowiek w toku rozwoju przejmuje nie tylko wartości i modele zachowań, ale także wzorce normalności i zdrowia psychicznego, jest on też zdolny do konstruowania własnych koncepcji zdrowia lub wyboru którejś z istniejących. Psycholog winien odkryć ten indywidualny model, a nawet w toku interakcji z pacjentem wynegocjować wspólną koncepcję, lub przyjąć koncepcję pacjenta. W każdym człowieku realizuje się normalność biologiczna, psychiczna i społeczno-kulturowa, warunkująca jego zdrowie psychiczne. Jak w krysztale, tak w każdym człowieku te normalności załamują się w sposób indywidualny. W każdym można też odkryć zasadę krystalizacji normalności i ujawnić potencjały zdrowia psychicznego, jest to indywidualna koncepcja zdrowia psychicznego ujawniająca się w interakcjach społecznych, także z psychologiem klinicznym.

Rosenhan i Seligmann podają, że niemoralność jest rozpoznana przez określenie czy dane zachowanie, myśli lub osoba zaiera podobieństwo do zachowań myśli i ludzi, których wszyscy uznaliby za nienormalnych, aby mówić o nienormalności przynajmniej jeden z następujących elementów winien być wykryty:

1. cierpienie

2. trudności w przystosowaniu

3. nieracjonalność i dziwaczność

4. nieprzewidywalność i utrata kontroli

5. wyrazistość i niekonwencjonalność

6. dyskomfort obserwatora

7. naruszenie ideałów i norm moralnych

Im więcej tych elementów można zaobserwować tym łatwiej daną osobę lub zachowanie można uznać za nienormalne. Norma jej zdaniem to brak patologii, dobry sposób życia, życie optymalne. Nie można żyć zawsze optymalnie. Optymalność jest raczej celem do osiągnięcia, od którego raz dzieli nas więcej a raz mniej.

Jahoda – optymalność oznacza:

1. pozytywne nastawienie do siebie

2. wzrost i rozwój osobisty

3. autonomia

4. adekwatne spostrzeganie rzeczywistości

5. kompetencje w działaniu

6. pozytywne stosunki interpersonalne

Ocena patologii jest oceną społeczną, dlatego brak jest zgody co do tego jakie myśli i jakie zachowanie należy uznać za nienormalne. Społeczeństwo a nawet wykwalifikowani diagności mogą się mylić co nie oznacza, że diagnoza jest zawsze lub często kontrowersyjna.

WYKŁAD VIII:

KONCEPCJA SALUTOGENETYCZNA ANTONOVSKY’EGO

Koncepcja ta jest komplementarna do koncepcji patogenezy. Odpowiada na pytanie – dlaczego ludzie zachowują stan zdrowia lub szybko do niego powracają mimo trudnych warunków, stresów, obciążeń i czynników patogennych. Podstawowe założenie mówi, że zdrowie i choroba to kontinuum stanu od pełnego zdrowia do pełnej choroby ( ze stanami pośrednimi).

Skuteczność radzenia sobie ze stresem zależy od ogólnych zasobów odporności obejmujące:

1. cechy środowiska naturalnego

2. cechy środowiska materialnego i społeczno-kulturowego

3. cechy organizmu

4. cechy psychiczne jednostki

Główną zasadą prozdrowotną jest globalna orientacja życiowa tzn. poczucie koherencji, które uruchamia ogólne zasady odporności człowieka i sprzyja utrzymaniu dobrego stanu zdrowia.

Poczucie koherencji obejmuje: poczucie zrozumienia, sterowalności i sensowności.

Jest to orientacja życiowa polegająca na spostrzeganiu świata jako zrozumiałego, sensownego, sterowalnego, wartego podejmowania wysiłku i inwertowania emocjonalnego w życie.

Orientacja ta umożliwia:

1. radzenie sobie z realizacją zadań życiowych

2. zaspokajanie potrzeb

3. pokonywanie sytuacji trudnych

Klasyfikacja zaburzeń wg. DSM IV, jest to klasyfikacja Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego i ona jest podstawą klasyfikacji międzynarodowej ICD X.

Zaburzenia psychiczne to zespoły objawów przejawiających się zachowaniem lub przeżyciami, którym towarzyszą:

1. cierpienie

2. niesprawność wpływająca na funkcjonowanie

3. doświadczenie zwiększonego ryzyka bólu, niesprawności, śmierci

4. znaczna utrata swobody

Definicja ta podkreśla indywidualny wymiar zaburzeń co nie wyklucza wpływów rodzinnych, grup społecznych. Wielu wybitnych badaczy podkreśla konieczność wieloosiowej diagnozy zaburzeń. Diagnoza nie powinna być pojedynczym stwierdzeniem diagnostycznym, ale składa się z 5 wymiarów, osi umożliwiających klasyfikację zaburzeń, planowanie leczenia i prognozy:

I oś – zaburzenia kliniczne i inne stany obejmuje np. schizofrenię, depresje, problemy szkolne, zaburzenia lękowe, problemy zawodowe, małżeńskie

II oś – zaburzenia osobowości i upośledzenia umysłowe

III oś – stany ogólnomedyczne, problemy ogólnomedyczne mające znaczenie dla problemów psychicznych

IV oś – problemy psychospołeczne i środowiskowe, w środowisku społecznym, problemy edukacyjne, mieszkaniowe, zawodowe, prawne z dostępem do świadczeń medycznych

V oś – poziom funkcjonowania życiowego obejmuje przesłanki zdrowotne, psychologiczne, społeczne, relacje z rodziną, przyjaciółmi, funkcjonowanie zawodowe, spędzanie czasu wolnego.

ZABURZENIA NERWICOWE:

1. ZABURZENIA NERWICOWE W POSTACI FOBII:

Lęk fobiczny wywołany jest przez sytuację lub przedmioty, które nie są obiektywnie niebezpieczne; chory doznaje uczucia przerażenia, unika określonych przedmiotów lub sytuacji. Występuje:

1. przyspieszenie bicia serca

2. omdlenia

3. zawroty głowy

4. trudności z przełykaniem

5. suchość śluzówek

6. nudności

7. pocenie się

8. uczucie mrowienia

9. uderzenia gorąca

10. parcie na pęcherz i kiszkę stolcową

11. trudności z różnicowaniem, koncentracją uwagi, ze snem

12. wzmożenie czujności, drżenie mięśni

13. dygotanie

14. lęk przed chorobą psychiczną, utratą panowania nad świadomością i wychowaniem

Rodzaje:

AGORAFOBIA – lęk przed otwartą przestrzenią, wychodzeniem z domu, podróżami

FOBIA SPOŁECZNA – lęk w sytuacjach obcowania z ludźmi, powoduje: czerwienienie, drżenie rąk, nudności, afonię (bezgłos). Jest to lęk przed oceną społeczną urody, inteligencji, cech charakteru. Stresem jest wspólny posiłek, udział w spotkaniu towarzyskim, egzamin, występ publiczny

FOBIE SPECYFICZNE – mogą być atalistyczne: lęk przed ciemnością, burzą, pełzającymi gadami

FOBIE RZADKIE – przed cyframi 13 i 7, przed grzechem, zwierzętami, głosami, deszczem, morzem, snem, komputerem. Lęki mogą być uogólnione, przewlekłe, długotrwałe, wolno-płynące, napadowe. Są napady paniki. Do zaburzeń nerwicowych zalicza się też zaburzenia depresyjne (nerwica depresyjna, depresja lękowa przewlekła)

Według Beka „TRIADA DEPRESYJNA” obejmuje:

1. negatywne myśli o sobie

2. negatywna ocena przeszłości i obecnych doświadczeń

3. pesymizm dotyczący przyszłości

Osoba depresyjna uważa, że było, jest i będzie źle w jej życiu. Brak jest jej nadziei i optymizmu

2. REAKCJE NA CIĘŻKI STRES I ZABURZENIA ADAPTACYJNE:

Są wynikiem sytuacji obiektywnie trudnych. Zaburzenia te to reakcje na ciężki, ostry lub przewlekły stres, np. wypadek, utrata bliskiej osoby, zdrada.

Objawy:

- stan oszołomienia z zawęrzeniem pola świadomości i uwagi,

- zaburzenia orientacji,

- brak rozumienia bodźców,

- depresja, rozpacz, złość, lęk, pobudzenie lub zahamowanie.

Reakcje na stres są intensywne i krótkotrwałe. Zaburzenia adaptacyjne pojawiają się po jakimś czasie i mogą trwać kilka miesięcy. Utrudniają radzenie sobie w życiu i sytuacjach społecznych.

3. ZABURZENIA OBSESYJNO-KOMPULSYWNE (NERWICA NATRĘCTW):

Objawy:

- myśli natrętne (obsesje),

- czynności przymusowe (kompulsje).

Myśli natrętne to: idee, wyobrażenia, impulsy np. myśli bluźniercze, katastroficzne, związane z chęcią wykonania czegoś nieaprobowanego. Budzi to przykre uczucia, walka jest mało skuteczna.

Czynności przymusowe – przyjmują formę rytuałów które nie służą żadnemu celowi. Pacjent przypisuje mi symboliczne znaczenie, zaprzestanie ich wywołuje lęk, objawy wegetatywne.

4. ZABURZENIA DYSOCJACYJNO-KONWERSYJNE (NERWICA HISTERYCZNA):

Wiąże się z częściową lub całkowitą utratą prawidłowej integracji nad wspomnieniami z przeszłości, poczuciem tożsamości, kontrolą dowolnych ruchów ciała.

Objawy:

1. DYSOCJACYJNA AMNEZJA – utrata pamięci własnych bieżących wydarzeń nie związanych z przyczynami afonicznymi

2. OSŁABIENIE DYSOCJACYJNE – ograniczenia ruchów dowolnych lub zanik ruchów dowolnych, brak prawidłowej reakcji na bodźce zewnętrzne, pacjent nie reaguje na nic

3. DYSOCJACYJNE ZABURZENIA RUCHU – utrata możliwości poruszania kończynami. Zaburzenia te nie mają podłoża somatycznego. Problemy i konflikty poprzez mechanizm konwersji przekształcają się w objaw choroby. Chorzy ci mają silne mechanizmy obronne unikania i zaprzeczania trudnościom. Ten rodzaj nerwicy nazwano WIELKĄ SYMULANTKĄ. Osoby z tym zaburzeniem wykazują reakcje niewspółmierne do bodźców, ich gniew, zazdrość są przesadne.

Zachowania ich są infantylne, zachowania dzidziusiów. Lubią się popisywać i przechwalać, w celu zwrócenia na siebie uwagi zmyślają nieprawdziwe historie. Cechuje ich egocentryzm, płytka uczuciowość. W sytuacjach trudnych reagują ucieczką w chorobę. Zaburzenia somatyczne mogą dotyczyć całego ustroju, najczęściej występuje: światłowstręt, głuchota selektywna, nadwrażliwość lub znieczulenie na bodźce bólowe, uczucie kłucia w gardle (spazm gardła), pokrzywki, niemożliwość utrzymania się na nogach i chodzenia, tiki, zaburzenia mowy (afonia, mutyzm wybiórczy).

Histeryk jest aktorem, zainteresowanie nie powoduje nasilenia objawów.

5. ZABURZENIA POD POSTACIĄ SOMATYCZNĄ TZW. SOMATOFORMICZNE:

Dominują różne objawy somatyczne, na których pacjent się skupia, domaga się ciągłych badań dodatkowych

1. ZABURZENIA HIPOCHONDRYCZNE – lęk przed poważną chorobą somatyczną i ciągłe poszukiwanie dowodów na jej istnienie

2. ZABURZENIA PSYCHOSOMATYCZNE – u osób które mają pewną fizyczną słabość, podatność na chorobę, gdy pojawi się stres choroba może wystąpić.

Czynniki psychiczne mogą wpływać na: skórę, układ kostno-mięśniowy, oddechowy, sercowo-naczyniowy, żołądkowo-jelitowy. Nie ma dowodów na to, że proces wywołujący jest różny dla różnych narządów. Zdarza się, że w każdej osobie tylko jeden system jest szczególnie podatny na wpływ przeżyć psychicznych: wrzody, choroba wieńcowa serca, czyli choroby.

Związane z osobowością typu A – żyjące pod presją czasu, bardzo ambitne, agresywne i wrogie, nastawioe na rywalizację

PODSUMOWANIE:

Zaburzenia nerwicowe łączą symptomy psychiczne i somatyczne. Są to choroby reaktywne, są reakcją na urazy psychiczne, obejmujące drobne niepowodzenia jak i ostre sytuacje traumatyczne.

ZABURZENIA OSOBOWOŚCI I ZACHOWANIA:

Według Czabały specyficzne zaburzenie osobowości to głęboko zakorzenione wzorce zachowań, odmienne od przeciętnych zachowań typowych dla danej kultury. Odmienność przejawia się w odmiennym spostrzeganiu, myśleniu, przeżywaniu emocjonalnym, w odnoszeniu się do ludzi. Początek zaburzeń występuje często już w dzieciństwie lub okresie adolescencji. Towarzyszą one człowiekowi w okresie dorosłości.

WYRÓŻNIA SIĘ 8 RODZAJÓW ZABURZEŃ OSOBOWOŚCI:

1. OSOBOWOŚĆ PANORAMICZNA: nadwrażliwość na powodzenie i odrzucenie, podejrzliwość, dostrzeganie wrogości, zazdrość patologiczna, zaleganie przykrych uczuć, stosowanie spiskowej teorii do wyjaśniania zdarzeń

2. OSOBOWOŚĆ SCHIZOIDALNA:

ograniczenie kontaktów społecznych, chłód uczuciowy, niski poziom inteligencji emocjonalnej tzn. mała empatyczność i kłopoty w ekspresji emocji, tendencje do izolacji społecznej, unikanie przyjemnych przeżyć, niekonwencjonalna osobowość co ujawnia się w sposobie zachowania

3. OSOBOWOŚĆ DYSOCJALNA = ANTYSPOŁECZNA:

nie liczy się z normami społecznymi i uczuciami innych. Lekceważy zobowiązania społeczne, nie utrzymuje stabilnych związków z innymi, ma skłonność do agresji, zachowań impulsywnych, gwałtownych, nie adekwatnych do sytuacji, nie przeżywa poczucia winy, nie reaguje na kary, kłamie, kradnie, oszukuje, obwinia innych tłumacząc swoje zachowanie

4. OSOBOWOŚĆ CHWIEJNA EMOCJONALNIE = NEUROTYCZNA:

niestabilność, nadreaktywność emocjonalna, impulsywność, wybuchy gniewu w sytuacjach krytyki, niestabilne związki (konfliktowość, obrażani się, zrywanie więzi), mała odporność psychiczna, skłonność do stanów lękowych, depresyjnych, agresji.

Szczególną postacią tej osobowości jest OSOBOWOŚĆ BORDERLINE z pogranicza choroby psychicznej (zaburzenia obrazu siebie, poczucie pustki, brak sensu i celu w życiu, niestabilne i krótkotrwałe, intensywne związki uczuciowe, groźby samobójstwa i automutalacji, podatność na narkotyki).

5. OSOBOWOŚĆ HISTONICZNA = HISTERYCZNA:

Podatne na występowanie cech: nadmierna ekspresja emocji, dramatyzowanie, teatralność, płytka i chwiejna uczuciowość, sugestywność, ciągłe poszukiwanie nowych podniet, zwracanie na siebie uwagi, egocentryzm, koncentracja nad wyglądem zewnętrznym, zachowania uwodzicielskie w relacjach z innymi, łatwo kłamie, oszukuje, zmyśla

6. OSOBOWOŚĆ ANANKASTYCZNA = OBSESYJNO-KOMPULSYWNA:

nadmierna dokładność, skrupulatność, ostrożność, pedanteria, wątpliwość, uległość wg. konwencji społecznych, upór w zachowaniu, trudności decyzyjne, natarczywe myśli, nie słuchają rad i zaleceń, nie bierze pod uwagę innych, nie uczestniczy w normalnym życiu

7. OSOBOWOŚĆ LĘKLIWA:

ciągłe napięcie i niepokój, poczucie niższości, nie wchodzi w bliższe związki z innymi, dezadaptacja społeczna

8. OSOBOWOŚĆ ZALEŻNA:

trudności decyzyjne, nadmierna zależność od bliskich, podporządkowanie innym, oczekuje od innych brania odpowiedzialności za ważne decyzje życiowe.

ZABURZENIA NAWYKÓW I POPĘDÓW:

Według Czabały są to zaburzenia zachowania cechujące się pozbawieniem motywacji, powtarzaniem działań, które szkodzą pacjentom i innym osobom.

1. Patologiczny hazard – trudny do opanowania, zaburza styl życia, powoduje kłopoty materialne

2. Piromania – patologiczne podpalanie, nienormalne zainteresowanie tematami związanymi z ogniem, podkładanie ognia pod własne i cudze obiekty, towarzyszy temu podniecenie i napięcie.

3. Patologiczne kradzieże = kleptomania: to kradzież niepotrzebnych przedmiotów, od której osoba nie może się powstrzymać, które kolekcjonuje, wyrzuca lub oddaje. Przed kradzieżą odczuwa napięcie, a w czasie kradzieży zadowolenie.