Rozdział 1
Geneza i rozwój pedagogiki społecznej
Charakterystyka ped. społ. Heleny Radlińskiej z przełomu lat 40 i 50. „ Pedagogika społ. Jest nauką praktyczną, rozwijającą się na skrzyżowaniu nauk o człowieku, biologicznych i społecznych z etyką i kulturoznawstwem, dzięki własnemu punktowi widzenia. Można go najkrócej określić jako zainteresowanie wzajemnym stosunkiem jednostki i środowiska, wpływem warunków bytu i kręgu kultury na człowieka w różnych fazach jego życia, wpływem ludzi na zapewnienie bytu wartościom przez ich przyjęcie i krzewienie oraz przetwarzanie środowisk siłami człowieka w imię ideału”
1. podręczniki pedag. Społ.
a) „ Praca oświatowa. Jej zadania, metody, organizacja” - podręcznik opracowany staraniem Uniwersytetu Ludowego im. Adama Mickiewicza( 1913). Redaktorem była H. Radlińska
istotne przedstawione założenia:
- praca społ. jest równoznaczna z oświatą pozaszkolną
- jej podstawą są doświadczenia i własny dorobek polskich działaczy i badaczy
- doświadczenie i tradycje pracy oświatowej stanowią punkt wyjścia dla ukazania problemów przyszłości
Podręcznik posiada 6 działów. Najobszerniejszy to: „zadania pracy oświatowej”- składa się z 2 artykułów autorstwa H. Radlińskiej i L. Krzywickiego.
1 artykuł- „ początki pracy oświatowej w Polsce i praca oświatowa wobec zadań wychowania narodowego” poruszane są w nim takie tematy jak:
- zależność pracy oświatowej od warunków politycznych, społecznych, ekonomicznych
- przedstawiają rozwój pracy oświatowej w Polsce niepodległej i pod zaborami
- podkreślają, że obok postępu technicznego drogi oświaty toruje ruch społ.
Wg H. Radlińskiej „ zadaniem wychowania jest wydobycie z narodu wszystkich sił, skierowanie „ku świadomej pracy nad budowaniem kultury rodzimej” i przekazywanie z pokolenia na pokolenie”
W całym podręczniku są szczegółowo omawiane: metody popularyzacji wiedzy, wydawnictwa popularne, organizacja czytelnictwa i bibliotek, nauczanie dorosłych, kształcenie estetyczne i wielorakie formy popularyzacji prowadzone w Stowarzyszeniu Kursów dla Analfabetów, kursy popularyzacji wiedzy rolniczej dla młodzieży wiejskiej, organizacje i metody pracy w domach ludowych, w zrzeszeniach i klubach robotniczych, stowarzyszeniach zawodowych.
Autorzy podręcznika zajmują się instytucjami kulturalnymi, przykłady czerpią przede wszystkim z placówek działających na zachodzie Europy i w Ameryce. Z polskich zyskują uznanie Uniwersytety Ludowe i powszechne wykłady uniwersyteckie.
Do prac przeznaczonych dla nauczycieli, działaczy oświatowych i badaczy należy tom: „ badania regionalne dziejów pracy społ. i oświatowej”1948
H. Radlińska w ostatnim okresie swojego życia( zmarła w 1954 roku) przygotowała 2 prace, które stanowią syntezę jej dorobku naukowego .
1946- 4 wydanie( zmienione) „ książki wśród ludzi”
1947- „ oświata dorosłych. Zagadnienia- dzieje- formy- pracownicy- organizacja”
H. Radlińska w Łodzi przygotowała „egzamin z pedagogiki społecznej” - skrypt powielony przez Koło Naukowe Pedagogów społ. Uniwersytetu Łódzkiego wydany drukiem w „ pedagogice społ” ( 1961)
Treści „ egzaminu”:
„ punkt widzenia”- uwagi wstępne o naukach praktycznych, charakterystyka ped. społ., pogląd na wychowanie, pojmowanie kultury, rola praktyczna ped. społ.
„ przegląd podstawowych pojęć”- obejmuje zagadnienia: środowiska życia i ich przetwarzanie, pokolenie historyczne, wiek społeczny, struktura życiowa zawodu, poszukiwanie i wspomaganie sił, normy, wzorce, mierniki, diagnoza, profilaktyka, kompensacja społ.
„ metody badań”- znaczenie osobowości badacza w stawianiu zagadnień, rola zespołów w przeprowadzaniu badań pedagogiczno- społecznych, najbardziej charakterystyczne cechy badań , poszukiwanie i wytwarzanie materiałów, opracowywanie.
Ideą przewodnią polskiego podręcznika jest podkreślenie, że pedagogika społ. jest „ nauką o środowiskowych uwarunkowaniach procesów wychowawczych i problemów wychowania poza szkołą”
Następne podręczniki to:
-„ Funkcje pedagogiki społecznej”( 1970) A. Kamińskiego
- „ wprowadzenie do pedagogiki społ.” ( 1966) Ryszarda Wroczyńskiego . W tym czasie istniała tylko jedna katedra pedagogiki społ. w Polsce w Uniwersytecie Warszawskim prowadzona przez autora tego podręcznika. Ryszard Wroczyński prawie połowę swojej pracy poświęcił zagadnieniom pedagogiki opiekuńczej.
- „poradnik opiekuna społ.” ( 1964)- podstawowe vademecum dla nowo powołanej w 1959 instytucji opiekunów społ.
- „ Problemy opiekuńcze. Zbiór rozpraw z pedagogiki społ.”- R. Wroczyński( 1964)
R. Wroczyński ugruntował w świadomości społ. główne przesłanki ped. Społ., położył podwaliny pod kierunek ped. Opiekuńczej. Tradycyjne dziedziny ped. Opiekuńczej rozszerzone zostały o dziedzinę opieki środowiskowej. Uznawał za dominującą w wych. Szkołę, pracę dla praktyków i teoretyków widział w organizacji opieki nad dzieckiem w osiedlach mieszkaniowych, organizacji opieki nad dzieckiem w czasie pozalekcyjnym, nieodzownej z powodu braku dostatecznej kontroli rodziców, odległości domu od szkoły , wydłużonego dnia szkolnego..
wprowadzał pojęcie zmian, jakie bodźce środowiskowe wywierają na otoczenie społ. jednostki i proponuje następujące określenie: „środowiskiem nazywać będziemy składniki struktury otaczającej osobnika, które działają jako system bodźców i powodują określone reakcje( przeżycia) psychiczne. Otoczenie jest pojęciem szerszym, oznacza całą zew. strukturę, niezależnie od tego, czy jest ona trwała , czy zmienna i czy stanowi źródła bodźców rozwojowych”
Po pracy „ wprowadzenie do ped. Społ.”ukazała się „ Pedagogika społeczna”( I wydanie 1974 II- 1976) w III wydaniu- 1979 Wroczyński zamiast tytułu rozdziału „ pedagogika opiekuńcza” wprowadził „ socjalne problem wychowania”
zagadnienia oświaty i wychowania dorosłych podjął się Wroczyński w dziele „ praca oświatowa. Rozwój, system, problematyka”( W-wa 1965) tytuł ten nawiązuje do pracy wydanej w Krakowie w 1913 pod redakcją H. Radlińskiej. Publikacja Wroczyńskiego obejmuje: genezę i rozwój oświaty szkolnej, pojęcie oświaty dorosłych, jej współczesne zadania i klasyfikacje form, współczesne problemy kształcenia pozaszkolnego w Anglii, Stanach Zjednoczonych i Związku Radzieckim, rozwój oświaty dorosłych w Polsce Ludowej, kształcenie systematyczne, upowszechnianie kultury, szkołę i środowisko.
Następnym opracowaniem podręcznikowym Wroczyńskiego była „ Edukacja permanentna. Problemy i perspektywy.( I wydanie- 1972, II wydanie- 1976)
cechą charakterystyczną twórczości Wroczyńskiego było uwrażliwianie czytelnika, nauczyciela, działacza oświatowego, pracownika socjalnego na aktualne problemy otaczającej rzeczywistości społecznej i wymagania jakie to stawia wychowaniu.
Aleksander Kamiński w swoim podręczniku „ funkcje pedagogiki społecznej”( 1972, 1974, 1980) był najbliższy poglądom H. Radlińskiej. Najpierw był starszym asystentem, po 1947 po zrobieniu doktoratu adiunktem w Katedrze Pedagogiki Społecznej.
Postacie opracowane przez niego to:
Henryk Pestalozzi- zapoczątkował idee oświaty ludu pojmowanej jako podniesienie moralne i ekonomiczne środowiska przez rozbudzenie sił w tym środowisku
Robert Owen- działalność społeczno- wychowawcza w środowisku robotniczym
Mikołaj F.S. Grundtvig- twórca uniwersytetów ludowych, opiera postęp ludu na fundamencie rozbudzonej kultury ludowej
Marks i Engels- mówiąc o warunkach otaczających człowieka mają na myśli sprzężony i uhierarchizowany układ składników: na bazie ekonomicznej odpowiadająca jej nadbudowa ideowa, zdecydowane i pełne przekształcenie środowiska możliwe jest wyłącznie po rewolucyjnym zburzeniu ustroju burżuazyjnego
elementy ped. Społecznej w doktrynie katolickiej, działaczy i myślicieli katolickich XIX w. przedstawił w ujęciu: W.F. Von Kattelera biskupa Moguncji twórcy ruchu umysłowego pod nazwą katolicyzm społ., papieża Leona XIII jego encykliki Rerum novarum, księdza Adolfa Kolpinga- inicjatora pierwszych w Europie masowych związków młodzieży pracującej, księdza Jana Bosko- twórcy zakonu salezjańskiego, organizatora opieki nad dzieckiem opuszczonym i inicjatora metodyki wychowania w pracy i zabawie.
Fryderyk la Playa- autor słynnej monografii o robotnikach europejskich
Paweł Natorp
Paweł Bergemann
John Dewey
Adolf Busemann
Ludwik Krzywicki
Edward Abramowski- twórca pierwszej w Polsce teorii wychowania społecznego
Józef Joteyko
Stanisław Karpowicz
Lucjan Zarzecki
Kazimierz Korniłowicz
Kamiński zwrócił uwagę również na:
podstawowe pojęcia dyscypliny
związki młodzieży i stowarzyszeń społecznych
pracowników socjalnych i pracowników kulturalnych
napisał książkę- „ Pedagogika społ. dla potrzeb pracowników socjalnych”( 1971)
W 1988 r ukazały się „studia z pedagogiki społecznej” Stanisława Kawuli- jest to II wydanie skryptu dla studentów III i IV roku pedagogiki jako pomoc w :
pedagogice społ., ped. Opiekuńczej, metodach badań pedag., diagnostyce ped., seminarium magisterskim. S. Kawula miał zamiar ukazać genetyczne aspekty pewnych problemów ped. np. narodziny koncepcji szkoły środowiskowej, wskazać przykłady różnych rozwiązań metodologicznych na gruncie ped. Społ., podać możliwość zastosowania niektórych koncepcji metodologicznych do badań empirycznych. Wg Kawuli do czołowych przedstawicieli ped. Społ. należą: Stanisław Szacki, Zygmunt Mysłakowski, Helena Radlińska, Józef Czesław Babicki, Aleksander Kamiński.
Następną książką jest „ pedagogika społ. u schyłku XX w ”( 1992)- praca zbiorowa pod redakcją Andrzeja Radziewicz-Winnickiego. Poruszano w niej takie tematy jak: zmiany przestrzenne i ekonomiczne, procesy urbanizacyjne, ruchliwość społ. zjawiska\patologii społ. identyfikacja w naukach społ. procesy identyfikacyjne w poszczególnych dyscyplinach naukowych, mechanizm kształtowania procesów identyfikacyjnych w miejscu pracy, społeczne zagadnienia egalitaryzmu, zjawiska elitaryzmu
Kontynuacje i nowe dziedziny
najczęściej podejmowanym zagadnieniem badawczym jest w ped. Społ. środowisko społeczne.
-Pierwsza książka H. Radlińskiej na ten temat to: „ Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego” ( 1927)
- E. Trempała napisał 3 prace: „ integracja podstawowych środowisk wychowawczych a rezultaty pracy pedagogicznej szkoły”( 1969), „ Wychowanie w środowisku szkoły”(1974), „ wychowanie zintegrowane w środowisku szkoły” ( 1976)
W swojej literaturze Trempała posługuje się pojęciem, które często jest używane we współczesnej literaturze ped.: wychowanie równoległe lub paralelne- jest to szeroki strumień wpływów wychowawczych oddziałujących na młodą generację poza szkołą.
Wg Wroczyńskiego wychowanie równolegle- szerszy krąg oddziaływań niż oddziaływania pozaszkolnych instytucji wychowawczych. Pojęcie to wiąże z całością wpływów oddziałujących na młodą generację poza szkołą, łącznie z kontaktami społ. kulturowymi, w środowisku oraz środkami masowego przekazu .
F. Znaniecki wprowadził pojęcie społeczeństwo wychowujące.
E. Trempała odróżnia 3 układy systemu oświatowego:
- szkolnych- wszystkich szczebli
- pozaszkolny czyli równoległy
- poszkolny- uzupełniający
S. Kowalski prezentuje model badania integralnego funkcjonowania pojętego jako system całokształtu instytucji wych. W konkretnym środowisku ( społeczności lokalnej) w przedziałach:
- zasięgu integracji sprzecznych ze sobą sieci( podsystemów) instytucji podejmujących określone kategorie problemów w zakresie:
a) opieki społeczno- wych
b) kontroli społ- wych.
c) realizacji procesu dydaktyczno- wych.
d) organizacji czasu wolnego
e) kształtowania aspiracji szkolnej i preorientacji zawodowej
f) kierowania selekcjami szkolnymi
- poziomu integracji w stopniach
1- wpływów niezintegrowanych
2- przepływu inf.
3- zorganizowanego współdziałania
- z okazji 40- lecia Katedry Pedagogiki Społecznej Uniwersytetu Łódzkiego w 1985 zorganizowano sesje Pt. „ przekształcanie środowiska społ. Dorobek i kierunki dalszych badań” w tym samym roku pod tym samym tytułem ukazały się materiały sesji , w 1990 pamiętnik. Oba wydawnictwa zawierają teksty poświęcone refleksji teoretycznej nad ped. społ. jako dyscypliną naukową, jej modyfikacjami i związkami ped. społ. z innymi dyscyplinami. Znaczna część artykułu odnosi się do rozważań nad przekształcaniem społeczności lokalnej wsi, miasta, osiedla mieszkaniowego.
- siły społ. ( jednostkowe lub zbiorowe) mogą być ujęte w stosunku do makroorganizmów społ. jak i mikrośrodowisk. Ich budzenie, wyzwalanie, stymulowanie odbywa się w małych, nieformalnych grupach społ. które powstają w makro i mikro społecznościach formalnych.
Siły jednostkowe rosną wraz z rozwojem sił zbiorowych, nikną niszczeją gdy ruchy społ. , instytucje ulegają patologizacji lub zahamowaniom ulega ich prawidłowe funkcjonowanie. Stanisław Wawryniuk ujawnił wiele problemów odnoszących się do sił społ. w toku refleksji nad „ siłami społecznymi wychowania w osiedlach mieszkaniowych” (1990)
- badania prowadzone w Łodzi w latach 1975-1979 pod hasłem - działalność wychowawcza w miejscu zamieszkania i liczne prace magisterskie utwierdziły w przekonaniu, że obowiązkiem pedagoga jest poszukiwanie instytucji przekształcającej środowisko. Wybór padł na pracownika socjalnego, który decyduje o realizacji zadań instytucji niosącej pomoc dziecku i rodzinie. Prace na ten temat m. In. „ warsztat pracownika socjalnego (1977) „praca socjalno- wychowawcza z rodziną niepełną” 1980, 1985 , „ praca socjalno- wychowawcza z rodziną niepełną” 1986 E. Marynowicz Hetki
- Marynowicz- Hetka przygotowała program pomocy instytucjonalnej w rozwoju dziecka i rodzinie:
- pomoc w rozwoju dziecka jest równocześnie pomocą rodzinie
- profilaktyka wych. Jest podstawowym kierunkiem działania, nie zmniejsza to znaczenia i potrzeby stosowania kompensacji i ratownictwa
- zasada podmiotowości i indywidualizacji dziecka odnosi się również do jego rodziny
Szkoła pedagogiki społecznej
- Katedra Uniwersytetu Śląskiego wysunęła na plan pierwszy aspekty ekonomiczne środowiska wychowawczego, znaczenie i wartość pracy w wychowaniu jednostek i grup społ.
- cechą ped. społ jest otwartość
- wśród kontynuatorów Heleny Radlińskiej dominuje orientacja instytucjonalna, socjalna, ekonomiczna i historyczna.
- wśród nowych tendencji ważne miejsce zajmuje koncepcja ekologiczna- ujmuje ona życie człowieka jako istotę biopsychosocjalną i rozpatruje je w kategoriach kompleksowych od narodzin do zgonu.
- współczesna rzeczywistość społ. :
- dominacja ekonomii i polityki w życiu współczesnych społeczeństw,
- w makrośrodowisku nadal jest żywotny nacjonalizm i rasizm,
-coraz bardziej widoczny jest religijny fundamentalizm i drapieżny kapitalizm,
- do zjawisk ubocznych lub wtórnych wymienić należy konsumpcjonizm z konsekwencjami: przestępczością, dezintegracją społ. i ich rozwarstwieniem
- inne zjawiska to: upadek wzorców, autorytetów, chaos, przemieszanie wartości indywidualnych i społecznych moralnych, estetycznych, kulturalnych.
- celem współczesnej pracy oświatowej jest popularyzacja idei demokratycznych
Do zadań popularyzacji idei demokratycznych należy:
- ukazywanie nieuchronności procesów dezintegracyjnych i wskazywanie możliwości kształtowania procesów integracyjnych
- szerzenie przekonania, że realizacja reform ekonomicznych, społecznych i politycznych wymaga głoszenia prawdy, rozbudzania wrażliwości społecznej i postawy obywatelskiej
- rozbudzanie ducha nadziei
- utrwalanie przekonania w sensowność i celowość podejmowania programów samopomocowych w środowisku lokalnym
- pomoc w odzyskiwaniu poczucia tożsamości Polaka, ucznia, nauczyciela, studenta, każdego obywatela