Wielowymiarowa geneza zaburzeń przystosowania społecznego
Pojęcia nieprzystosowania społecznego
wg Lesława Pytki:
Nieprzystosowanie społeczne to zachowania, które pozostają w jaskrawej sprzeczności z powszechnie uznawanymi normami i oczekiwaniami społecznymi, są to więc wszelkie negatywne i nieadekwatne relacje jednostek na wymogi i nakazy zawarte w przypisanych im konstruktywnych rolach społecznych.
wg Marii Grzegorzewskiej:
Nieprzystosowanie społeczne to brak podatności dzieci i młodzieży na normalne (stosowane powszechnie) metody wychowawcze co skłania instytucje i rodziców do poszukiwania „specjalnych metod wychowawczych, medyczno-psychologicznych i medycznych”.
wg Zofii Ostrihańskiej:
Nieprzystosowanie społeczne to odmiana rozwoju społecznego dziecka pociągająca za sobą złe skutki dla samego dziecka i jego otoczenia społecznego.
wg Ottona Lipkowskiego:
Nieprzystosowanie społeczne to zaburzenie charakterologiczne spowodowane niekorzystnymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, powodujące „wzmożone trudności” w dostosowaniu się do uznanych norm społecznych oraz w realizacji zadań życiowych.
wg Jana Konopnickiego:
Nieprzystosowanie społeczne to złożone zjawisko (psychologiczno-społeczne) wyrażające się w zachowaniu sprawiającym wiele kłopotów i trudności jednostce i jej otoczeniu i jednocześnie sprawiając poczucie nieszczęśliwości u jednostki (subiektywne poczucie nieszczęścia)
Czynniki środowiskowe
Proces socjalizacji dokonuje się poprzez uczestnictwo jednostki w życiu społecznym. Biorąc w nim udział jednostka przyswaja sobie normy funkcjonujące w społeczeństwie , przyjmując panujący system wartości i uczy się ról społecznych. Socjalizacja dokonuje się w określonych grupach społecznych, a jej przebieg uwarunkowany jest wyposażeniem biopsychicznym jednostki, czynnikami środowiskowymi i jej aktywnością. Do najważniejszych mechanizmów tego procesu należy zaliczyć kontrolę zewnętrzną, a więc nacisk ze strony otoczenia i społeczeństwa oraz kontrolę wewnętrzną, czyli to wszystko, co stanowi ocenę własnej aktywności z punktu widzenia jej zgodności z oczekiwaniami społecznymi. W sytuacji, gdy jednostka nie w pełni realizuje normy, wzory i oczekiwania społeczne, mówi się o jej nieprzystosowaniu społecznym. W etiologii nieprzystosowania społecznego często podkreślana jest rola czynników środowiskowych. Zasadniczo wymienia się trzy rodzaje środowisk społecznych, wywierających wpływ na rozwój psychiczny dziecka. Wyróżnia się środowisko rodzinne, środowisko szkolne oraz środowisko rówieśnicze.
Rola rodziny
Rodzina jako najwcześniej oddziałujące środowisko socjalizujące ma decydujący wpływ na przyszły kształt i strukturę osobowości dziecka. Oznacza to, że wszelki rodzaj zaburzeń, dewiacji i odchyleń w zakresie funkcjonowania rodziny ma swe następstwo w zachowaniu dzieci oraz w przejawianych przez nich postawach. Każda trudność, problem do rozwiązania, to potencjalne ogniwo zagrożenia nieprzystosowaniem społecznym. Występowanie nędzy, ubóstwa, bidy czy takich zjawisk, jak chroniczne choroby psychiczne i fizyczne, alkoholizm rodziców, kontakt z grupami lub aktywnością przestępczą są to wręcz klasyczne przykłady czynników zwiększających prawdopodobieństwo nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży wychowujących się w tych rodzinach.
Helena Kołakowska-Przełomiec wymienia cztery główne mechanizmy oddziaływania rodziny na nieprzystosowanie społeczne dziecka. Są to:
Niewłaściwa atmosfera życia rodzinnego związana często ze złym pożyciem rodziców, rozbiciem rodziny, konkubinatem, alkoholizmem, niewłaściwym stosunkiem do dzieci. W takiej rodzinie dziecko czuje się niekochane. Szuka więc towarzystwa poza domem, najczęściej rówieśników, znajdujących się w takiej samej sytuacji. W grupie kolegów znajduje akceptację i zaczyna kierować się w życiu zasadami i normami przyjętymi w grupie wykolejających się rówieśników.
Brak dostatecznej opieki nad dzieckiem w rodzinie, spowodowany często pracą zawodową rodziców, ich niezaradnością życiową lub chorobami. Zbyt mała kontrola i zbyt małe zainteresowania sprawami dziecka doprowadza do łatwego przejmowania wzorów zachowania od wykolejających się kolegów.
Stosowanie niewłaściwych metod wychowawczych, niekonsekwencja i rygoryzm stosowany wobec dziecka przez rodziców powoduje powstawanie poczucia lęków, krzywdy. Nieumiejętność postępowania staje się podłożem wielu rodzinnych konfliktów, które w efekcie mogą prowadzić do ucieczek z domu i włóczęgostwa.
Przebywanie dziecka w rodzinie przestępczej o niskim poziomie moralnym. Prezentowane dziecku społecznie negatywne zachowania w sposób naturalny zostają przez nie przyswojone.
Albin Kelm zwraca uwagę na pewne negatywne czynniki wpływające na dziecko w rodzinie. Wśród nich wymienia:
pozbawienie opieki (sieroctwo naturalne pełne oraz niepełne. Sieroctwo społeczne, porzucenie dziecka, pozbawienie władzy rodzicielskiej przez sąd. Okresowe pozbawienie opieki z powodu choroby rodziców, ich wyjazdów lub innych zdarzeń losowych).
Brak środków materialnych (rodzina całkowicie pozbawiona środków materialnych. Rodzina mająca trudne warunki materialne. Rodzina pozbawiona okresowo, na skutek zdarzeń losowych, wystarczających środków materialnych).
Brak dostatecznej opieki w związku z pracą zawodową rodziców (rodzice pracujący zawodowo w tym samym czasie i nie mogący w godzinach pracy zapewnić dzieciom należytej opieki. Rodziny niepełne, w których pracują zawodowo ojcowie lub matki).
Zaburzenia funkcjonalne rodziny (rodzina w rozpadzie, w tym sprawy rozwodowe i rozpad dotychczasowej rodziny).
Mówiąc o roli rodziny we wczesnej socjalizacji dzieci i młodzieży należy zwrócić uwagę na zjawisko ich odtrącenia emocjonalnego. Pospiszyl i Żabczyńska uważają, że dziecko jest odrzucone wówczas gdy: jest niepożądane, rodzice nie mają dla niego czasu, nie interesują się jego problemami, nie udzielają rady ani zachęty, nie dbają o zdrowie, ubiór i naukę, porównują je z innymi na jego niekorzyść, krytykują postępowanie, zrzędzą, wyśmiewają lub kpią z niego, stosują system surowej kontroli, dotkliwe kary z cielesnymi włącznie, grożą wyrzuceniem z domu, umieszczeniem w zakładzie, są w stosunku do dziecka podejrzliwi, nie ufają mu, nie włączają go w sprawy rodziny.
Tego rodzaju relacje rodzice-dziecko prowadzą do zachowań agresywnych, a ściślej postaw antyspołecznych, wyrażających się w licznych aktach wrogości wobec innych ludzi, porządku społecznego i przedstawicieli świata dorosłych.
O wiele mniej groźnym niż postawa odtrącająca rodziców jest zjawisko przeciwne, nadmierna koncentracja na dziecku. Rodzice pod presją obaw i nadmiaru troski pedagogicznej przygniatają własne dzieci nadmiarem zbędnej kontroli i przesadnej troski. W konsekwencji prowadzi to do pojawienia się u dziecka tendencji do wyrwania się spod przesadnej opieki i zamanifestowanie niezależności i poszukiwania własnej drogi życiowej realizowanej często wbrew zasadom i wartościom wyniesionym z domu rodzinnego.
Jednak najsilniejszym czynnikiem prowadzącym do wystąpienia objawów nieprzystosowania społecznego jest alkoholizm rodziców. Obecność tej formy patologii społecznej w rodzinie niemal automatycznie skazuje dziecko na rozmaite stresy i frustracje, których konsekwencją są głębokie zaburzenia osobowości. Nadużywanie alkoholu przez rodziców, lub jedno z nich wpływa na zakłócenie życia rodzinnego, obniża poziom materialny rodziny, narusza poczucie bezpieczeństwa domowników.
Rola szkoły
Obok rodziny szkoła jest głównym czynnikiem kształtującym osobowość dziecka. Tu dokonuje się ważny etap socjalizacji dziecka. Szkoła uczestniczy w przygotowaniu dziecka do życia społecznego.
W swojej działalności szkoła spełnia co najmniej trzy funkcje:
1.Dydaktyczną, polegającą na dostarczaniu wiedzy, kształceniu uzdolnień i zainteresowań. 2.Wychowawczą, obejmującą przekazywanie uczniom systemu obowiązujących norm i wartości, kształcenie umiejętności współdziałania z innymi.
3.Opiekuńczą, polegającą na zabezpieczeniu prawidłowego rozwoju fizycznego i bezpieczeństwa dziecka oraz organizowania czasu wolnego.
Szkoła jest pierwszym, nowym, pozadomowym środowiskiem dziecka. Na jej terenie powstają i ujawniają się różne rodzaje zaburzeń rozwojowych dzieci. Szkoła może być pierwotną przyczyną tych zaburzeń. Terenem, na którym ujawniają się istniejące już zaburzenia rozwoju.
Do czynników, które mają wpływ na to, że szkoła może stać się pierwotnym źródłem zaburzeń rozwoju H. Spionek zalicza
-nieprawidłowe warunki życia szkolnego (przeludnienie klas, złe warunki lokalowe itp.) -niedostosowany do możliwości dziecka system wymagań, nieprawidłowy system ich realizacji
-niekorzystne dla procesu dydaktyczno – wychowawczego osoby nauczyciela wychowawcy.
Wymienione czynniki prowadzące do niepowodzeń szkolnych, są przyczyną występowania nieprzystosowania społecznego.
Wśród uczniów znajdują się liczne grupy dzieci i młodzieży szczególnie narażone na brak sukcesów szkolnych, a więc w efekcie narażone na nieprzystosowanie społeczne.
Należą do nich dzieci:
- z różnymi odchyleniami od normy w stopniu niewielkim, uczęszczające do normalnych szkół,
- z zaburzeniami w zakresie narządów ruchu i postawy,
- mniej zdolne, których możliwości intelektualne zamykają się w granicach dolnej granicy normy,
- z fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi,
drugoroczne, nie znajdujące w nowej klasie kolegów,
- pochodzące z rodzin nie realizujących prawidłowo swej funkcji opiekuńczo-wychowawczej.
Te kategorie dzieci i młodzieży napotykają w karierze szkolnej na trudności i nie uzyskawszy pomocy ze strony szkoły i domu ulegają procesowi nieprzystosowania społecznego.
Nauczyciel może odegrać istotną rolę zwłaszcza w zapobieganiu i rozpoznawaniu wczesnych form nieprzystosowania społecznego. Zarówno nauczyciele jak i rodzice mogą już w początkowych fazach występowania trudności starać się usunąć ich przyczyny, nie dopuszczać do narastania, a tym samym zapobiegać powstawaniu trudno odwracalnych zmian w zachowaniu się dziecka.
Rola grup rówieśniczych
Uczestnictwo dziecka w życiu grupy rówieśniczej stanowi bardzo ważny element procesu jego rozwoju społecznego. Istotny jest udział grup rówieśniczych zarówno w prawidłowej jak i wadliwej socjalizacji dzieci i młodzieży. Wpływ ten jest większy lub mniejszy w zależności od fazy cyklu życiowego jednostki. Nasila się on wraz z wiekiem dziecka. Uczestnictwo dziecka w życiu grupy rówieśniczej zaspokaja jego różne potrzeby psychiczne i społeczne.
Jeżeli w grupie rówieśniczej dominują osoby poprawnie zsocjalizowane, to nie ma powodów do obaw. Zaczynają się one wówczas, gdy grupa zdominowana jest przez dzieci wychowujące się w warunkach podkultury przestępczej, przez dzieci przenoszące do grupy wartości odrzucane przez społeczeństwo. Najczęściej na czele takiej grupy stoi ktoś, kto ma za sobą pobyt w zakładzie poprawczym lub karnym.
Wśród grup przestępczych najczęściej spotykane są grupy kradnące, chuligańsko kradnące oraz chuligańskie. Maja one zazwyczaj swoje stałe miejsce spotkań oraz kryjówki do ukrycia łupów i mieszkania w czasie ucieczek z domów.
Długotrwałe przebywanie z dziećmi i młodzieżą w takich grupach powoduje pogłębienie się procesu demoralizacji. Do zjawiska tego dochodzi głównie w środowiskach, gdzie dzieci są mało lub wcale niekontrolowane. Czas wolny spędzają poza domem w miejscach nieznanych ich rodzicom. W grupie przestępczej dziecko znajduje uznanie i aprobatę. Często odrzucane przez rodzinę i szkołę, tylko w niej może liczyć na poparcie i zrozumienie. Nic więc dziwnego, że chętnie przebywa z rówieśnikami i różnymi często społecznie nieaprobowanymi zachowaniami (chuligaństwo, kradzież, bójki) stara się zdobywać potwierdzenie przynależności i przyjaźni.
W działalności profilaktycznej w stosunku do grupy nieletnich zalecane jest wykluczenie czynników, które zmuszają nieletniego do udziału w niekontrolowanej grupie rówieśniczej (szukanie w niej pomocy) oraz organizowanie i rozwijanie grup rówieśniczych pod odpowiednią kontrolą, np. kół zainteresowań.
Czynniki biopsychiczne
Dobrochna Wójcik analizując wpływ czynników biopsychicznych przedstawia rolę czynników genetycznych. Przyjmuje, że zapis genetyczny wyznacza ogólny kierunek rozwoju osobniczego, który jednak w decydującej miedze zależy od wielu sprzężonych ze sobą czynników, wśród których istotną rolę odgrywają wpływy środowiskowe. Można zatem przyjąć, że dziedziczna, wrodzona lub nabyta niepełnowartościowość biopsychiczna jednostki, zwłaszcza wychowującej się w niekorzystnych warunkach środowiskowych, może spowodować jej gorszą adaptację społeczną i w sposób pośredni przyczynić się do przestępczości.
Krystyna Ostrowska analizując rolę czynnika biopsychicznego w genezie nieprzystosowania społecznego jednostki wymienia takie czynniki jak: nieprawidłowy układ chromosomów płciowych XY, uszkodzenia i mikrouszkodzenia centralnego układu nerwowego, nieprawidłowości w układzie endokrynologicznym, poziom inteligencji i wybrane cechy osobowości.
Kazimierz Pospiszyl i Ewa Żabczyńska swoją uwagę skupiają głównie na czynnikach czysto biologicznych. Wymieniają wśród nich czynniki genetyczne, cechy związane z funkcjonowaniem układu nerwowego, uwarunkowania endokrynologiczne, konstrukcję fizyczną, warunki klimatyczne i porę roku.
Poczucie umiejscowienia kontroli
Jednym z wymiarów osobowości mających wpływ na zachowanie jednostki jest także poczucie umiejscowienia kontroli.
Z poczuciem kontroli zewnętrznej mamy do czynienia wówczas, gdy człowiek postrzega wzmocnienie jako szczęście lub przeznaczenie, ale nie uważa go za wynik własnego działania. Natomiast o poczuciu kontroli wewnętrznej mówimy wtedy, kiedy jednostka spostrzega, że osiągane rezultaty są zgodne z jej własnym postępowaniem, czyli że zdarzenie jest konsekwencją jej własnego działania lub jej pewnych stałych właściwości.
Umiejscowienie kontroli uwarunkowane jest wieloma czynnikami. Można wśród nich wymienić sposób wychowania, kolejność urodzeń i czynniki socjalne.
Do kształtowania poczucia kontroli wewnętrznej przyczyniają się również takie czynniki jak: spójność i niesprzeczność wymagań rodzicielskich, jasne formułowanie poleceń, zgodność rodziców w sprawach wychowawczych. Poczucie kontroli wewnętrznej posiadają najczęściej dzieci urodzone jako pierwsze w rodzinie i wychowujące się w dobrych warunkach socjalnych. Na rozwój poczucia kontroli mogą mieć również wpływ stosowane w trakcie edukacji szkolnej techniki kształcenia oraz stosowane tam oddziaływania wychowawcze.
Działania osób o poczuciu kontroli wewnętrznej są bardziej skuteczne niż działania osób z poczuciem kontroli zewnętrznej. Poczucie kontroli wewnętrznej daje możliwość aktywnego zachowania w każdej sytuacji, podczas gdy poczucie kontroli zewnętrznej wiąże się z biernością i niepodejmowaniem aktywności.
Osoby z poczuciem kontroli wewnętrznej wyżej oceniają swoje możliwości i posiadają wyższą samoocenę. W związku z tym trudniej jest im zgodzić się na przypisanie porażki sobie, a łatwo przypisują sobie sukcesy. Jednostki z poczuciem kontroli zewnętrznej spodziewając się raczej porażki przypisują sobie , a sukces przypisują czynnikom zewnętrznym. Osoby przejawiające poczucie kontroli wewnętrznej są bardziej odporne na zewnętrzne naciski, polegają głównie na własnych sądach, trudniej zmieniają swoje postawy, wierzą w możliwość wpływania na bieg wydarzeń. Przejawiają większą aktywność i samodzielność, są bardziej spostrzegawcze, intensywniej poszukują możliwości rozwiązania własnych problemów, szybciej zapominają o własnych niepowodzeniach. Natomiast jednostki o poczuciu kontroli zewnętrznej uważają, że angażowanie się w jakieś działania nie ma większego sensu, bo co się zdarzy tak nie zależy od tego działania. Poczucie kontroli zewnętrznej występuje częściej u pacjentów psychiatrycznych, przestępców, osób nieprzystosowanych społecznie, dzieci z domów dziecka.
Sytuacje pokusy
Do czynników sytuacyjnych, które mają istotny wpływ na poziom przystosowania społecznego jednostki należą sytuacje pokusy. Są to sytuacje, w których motywacje pochodne są ze standardu są ze standardu wartości wchodzą w konflikt z motywacjami pochodnymi ze standardu korzyści.
Zgodnie z tą definicją powodem ulegania pokusie może być to, że osoba posiada słabo zinternalizowane normy lub wartości. Sama sytuacja jest tak silna bodźcowo, że jednostka nie może się powstrzymać mimo wewnętrznych zakazów. Człowiek znajduje wiarygodne usprawiedliwienia dla swojego zachowania.
Zachowanie się jednostki w sytuacji pokusy jest ściśle związane z samokontrolą. O wystąpieniu samokontroli jako pewnej formy zachowania mówimy wówczas, kiedy jednostka znajduje się w sytuacji wyboru między dwoma wykluczającymi się reakcjami, z których jedna przynosi nagrodę bezpośrednią , ale w małej wartości, druga zaś nagrodę odroczoną w czasie, jednak o większej wartości. O samokontroli jako formie zachowania mówimy wówczas, gdy człowiek znajdzie się w typowej sytuacji pokusy, kiedy to jedna reakcja przynosi nagrodę pewnego typu (np. uzyskanie określonej sumy pieniędzy, wygraną), druga nagrodę innego typu (np. satysfakcję moralną z faktu, że postąpiło się moralnie).
Bibliografia:
„Pedagogika społeczna” pod redakcją Tadeusza Pilcha i Ireny Lepalczyk
„Pedagogika resocjalizacyjna” Lesław Pytka