Rozdział 23
Wielowymiarowa geneza zaburzeń przystosowania społecznego
Większość naukowców uważa, że istnieje wieloczynnikowa etiologia niedostosowania społecznego. Wiele negatywnych czynników wpływających na daną osobowość i kształtujących ją, może spowodować w niej zaburzenia będące przyczyną niedostosowania społecznego. Najczęściej jeden czynnik dominuje nad innymi i mówimy wówczas o dominującej przyczynie niedostosowania społecznego.
Jednostka niedostosowana przez całe swoje życie uczestniczy w sytuacjach, które mają późniejszy wpływ na jej zachowania. Ogólnie możemy wymienić dwa rodzaje przyczyn niedostosowania społecznego.
1. Czynniki biopsychiczne. Uszkodzenia lub schorzenia CNS (Centralny Układ Nerwowy), zaburzenia endokrynologiczne (wywołujące dewiacje osobowościowe).
2. Czynniki środowiskowe: wypaczone kontakty społeczne, zaburzające harmonię życia osoby, negatywnie oddziałujące na jej aktywność, patologiczne rodziny, negatywne oddziaływanie szkoły i grupy rówieśniczej, wszelkie dysfunkcje środowiska, w którym jednostka żyje, uczy się i pracuje, które mają wpływ
3. na jej zachowanie.
Inna typologia przyczyn niedostosowania społecznego zwraca uwagą na sposób wykształcenia się zachowań które powodują, że jednostka staje się niedostosowana społecznie:
1. Pierwszy sposób zachowań powstaje na zasadzie utrwalonych reakcji
2. na sytuacje stresowe. Zachowania, które zmierzają do zmniejszenia frustracji poprzez rozładowanie wewnętrznych napięć; mogą być wyrazem dążenia
3. do kompensacji niepowodzeń życiowych, ale też mogą stanowić wyraz rezygnacji z wysiłków i działań, które kończyły się w przeszłości niepowodzeniami, mogą być formą ucieczki
4. Drugi typ nieprzystosowania społecznego występuje wówczas, gdy dziecko uczy się i nabywa w najbliższym środowisku normy i zachowania niezgodne z podstawowymi zasadami współżycia w danym społeczeństwie.
5. Proces uczenia odbywa się za pomocą mechanizmu identyfikacji, czyli upodobniania się do osób bliskich i ważnych, które są autorytetami oraz poprzez internalizację, czyli uzewnętrznienie, przyjęcie za swoje wartości, wzorów, norm, wymagań i potrzeb otoczenia. Powtarzane wielokrotnie zewnętrzne nakazy i polecenia rodziców czy opiekunów utrwalają
6. się w psychice dziecka i stają się jego własnymi potrzebami, w istotny sposób regulując jego postępowanie.
O tym, czy pojedyncze symptomy zachowań niezgodnych z normami współżycia społecznego i normami prawnymi przekształcają się w zespoły tych objawów, prowadząc w konsekwencji do niedostosowania społecznego, decyduje wiele czynników o podłożu: psychologicznym, biologicznym, społecznym i biopsychicznym. Oddzielenie wpływów genetycznych i konstytucjonalnych od wpływów środowiska wychowawczego na proces niedostosowania społecznego często nie jest możliwe. Pogląd na wpływ czynników biologicznych na niedostosowanie społeczne zmienia się wraz z nieustannym postępem wiedzy o mechanizmach biologicznych warunkujących występowanie i przebieg zjawisk psychicznych. Obecnie mówi się, że czynniki biologiczne tworzą tzw. układ podatności
na określony typ zaburzeń. Rodzaj doświadczeń jednostki, jakie nabywa ona w różnych interakcjach społecznych, decyduje o tym, czy zaburzenie wystąpi oraz w jakim czasie
i z jaką siłą.
Typologia przyczyn niedostosowania społecznego podawana przez Jana Konopnickiego:
Przyczyny środowiskowe: warunki domowe - kulturalne, ekonomiczne; atmosfera w domu; stosunki pomiędzy domownikami; poziom bezpieczeństwa.
Przyczyny tkwiące w środowisku szkolnym: stosunek wychowawczy (wychowawca - wychowanek); stosunki uczniów między sobą; niepowodzenia szkolne dziecka.
Przyczyny tkwiące w środowisku wrodzonym: życie prenatalne dziecka; moment narodzin.
Środowisko.
Środowisko określa się jako przestrzeń dla zjawisk i procesów ekonomicznych, społecznych, politycznych, kulturalnych, oświatowych i ekologicznych, które zachodzą
w jakimś społeczeństwie. To miejsce życia i pracy jednostek.Wielowymiarowa przestrzeń życia człowieka.
Środowisko lokalne: zbiorowość społeczna zamieszkująca niewielki, względnie zamknięty obszar; to system instytucji służących organizacji życia zbiorowego, mechanizmy regulujące zachowania jednostkowe i stosunki międzyludzkie. Wyróżniamy takie elementy środowiska lokalnego jak: odrębność, pewien stopień odizolowania
od innych środowisk, cywilizacyjna, religijna i narodowa tożsamość; homogeniczność zawodowa i gospodarcza; znaczny wpływ i zdolność kontroli społeczności grupowej
nad jednostką; powszechne utożsamianie się jej członków.
Środowisko wychowawcze: zespół warunków wśród których bytuje jednostka
i czynników przekształcających jej osobowość, oddziałujących na nią przez jakiś określony czas lub stale; miejsce w którym dokonuje się proces wychowawczy.
Jeżeli środowisko, w którym przebywa jednostka jest pod jakimś względem patologiczne, wypaczone, staje się przyczyną trudności przystosowawczych tej osoby. Najczęściej spotykane dysfunkcje środowiska wiążą się z nie zaspakajaniem podstawowych potrzeb życiowych dziecka, stawianiem wobec niego wygórowanych wymagań (których ze względu na możliwości rozwojowe nie jest w stanie spełnić), ukazywanie negatywnych wzorców postępowania.
Mówiąc o środowisku, które wpływa na kształtowanie się osoby ludzkiej, wyróżniamy takie jego rodzaje jak:
Środowisko przed urodzeniem się dziecka, życie płodowe dziecka, warunki
i sposób przyjścia dziecka na świat (czynniki prenatalne i okołoporodowe).
Środowisko domowe, rodzina dziecka.
Środowisko szkolne.
Środowisko rówieśnicze.
Przyczyny wrodzone.
Przyczyny wrodzone określają nie tylko te dziedziczne cechy charakteru, ale również wszystko to co wpływa na płód do momentu jego urodzenia. Mówi się o wrodzonych zadatkach anatomiczno - fizjologicznych. Kształtowanie się osobowości dziecka zaczyna się właściwie już w momencie jego życia, w momencie poczęcia. Szczególnie istotne
w rozwoju szkieletu osobowości są pierwsze trzy miesiące. Mały człowiek chłonie poprzez ciało matki wszystko, co ją otacza i co dzieje się w niej samej. Istotne jest więc samopoczucie matki, to czy zaspokojone są jej różne potrzeby, w tym potrzeba bezpieczeństwa, miłości, troski i wsparcia ze strony ojca dziecka i rodziny. Ważne jest jej odpowiednie odżywianie w czasie ciąży, sposób życia, czy jest pod wpływem używek,
czy też nie.
Cech psychicznych człowiek nie dziedziczy w gotowej postaci, ale dziedziczy cechy CNS. Układ nerwowy charakteryzuje się występowaniem dwóch typów procesów: pobudzania i hamowania. Dziecko dziedziczy po swoich przodkach typ procesów CNS
w ten sposób, że występuje u niego przewaga jednego nad drugim (np. jedno dziecko jest bardziej pobudzone, inne bardziej spokojne, gdyż ma przewagę procesów hamujących).
Na bazie tych dziedzicznych cech CNS kształtują się cechy osobowości, której zręby są już gotowe pod koniec trzeciego miesiąca życia.
Działanie szkodliwych bodźców na rozwój dziecka może więc zacząć się bardzo wcześnie. Istotny jest również sam moment narodzin dziecka. Dziecko wyczuwa zdenerwowanie matki i całą atmosferę, która jest wokół niej. Trzeba pamiętać, że poród jest zawsze pewnego rodzaju szokiem dla dziecka. Wpływ wszelkich negatywnych czynników w takim momencie jest ogromny, i może pozostawić trwały ślad w psychice dziecka. Dochodzą do tego różne fizjologiczne dysfunkcje, wady rozwojowe,
czy też uszkodzenia narządów zewnętrznych i wewnętrznych w momencie porodu.
Zwolennicy biologizmu podkreślają doniosłą rolę wrodzonych czynników rozwojowych, także dziedzicznych, które wyznaczają granice możliwości, strukturę wewnętrzną organizmu i osobowość dziecka. Inni wskazują na większe znaczenie i wpływ na osobowość dziecka najbliższego otoczenia, w którym dziecko przychodzi na świat i się rozwija.
Środowisko rodzinne.
Pierwsze i najbardziej naturalne środowisko wychowawcze dla dziecka. Wywiera najgłębszy i najtrwalszy wpływ na osobowość i zachowanie dziecka, na rozwój jego cech moralnych i społecznych ,co wynika z faktu, że jest oparta na więzach krwi. Pierwotnie formuje osobowość i kształtuje charakter, zaspokaja wszystkie potrzeby dziecka: potrzeby materialne, potrzebę bezpieczeństwa, miłości, akceptacji; oddziałuje na człowieka samym swoim istnieniem, wpływami zamierzonymi i niezamierzonymi. W rodzinie dziecko uczy się sposobu kontaktów społecznych. Rodzina modeluje człowieka od momentu narodzin
aż po starość, tworzy bazę dla rozwoju jego zadatków wrodzonych i nabytych. Jest miejscem poznawania i rozumienia otoczenia i orientacji w świecie. Środowisko rodzinne zajmuje szczególnie ważne miejsce w rozważaniach nad zjawiskiem niedostosowania społecznego.
Jest rzeczą oczywistą, że tylko zdrowa, spójna rodzina jest w stanie zaspokoić potrzeby rozwijającego się dziecka i może w porę przeciwdziałać wszelkim odchyleniom od przyjętych norm. Taka rodzina jest w stanie dać społeczeństwu zdrowe, młode pokolenie. Istotną rolę pełni domowa atmosfera. Jeżeli jest przesycona życzliwością, wzajemnym szacunkiem członków rodziny, miłością, bezpieczeństwem, pokojem, zaangażowaniem na rzecz drugiego, będzie sprzyjała prawidłowemu rozwojowi dziecka, kształtowała jego dojrzałą osobowość.
Wszelkie natomiast przejawy patologii, dezorganizacji życia rodzinnego takie jak: zła atmosfera, rozluźnienie się więzi między członkami, niewłaściwe metody wychowawcze, kłótnie, zdrady małżeńskie, rozwód rodziców, alkoholizm, przestępczość, prostytucja, choroby, śmierć jakiegoś członka, powodują, że zachwiana zostaje równowaga psychiczna dzieci, pojawiają się trudności wychowawcze. Są to przyczyny niedostosowania społecznego, które często początkują proces wykolejenia się młodzieży, a potem wkraczanie na drogę przestępczą. Rodziny zdemoralizowane, zdezintegrowane tworzą dla dziecka otoczenie patologiczne, dewiacyjne, konfliktowe, w których uczy się ono zachowań negatywnych od swoich rodziców i innych członków rodziny, głównie poprzez obserwację i naśladownictwo.
Brak zaspakajania podstawowych potrzeb dziecka w rodzinie (fizycznych, materialnych i psychicznych, emocjonalnych: pewności , bezpieczeństwa, miłości, akceptacji, uznania, solidarności i łączności z bliskimi) powoduje pojawienie się u niego poczucia zagrożenia, wzmożonego lęku i niepewności. Jest to jedna z przyczyn niedostosowania społecznego. Rodzice często nie zdają sobie sprawy z tego, że nie zaspokajają potrzeb swojego dziecka, zwłaszcza tych emocjonalnych.. Wynika to albo
z ich nieświadomości potrzeb życiowych człowieka, albo też z codziennego zabiegania, braku czasu, rzucenia się w wir pracy, zarabiania pieniędzy, zbytniego skupienia
się na zaspakajaniu tych materialnych potrzeb lub też w wyniku ich własnych zaburzeń, ucieczek w używki, w rozrywkę, itp. Dzieci często wychowują się w rodzinach, w których szwankuje system opieki. Pozostawiane są sobie samym, z ich problemami, pytaniami, zainteresowaniami, samotnością. Dysfunkcyjni rodzice nie interesują się swoimi dziećmi, pozostawiając ich bez kontroli i opieki. Powoduje to u dzieci pustkę emocjonalną, brak więzi z najbliższymi, a w konsekwencji poszukiwanie bliskich kontaktów, dających
im oparcie uczuciowe i dowartościowanie, poza domem rodzinnym, w grupie rówieśniczej. Rodzice którzy stosują liberalne metody wychowawcze wobec swoich dzieci ulegają
ich życzeniom i zachciankom, pozwalają na robienie tego co chcą, traktują go jako punkt centralny całego domu. W takiej atmosferze wyrasta egoista skoncentrowany na sobie, nie liczący się z potrzebami innych. Nadmierne kontrolowanie dziecka, powiązane
ze stosowaniem autokratycznej metody wychowawczej jest równie niekorzystne jak brak kontroli i styl liberalny. Dzieciom stawia się zbyt wygórowane wymagania, które
są pragnieniami zaspokojenia własnych ambicji rodziców. Dzieci nie są w stanie spełnić tych wymogów ze względu na ograniczenia rozwojowe lub też wynikające z braku zainteresowania się dziecka daną dziedziną. Autokratyzm rodziców, oparty na zakazach, nakazach i karach, rodzi pozorną uległość i kłamstwo, w rzeczywistości zaś niechęć dzieci do rodziców. Dziecko, od którego wymaga się bezwzględnego posłuszeństwa, nie rozwija się prawidłowo. Żyje w ciągłym lęku że coś źle zrobi i będzie ukarane. Nie może rozwijać własnych zainteresowań, musi rezygnować ze swoich pragnień. Reakcją dziecka na taką atmosferę może być poddanie się i uległość albo też sprzeciw, bunt, manifestowanie
w różny sposób protestu. Dziecko może stać się dwulicowe, przybrać maskę posłusznego dziecka, ale w środku będzie wzrastał w nim bunt. Będzie kłamało, układało się tak
z rodzicami, aby nie ujawnić co tak naprawdę chowa w sercu. Rodzice autokratyczni stosują często kary cielesne. Jest to jedna z form przemocy domowej. Dzieci wychowywane w takim domu będą miały podwyższony poziom lęku, nieufności, a ich poczucie własnej godności i wartości osobistej będzie niskie. Nie pozostaje to bez wpływu na ich relacje z rówieśnikami. Zaobserwowane w domu sposoby relacji, odnoszenia się członków rodziny do siebie, dzieci przenoszą na swoje stosunki społeczne. Równie niekorzystnie na rozwój dziecka wpływa stosowanie przez rodziców metod niekonsekwentnych w wychowaniu. Brak stałości w zachowaniu rodziców powoduje dezorientację dziecka, chwiejność emocjonalną, dwulicowość, udawaną pokorę.
Niezaspokojone potrzeby, brak życzliwej atmosfery, nieumiejętne metody wychowawcze, to przykłady patologicznego funkcjonowania rodziny, które staje się często przyczyną niedostosowania społecznego dzieci. Szczególnie niekorzystny wpływ na kształtowanie się osobowości dzieci wywierają rodziny, które dostarczają im negatywnych wzorców społecznych. Chodzi tu o rodziny dotknięte takimi zjawiskami jak: alkoholizm, przemoc, przestępczość, prostytucja, narkomania, niski poziom intelektualny bądź moralny rodziców.
Alkoholizm. Alkohol wpływa na dezorganizację rodzinnego życia. Skupia uwagę wszystkich członków na sobie i osobie pijącej. Pojawia się najczęściej w rodzinach,
w których brak jest prawidłowych relacji między małżonkami. Atmosfera w domu,
w którym rodzice (lub jeden rodzic) piją jest mocno nerwicogenna. Awantury, kłótnie, ordynarne zwroty są stałym sposobem komunikacji pomiędzy członkami rodziny. Dzieci, które są świadkami konfliktów rodzicielskich, same zaczynają w ten sposób odnosić się do swojego rodzeństwa, do rówieśników. W zachowaniach dzieci pojawiają się pewne mechanizmy obronne, które pozwalają im przetrwać te najcięższe chwile. W życiu dorosłym będą im one utrudniały poprawne kontakty interpersonalne i normalne funkcjonowanie w społeczeństwie. Nie każde dziecko wychowujące się w rodzinie nałogowych alkoholików, staje się dzieckiem niedostosowanym społecznie, jednakże taka rodzina stwarza większe zagrożenia dla jego prawidłowego rozwoju. Mówi się również
o tzw. grupach podwyższonego ryzyka. Są to dzieci, które wywodzą się z takich dysfunkcyjnych rodzin.
Rozwód. Jest to szczególnie trudna dla dziecka sytuacja. Obserwuje rozpad więzi między rodzicami, staje się też nierzadko przedmiotem rozgrywek między nimi. Wpływa to niekorzystnie na kształtowanie się jego poczucia wartości, osłabia jego samodzielność, jest powodem zazdrości i zawiści.
Środowisko szkolne.
Szkoła jest, obok rodziny, głównym miejscem kształtowania się osobowości dziecka. Zadanie szkoły polega na przygotowaniu dziecka do tego, aby stało się ono człowiekiem dojrzałym, zdolnym do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym. Sytuacja dziecka
na terenie szkoły, jego powodzenia i niepowodzenia, jakie napotyka przy podejmowaniu zadań i realizacji obowiązków szkolnych, jego kontakty z rówieśnikami i pozycja w klasie wywierają istotny wpływ na proces jego socjalizacji i rozwoju. Wpływać może również
na jego przyszłe, dorosłe życie.
Szkoły pełniąc rolę edukacyjną, często zaniedbują pozostałe funkcje: opiekuńczą
i wychowawczej. Słaba jest profilaktyczna działalność szkół i instytucji zobowiązanych
do wspomagania rodziny i przeciwdziałania niedostosowaniu społecznemu dzieci. Szkoła pogłębia stresy, które dziecko nabywa w domu. Nauczyciele rzadko znają sytuację rodzinną dziecka, zwłaszcza w miastach, gdzie panuje anonimowość. Uniemożliwia im to podjęcie właściwych oddziaływań wychowawczych, profilaktycznych i terapeutycznych. Niekorzystne dla rozwoju dziecka jest również masowe traktowanie uczniów przez nauczycieli. Brak indywidualnego i osobowego podejścia. Brak szacunku dla odmienności dziecka. Uczniowie, którzy pochodzą z trudnych rodzin, w których brakuje przyjaznej atmosfery szczególnie wymagają indywidualnego podejścia. Takie dzieci często mają problemy z przystosowaniem się do szkolnych warunków, do wymogów, regulaminu, sposobu spędzania czasu. Trudno jest im się zaaklimatyzować. Nie umie nawiązać odpowiednich relacji z rówieśnikami. Jeżeli dziecko z niezaspokojonymi w rodzinie podstawowymi potrzebami nie zostanie zauważone przez nauczyciela, nie zostanie otoczone specjalną troską i pomocą, wówczas pogłębiać się w nim będą negatywne postawy wobec otoczenia, narastać w nim będą wewnętrzne konflikty. Sama szkoła również jest stresogenna. Dzieci są nieustannie oceniane, sprawdzane, dużo się od nich wymaga. Nie każde dziecko potrafi sobie poradzić z takim ciężarem, a zwłaszcza takie, które nie otrzymują wsparcia i zainteresowania jego problemami ze strony rodziców.
Niepowodzenia i opóźnienia szkolne mogą być również przyczyną niedostosowania społecznego. Są to jednak zjawiska, które rozwijają się najczęściej u jednostek już w jakiś sposób niedostosowanych. Problemy wychowawcze mogą sprawiać również uczniowie wybitnie uzdolnieni. Wyprzedzając swoich rówieśników mogą czuć się wyizolowani
od grupy i samotni. Takie problemy powinny być wychwytywane przez nauczycieli
i rozwiązywane. Tak się jednak nie dzieje. Nauczyciele często okazują niechęć uczniowi sprawiającemu kłopoty w szkole, wyśmiewają jego wypowiedzi, używają krzywdzących określeń. Uczniowie słabsi izolują się więc coraz bardziej, chodzą na wagary, popadają
w towarzystwo osób im podobnych. Jest to niekiedy prosta droga do przestępczości.
Z badań wynika, że większość osób, które są nieprzystosowane społecznie, doznawało
w szkole niepowodzeń. Brak sukcesów w nauce może też doprowadzić do powstania sytuacji zagrożenia z takimi formami reakcji jak: poczucie krzywdy, lęk, wycofanie się, bunt, jawna agresja, itp. Stopień zagrożenia uzależniony będzie od wielu czynników, m.in. od poziomu motywacji do nauki, od aspiracji rodziców, stosunku nauczyciela do dziecka, akceptacji lub odrzucenia przez klasę.
Szkoła i inne instytucje oświatowe tkwią w kryzysie, gdy chodzi o profilaktykę
i terapię zaburzeń, prowadzących do przestępczości. Oferty, które mają, często przegrywają z innymi formami rozrywki, tak łatwo dostępnymi we współczesnym świecie. Dodatkowo brak pracy po ukończeniu nawet szkół wyższych zniechęca dzieci
do podejmowania wysiłku edukacyjnego. Szkoła wydaje się uczniom coraz mniej pociągająca i potrzebna.
Grupa rówieśnicza.
W procesie uspołeczniania dziecka ważną rolę odgrywają grupy rówieśnicze. Uczestnictwo w tych grupach jest bardzo pożądane w procesie wychowania. Pozwala dziecku zaspokoić psychiczne i społeczne potrzeby, dodaje mu pewności siebie, ma ono poczucie przynależności do danej grupy, czuje się potrzebne i akceptowane. Takie grupy tworzą się spontanicznie i polegają głównie na spędzaniu wolnego czasu w swoim towarzystwie przez dzieci.
Grupa rówieśnicza może się jednak okazać nieodpowiednim miejscem dla wzrostu dziecka. Może przekształcić się w grupę przestępczą. Dziecko wchodząc w taką grupę traci kontakt z rodziną. Rodzice nie są już na pierwszym miejscu, lecz koledzy z grupy. Trzeba jednak pamiętać, że grupa rówieśnicza sama z siebie nie jest przekaźnikiem wartości kulturowych. Dzieci bowiem przychodzą tu z wartościami, które nabyli w domu rodzinnym lub w szkole. W grupie dokonuje się wymiana tych wartości pomiędzy rówieśnikami. Jeżeli dziecko pochodzi z rodziny, w której panują silne więzi, dziecko pozostanie przy swoich wartościach. Opuści grupę, jeśli będą dominowały w niej zachowania przeciwne jego hierarchii wartości. Jeżeli natomiast grupa jest dla dziecka formą ucieczki, miejscem najistotniejszym, wówczas wchłonie te zasady i normy, którymi kieruje się grupa i uzna je za swoje. Dzieje się tak szczególnie z tymi dziećmi, w domach których narastają konflikty. Dokładają się do tego niepowodzenia szkolne. Dziecko czuje się niechciane, nieakceptowane, lekceważone i zaczyna szukać swojego miejsca. Natrafia na osoby z problemami podobnymi do swoich, co daje mu poczucie bezpieczeństwa. Wspólnie rozpoczynają aktywność niezgodną z normami narzucanymi przez świat dorosłych, od których dostali tyle upokorzeń, zranień, kar. Działalność dziecka w takiej grupie pozostawia trwałe ślady w jego psychice. Nabywa tu umiejętności
i przyzwyczajenia, które później stosuje w życiu dorosłym. Zło popełniane przez grupy nieletnich nabiera coraz szerszego rozmiaru i pogłębia ich proces demoralizacji, niedostosowania społecznego i wykolejenia się.
Czynnikiem sprzyjającym tworzeniu się grup z cechami niedostosowania społecznego jest również niewystarczająca kontrola nad grupami dzieci i młodzieży ze strony rodziców i innych instytucji wychowawczych.