Przedmiot i geneza pedagogiki społecznej

Koncepcje pedagogiki społecznej pojawiły się już w połowie XIX wieku. Przeobrażenia gospodarcze, społeczne i kulturowe Europy i Ameryki tego okresu, wywołane przez postępy techniki, rozwój nauk matematyczno- przyrodniczych, rozwój przemysłu, migracja ludzi z wsi do miast stanowiły podstawowy bodziec dla kształtowania się pedagogiki społecznej. Powstawały nowe potrzeby społeczne, wymagające nowych instytucji dla ich zaspokojenia. Rozwojowi kapitalizmu w tym czasie sprzyja uprzemysłowienie a także urbanizacja. To z kolei ma duży wpływ na rozpad grup społecznych: rodziny, sąsiedztwa. Sytuacja ta spowodowała powołanie instytucji opiekuńczych, które kompensowały braki oraz zapobiegały patologii i degradacji społecznej: (ochronki, sierocińce, domy starców, towarzystwa dobroczynne.) Równolegle z powstaniem tych instytucji narastają w świecie masowe ruchy rewolucyjne, które przeciwstawiały się cierpieniom „upośledzonych” klas społecznych. Ruchy te budziły pragnienia: sprawiedliwości społecznej, równości obywateli, demokratyzacji ciał publicznych i instytucji społecznych. W tym czasie następował bardzo szybki rozwój techniki. Wpłynął on na przyśpieszenie zmienności pracy zawodowej, co wymagało ciągłego przystosowania się do nowych potrzeb życia oraz ciągłego rozwijania posiadanych zdolności. Konieczność doskonalenia zawodowego budziła potrzebę wiedzy. Wpłynęło to na upowszechnienie oświaty szkolnej, na powstanie różnych placówek oświaty pozaszkolnej i oświaty dorosłych (biblioteki, uniwersytety.) Stopniowe ograniczanie czasu pracy normalnej budziło wśród ludzi pragnienia dobrego odpoczynku po intensywnej pracy. Wymienione czynniki spowodowały niebywały rozwój stowarzyszeń, instytucji i placówek służących ich zaspakajaniu. Tak zaczęła wyłaniać się pedagogika społeczna jako teoria zmierzająca do uogólnienia wychowawczego aspektu warunków społecznych, środowiskowych ludzkiego życia oraz praktyki instytucji powołanych do ich ulepszania: kulturalno-oświatowych, opiekuńczych, rekreacyjnych, oraz placówek wychowawczych pojmowanych jako placówki „ wspomagające” i rozszerzające procesy celowego wychowania. Reprezentanci socjologicznego nurtu w pedagogice głosili, że wychowanie jest w swojej istocie procesem społecznym organizowanym przez społeczeństwo, bądź przy pomocy powołanych do tego instytucji lub przez samoistne oddziaływanie form i wzorców życia społecznego. Florian Znaniecki określa wychowanie jako proces przystosowania się jednostki do warunków społecznych, Henryk Pestalozzi propaguje współprace szkoły, ze środowiskiem społecznym, Robert Owen zwraca uwagę na kulturotwórczą rolę szkoły w środowisku, zaś Adolf Disterweg uważał, że nauczyciele powinni być przygotowani do pomagania uczniom w przezwyciężaniu barier do uzyskania wykształcenia - przygotowani do działań opiekuńczych.
Rozwój pedagogiki społecznej w Polsce miał podobne uwarunkowania jak na świecie. Specyficzna sytuacja ekonomiczna i polityczno- społeczna po 1864r. po upadku powstania styczniowego, występujące dość powszechnie zaniedbanie kulturowe, brak poczucia polskości, analfabetyzm, przyczyniły się do propagowania poza szkołą pozytywistycznych haseł „praca u podstaw”, „oświata dla ludzi”. Potrzeba poznania środowiska społecznego była w Polsce szczególnie uzasadniona z uwagi na rozwój sieci kół samokształceniowych i innych inicjatyw oświatowych. Dzieje pedagogiki społecznej w Polsce są nierozerwalnie związane z nazwiskami wybitnych polskich uczonych. Wśród wybitnych jej propagatorów wymienić należy Bolesława Prusa( Aleksandra Głowackiego), inicjatora kolonii letnich, czytelni dla dzieci, młodzieży i dorosłych, cykli wydawnictw popularnych. Nowe tendencje myśli pedagogicznej znalazły też silny wyraz w twórczości Stanisława Karpowicza. Twierdził on, że istnieje ścisła zależność między procesami życiowymi a środowiskiem, że procesy życiowe rozwijają się w zależności od środowiska „jako reakcja na czynniki zewnętrzne, czego następstwem jest przystosowanie się istoty żyjącej do otoczenia” . Terenem realizacji tych założeń miał być Dom Dziecka, założony w roku 1911 i bezpośrednio przez niego kierowany. Duży wpływ w rozwój pedagogiki społecznej w Polsce wniósł także Ludwik Krzywicki. Sformułował on wzór osobowości młodego człowieka („ Takimi będą drogi wasze”), oraz zasady ustroju oświatowego („ Systemy wykształcenia i o wykształceniu ogólnym”). Następny z prekursorów Edward Abramowski głosił, iż w głębi naszej psychiki zawarte są zalążki potrzeb i pragnień społecznych, połączone z ich oceną moralną, czyli, że: „sumienie jest rodnikiem życia społecznego”.
Do głównych twórców polskiej pedagogiki społecznej należy Helena Orsza- Radlińska( 1876-1954). Weszła ona w krąg zagadnień pedagogiki społecznej od strony dynamicznych grup walki niepodległościowej i klasowej, pobudzając koło młodzieży i dorosłych z warstw upośledzonych i zaniedbanych kulturalnie do pracy samokształceniowej w duchu rewolucji narodowej i społecznej. Pod jej przewodnictwem wydano pierwszy polski podręcznik „ Praca oświatowa” 1913. Inne jej dzieła to: „ Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego”- 1935, „ Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych”-1937r. W dziełach swych Radlińska odsłaniała klasowe i społeczne uwarunkowanie zjawisk wychowawczych i dydaktycznych oraz prowokowała pomoc w wyrównywaniu krzywd i upośledzeń, żądała roztoczenia opieki wychowawczej i oświatowej nad zaniedbanymi i społecznie upośledzonymi.
Pedagogika społeczna Heleny Radlińskiej należy do najbardziej interesujących koncepcji wychowawczych dwudziestolecia międzywojennego. Unikała ona sformułowania definicji pedagogiki społecznej, ograniczyła się do przedstawienia celu jej zakresu i problematyki. Tak ją charakteryzuje: „Pedagogika społeczna jest nauką praktyczną, rozwijającą się na skrzyżowaniu nauk o człowieku, biologicznych i społecznych z etyką i kulturoznawstwem, dzięki własnemu punktowi widzenia. Można go najkrócej określić jako zainteresowanie wzajemnym stosunkiem jednostki i środowiska, wpływem warunków bytu i kręgów kultury na zapewnienie bytu wartościom przez ich przyjęcie i krzewienie oraz przetwarzanie środowisk siłami człowieka w imię ideału”. Następcy Heleny Radlińskiej: Aleksander Kamieński i Ryszard Wroczyński ukazali pedagogikę społeczną w innym świetle. A. Kamiński podkreśla, że pedagogika społeczna jest: „ dyscypliną praktyczną usiłującą badać rzeczywistość instytucji i procesów wychowawczych po to, aby rozważać możliwość ich celowego przekształcenia i tworzenia nowej rzeczywistości ulepszającej wychowanie, starając się przy tym zachować należytą ostrożność i nie głosić jak być powinno, lecz jak być może”. Pedagogika społeczna opiera się więc na badaniach empirycznych, analizuje wpływy wychowawcze, których źródłem jest środowisko oraz ustala zasady organizowania środowiska z punktu widzenia potrzeb wychowania. Natomiast Ryszard Wraczyński w swojej książce pt. „ Wprowadzenie do pedagogiki społecznej” podkreśla, że pedagogika społeczna jest nauką o środowiskowych uwarunkowaniach procesów wychowawczych i problemów wychowania poza szkołą. Autor kład nacisk na wychowawczą działalność szkoły i instytucji środowiska wychowawczego. Wraczyński skupił się na zagadnieniach pedagogiki opiekuńczej, czyniąc dominującą w wychowaniu rolę szkoły, nowe zadania upatrywał w organizacji opieki nad dzieckiem w osiedlach mieszkaniowych, w czasie pozalekcyjnym.Można więc powiedzieć, że pedagogika społeczna jest dyscypliną ukształtowaną na pograniczu teorii wychowania, socjologii, psychologii społecznej i teorii polityki społecznej. Należy do nauk praktycznych, obejmujących teorię praktycznego działania, czyli zamierzeń i projektowania i realizacji.


BIBLIOGRAFIA

Radlińska H.: Pedagogika społeczna, Wrocław 1961, Ossolineum
Wroczyński R.: Pedagogika społeczna, Warszawa 1979, PWN
Pilch T. Leparczyk I.( red.): Pedagogika społeczna, Warszawa1999, „Żak”
Kunowski S.: Podstawy współczesnej pedagogiki, Warszawa 1993,
Wydawnictwo Salezjańskie
Suchodolski B. (red.): Pedagogika podręcznik dla kandydatów na nauczy-cieli, Warszawa 1982, PWN