W. Okoń określa rodzinę jako: „...małą grupę społeczną składającą się z rodziców, ich dzieci i krewnych, rodziców łączy więź małżeńska, rodziców z dziećmi - więź rodzicielska, stanowiąca podstawę wychowania rodzinnego, jak również więź formalna określająca obowiązki rodziców i dzieci względem siebie”.
R. Wroczyński określa ją zaś, jako środowisko naturalne, do którego przynależność wynika z samego faktu urodzenia. Twierdzi, że jest ona: „...instytucją równie dawną jak społeczne życie człowieka, która stanowiła zawsze główną komórkę życia społecznego. Podstawową w sensie biologicznym, zapewniająca ciągłość generacji i społeczno - kulturowym, wdrażając młodą generację w podstawy życia społeczno - kulturowego”.
Z. Tyszka dokonując przeglądu z zakresu socjologii rodziny przytacza wypowiedź J. Sirjamki, który mówi, że rodzina: „...jest instytucją ogólnoludzką, spotykaną we wszystkich epokach i kulturach. Do jej uniwersalnych i wszędzie spotykanych zadań należy: zaspokajanie popędu seksualnego, zaspokajanie elementarnych, materialnych potrzeb życiowych oraz rodzenie i wychowywanie dzieci”.
J. Szczepański zwraca uwagę na to, iż rodzina człowiecza opiera się na biologicznych podstawach: „...stałość popędu seksualnego, jego różne formy sublimacji i powstająca wokół jego powstawania otoczka emocjonalna stanowi zespół czynników biopsychicznych stanowiących podstawę małżeństwa rodziny człowieczej”.
M. Ziemska natomiast określa rodzinę jako: „...małą, naturalną grupę społeczną, składającą się z małżonków i ich dzieci, stanowiącą ciągłość względnie trwałą, lecz jednocześnie podlegającą dynamicznym przekształceniom, związanym głównie z biegiem życia wchodzących w jej skład jednostek”.
Rodzina jest przedmiotem badań wielu dyscyplin naukowych, stąd bierze się ta wielość definicji i różnorodność rozpatrywania dotyczących jej problemów. Ogromne zainteresowanie sprawami rodziny wynika z jej wpływu na rozwój fizyczny, psychiczny, społeczny jej członków, w szczególności zaś dzieci. Rodzina przez zamierzone oddziaływanie opiekuńcze i wychowawcze, a także przez niezamierzony wpływ wynikający ze wzajemnych stosunków uczuciowych i zespołu interakcji między członkami oraz różne wzorce osobowe rodziców przyczynia się do fizycznego, psychicznego i społecznego rozwoju dziecka. Dzięki tym oddziaływaniom przygotowuje je do samodzielnego życia w społeczeństwie, które podejmie jako już dorosły człowiek.
Wszechstronność wpływu rodziny polega na tym, że socjalizuje ona także dorosłych członków. Zakładając rodzinę podejmują oni szereg nowych ról, nabywają doświadczeń, które często powodują głębokie przeobrażenia w strukturze osobowości. Jest więc ta fundamentalna komórka organizmem żywym, dynamicznym, ulegającym ciągłym przeobrażeniom, podatna na wpływy środowiska zewnętrznego, sama również je kształtuje poprzez ciągłe interakcje z otoczeniem.
Zdaniem angielskiego pedagoga i psychologa W. D. Walla właśnie obecnie, w dobie transformacji kryzysów i napięć, rola rodziny wzrasta: „...w złożonej i trudnej sytuacji współczesnego świata rodzina ma spełniać szczególna funkcję niwelatora wstrząsów, filtru i pomostu. Powinna ona chronić dorastające pokolenie przed zbyt brutalnym zetknięciem się z rzeczywistością, powinna być nosicielem kultury w środowisku, w którym dziecko żyje, powinna w zakresie teorii stanowić bazę, w której mogłoby ono rzucać się w wir świata bardziej bezosobowego, rozciągającego się poza dom”.
Rodzina jest określana najbardziej wartościowym środowiskiem wychowawczym. W literaturze spotyka się wiele prób określenia środowiska wychowawczego.
Według J. Pietera przez środowisko rozumieć można: „...złożony układ powtarzających się lub względnie stałych sytuacji, do których organizm zwierzęcia lub człowieka przystosowuje się czynnie według całokształtu własnych możliwości i według potrzeb”.
Czyli, według autora, przez środowisko wychowawcze można rozumieć analogicznie: „...złożony układ powtarzających się lub względnie stałych sytuacji, do których człowiek rozwijający się przystosowuje się czynnie w wychowawczym okresie swego życia”.
Nieco inną definicję środowiska sformułował R. Wroczyński. Przez środowisko wychowawcze rozumie on: „...teren naturalnych doświadczeń społecznych, reprezentowanych przez zespół podniet rozwojowych celowo zorganizowanych i podporządkowanych potrzebom wychowawczym”.
Z kolei K. Sośnicki za środowisko wychowawcze przyjmuje: „...ogół sytuacji wychowawczych. Te zaś określa jako ogół warunków, które działając na jednostkę powodują u niej określone przeżycia psychiczne”.
Dalszy krok w określaniu środowiska wychowawczego uczynił A. Kamiński. Środowiskiem nazwał: „...te elementy otaczającej struktury przyrodniczej, społecznej i kulturalnej, które działają na jednostkę stale lub przez dłuższy czas, albo krótko lecz ze znaczną siłą, jako samorzutny lub zorganizowany system kształtujących ją podniet”.
Jak wynika z zaprezentowanych definicji, a także wielu innych, można podjąć próbę zdefiniowania środowiska wychowawczego, jako złożonego układu powtarzających się, względnie stałych lub też krótkotrwałych, ale silnie działających sytuacji, organizowanych dla realizacji założonych celów.
Środowisko wychowawcze składa się z sytuacji wychowawczych, które realizuje człowiek w sposób świadomy, stwarzając warunki dla realizacji określonych celów.
Inaczej mówiąc, sytuacje wychowawcze to taki układ warunków, które organizuje się dla kształtowania pożądanych dyspozycji osobowościowych.
Takim właśnie środowiskiem, po spełnieniu pewnych warunków jest rodzina.
Jak wszystkie inne struktury tak i rodzina jest narażona na różnego rodzaju niezamierzone wpływy i oddziaływania. Jak wszystkie inne struktury jest narażona na tak zwane sytuacje kryzysowe. M. Ziemska określa je mianem sytuacji kryzysowo - rozwojowych.
Wiele takich sytuacji można przewidzieć i przygotować się do nich, ale jest wiele takich, których przewidzieć nie można. Mają wpływ na nie różne przypadki trudne do przewidzenia, wynikające z faz rozwojowych rodziny. Mogą nimi być: ciężkie choroby członków rodziny, kalectwo, nałóg, śmierć, kłopoty zawodowe, utrata pracy, zła lub raptowna zmiana sytuacji materialnej, nagłe sukcesy lub ich brak i wiele innych.
Wszystkie te sytuacje oddziaływują na członków rodziny i powodują konieczność przystosowania się do nich, akceptowania, co nie zawsze jest sprawą tak prostą i oczywistą.
Sytuacje takie mogą zespolić rodzinę jeszcze bardziej lub też mogą doprowadzić do zupełnie odwrotnego zjawiska dezorganizacji lub dysfunkcjonalności tj. niemożności realizowania postawionych przed nią zadań zarówno wobec członków rodziny jak i całego społeczeństwa.
„...Rodziny wewnętrznie rozbite, w znacznym stopniu zdezorganizowane lub o zakłóconym funkcjonowaniu wpływają na swych członków ujemnie, przyczyniają się do powstawania osobowości dysharmonijnej, niedojrzałej lub wręcz patologicznej, a niebezpieczeństwo to zagraża głównie dzieciom i młodzieży”.
Rodziny przebywające w sytuacjach kryzysowych wymagają pomocy.
Funkcje współczesnej rodziny są różnie definiowane przez poszczególne dyscypliny naukowe.
Psychologowie koncentrują swoją uwagę na wewnętrznych problemach rodziny i związanych z nimi relacjach emocjonalnych, na rozwoju osobowości dziecka i ocenach osobowości małżonków. F. Adamski uważa, że podjęcie funkcji rodziny obejmuje cele, do których zmierza życie i działalność rodzinna oraz zadania jakie pełni rodzina na rzecz swych członków, zaspokajając ich potrzeby.
Socjolodzy podkreślają instytucjonalny charakter rodziny, wiążą z nim spełniane przez nią funkcje, które jak twierdzą ściśle są powiązane z jej strukturą, tj. układem ról i pozycji społecznych.
J. Szczepański odróżnia zadania od funkcji. Według autora: „...zadanie, to pewien zakus czynności, które wykonywane są i oceniane przez szersze zbiorowości. Zadaniem rodziny jest wychowywanie dzieci, lecz wychowanie wymaga, aby rodzice zdobywali potrzebne na to środki i aby wykonywali wiele innych czynności pośrednich.
Funkcje to ogół czynności i skutków związanych z wykonywaniem zadań”.
Z. Tyszka natomiast uważa, że funkcje służą analizie rodziny w działaniu. Kwestionuje próby wyodrębnienia z jednej strony zadań, z drugiej funkcji rodziny. „...Próby te wydają się nie być uzasadnione. Zadanie jest z reguły implicite zawarte w funkcji, jako działalności zaspokajającej istotną potrzebę, realizującej istotny cel. Zadania działania i efekt działalności stanowią jedność w ramach funkcji”.
Z. Tyszka wyróżnia cztery grupy funkcji pełnionych przez rodzinę, a w ich obrębie funkcje składowe:
I. funkcje biopsychiczne - prokreacyjna i seksualna.
II. funkcje ekonomiczne - materialno-ekonomiczna oraz zabezpieczająco-opiekuńcza.
III. funkcje społeczno - wyznaczające - klasowa oraz legalizacyjno - kontrolna.
IV. funkcje socjopsychologiczne - socjalizacyjno - wychowawcza
- kulturalna
- rekreacyjno - towarzyska
- emocjonalno - ekspresyjna.
Podobne stanowisko zajmuje M. Ziemska łącząc pojęcie funkcji rodziny z pojęciem jej zadań, wypełnianych na rzecz członków rodziny, jak i całego społeczeństwa.
Ujmuje to w następujący sposób: „...podstawowe funkcje wskazują na zadania współczesnej rodziny jakie wypełnia i jakie ją konstytuują. Istnienie rodziny polega bowiem na wypełnianiu głównych zadań, czyli funkcji”.
Rodzina więc spełnia zadania zarówno wobec swych członków jak i społeczeństwa. Zaspokaja potrzeby ogólnospołeczne, narodowe.
Autorka wyróżnia następujące funkcje rodziny:
I. funkcja prokreacyjna - dostarcza nowych członków nie tylko do swojej grupy (rodziny) ale i całego społeczeństwa.
II. funkcja produkcyjna - dostarczając społeczeństwu nowych członków wzmaga siły twórcze i wytwórcze.
III. funkcja usługowo - opiekuńcza - zapewniając codzienne usługi (wyżywienie, czystość) oraz opiekę tym członkom, którzy nie są w pełni samodzielni ze względu na wiek, chorobę, kalectwo.
IV. funkcja socjalizująca - wprowadzająca w społeczeństwo, przekazująca obyczaje, zwyczaje, wzory zachowań itd.
V. funkcja psychohigieniczna - zapewniająca poczucie stabilizacji, równowagę emocjonalną.
Jednocześnie z zadaniami na rzecz społeczeństwa rodzina spełnia zadania wobec swoich członków. Wynikają z tego różne potrzeby:
I. potrzeby seksualne
II. potrzeby ekonomiczne
III. potrzeby bytowe i opiekuńcze
IV. potrzeby chowania dzieci
V. potrzeby emocjonalne
Funkcje i zadania obejmują swoim zakresem wszystkie dziedziny życia rodziny i poszczególnych jej członków.
Stanowią nierozerwalną strukturę a zakłócenia w realizacji choćby jednej z nich powoduje na ogół, o czym wspomniałam już wcześniej, przejściową lub dłuższą niewydolność ogólnego funkcjonowania rodziny.
W kontekście omawianych zagadnień i w nawiązaniu do tematu pracy, nie można pominąć zagadnienia rodziny niepełnosprawnej. Nie jest sprawą łatwą zdefiniowanie tego pojęcia.
R. Borowski definiuje je następująco: „...rodziną inwalidzką będzie taka rodzina, w której co najmniej jeden z jej członków jest trwale poszkodowany na zdrowiu, nie może lub w znacznym stopniu ma ograniczone możliwości samoobsługowe oraz możliwości pełnienia ról społeczno - zawodowych bez ograniczeń, zamieszkuje we wspólnym gospodarstwie z rodziną pełnosprawną, dodając, że jego stan zdrowia określony jest przez Komisję ds. Inwalidztwa i Zatrudnienia”.
Analizując mechanizmy związane z tworzeniem się więzi rodzinnej S. Mika zalicza je do kategorii interakcji międzyludzkich. Tworzenie się więzi rodzinnych zatem możemy rozpatrywać w kategoriach postrzegania podmiotów, jakimi są członkowie rodziny.
Rodzina w życiu i działaniu osoby niepełnosprawnej jest czynnikiem bardzo ważnym. Stanowi dla niej istotny fundament. To od postaw rodziny zależy w znacznej mierze funkcjonowanie osoby mającej określone defekty.
Zasadniczym celem rehabilitacji jest maksymalne włączenie człowieka niepełnosprawnego do życia normalnego społeczeństwa. Wyraża się ono podejmowaniem przez osobę niepełnosprawną ról społecznych związanych z życiem. Są to różnego role - zawodowe, towarzyskie no i oczywiście rodzinne. I te ostatnie uważa się powszechnie za najważniejsze. W opinii publicznej zdecydowane pierwszeństwo przyznawane jest właśnie rolom rodzinnym. Wynika to z faktu wysokiej społecznej oceny wartości życia rodzinnego. Różnego rodzaju badania wykazują, iż rodzina spostrzegana jest jako jedna z najcenniejszych wartości życia człowieka. W skali globalnej nie istnieje też żadna inna wartość w stosunku do niej konkurencyjna. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest niewątpliwie fakt, że środowisko rodzinne najpełniej zaspokaja potrzeby jej członków - dzieci oraz osób dorosłych. Funkcje spełniane przez rodzinę są niezwykle wszechstronne i niemożliwe jest ich scedowanie na jakiekolwiek inne instytucje czy grupy społeczne. Spełnianie ról związanych z życiem rodzinnym stanowi podstawę społecznej oceny danego człowieka. W istotnym stopniu kształtuje również poziom jego samooceny i samoakceptacji. Praktyka psychologiczna dowodzi, iż czynniki te wywierają znaczący wpływ na osobowość człowieka niepełnosprawnego oraz jego uczestnictwo w procesie rehabilitacji. Stąd tak duże znaczenie przywiązuje się w rehabilitacji do problemów rodzinnych osoby niepełnosprawnej.
Efektywność wypełniania przez osobę niepełnosprawną ról rodzinnych uwarunkowana jest następującymi czynnikami:
- gotowością osoby niepełnosprawnej do podjęcia ról małżeńskich i rodzicielskich,
- obiektywnymi możliwościami ich wypełniania przy obniżonym poziomie sprawności,
- funkcjonującym w świadomości osoby niepełnosprawnej modelu życia rodzinnego,
- postawami społecznymi wobec osoby niepełnosprawnej.
Osobie niepełnosprawnej nie jest łatwo znaleźć partnera do zawarcia związku małżeńskiego. Częściej bywa on odrzucany od osoby posiadającej pełną sprawność. Przyczyną tego bywa bardzo często niechęć tzw. osób normalnych do wiązania się z ludźmi spostrzeganymi jako odmienni, słabsi, wymagający opieki. Nie bez znaczenia pozostają również, często nieuzasadnione, względy genetyczne oraz bardzo ważne dla niektórych kryteria estetyczne doboru małżeńskiego. Istnieją również obawy przed obciążeniem się opieką nad niepełnosprawnym małżonkiem oraz wytworzeniem się sytuacji większego obciążenia obowiązkami pełnosprawnych członków rodziny. Badania i obserwacje nie potwierdzają tego rodzaju założeń. Niepełnosprawność nie oznacza całkowitej niezdolności danej osoby do chociażby prac domowych. W większości przypadków osoba po przebyciu rehabilitacji podstawowej jest w stanie podejmować i efektywnie wykonywać wiele działań związanych z samoobsługą, utrzymywaniem porządku czy prowadzeniem gospodarstwa domowego. Wiele obaw w społeczeństwie budzi wypełnianie przez rodziny niepełnosprawne funkcji wychowawczych. Najczęściej uważa się, że nie są one w stanie zapewnić swoim dzieciom właściwych warunków rozwoju i wychowania. Przypuszczenia te, nie zostały jednak potwierdzone i obecnie uważa się, iż pomimo czasami gorszych warunków materialnych, rodzinny te nie są mniej wartościowym środowiskiem wychowawczym, niż rodziny pełnosprawne. W wielu przypadkach spełniają nawet swoje funkcje wychowawcze bardziej świadomie i odpowiedzialnie.
Podejmowanie przez osobę niepełnosprawną ról rodzinnych stwarzać może szereg problemów wynikłych z braku właściwego przygotowania w trakcie rehabilitacji. Przygotowanie takiej osoby do podjęcia i efektywnego wykonywania ról rodzinnych najczęściej wiązane jest z nabywaniem przez niego wiedzy i umiejętności przydatnych w gospodarstwie domowym. Ażeby jednak można było mówić o gotowości w tym zakresie, konieczne jest, aby osoba niepełnosprawna nie tylko potrafiła, ale także chciała wspomniane role podejmować. Istotny jest tu również ze względu na wielość wzorów życia rodzinnego, wyniesiony z domu lub postulowany model rodziny.
Na tle ogólnego zainteresowania problemami ludzi niepełnosprawnych bardzo ważne wydaje się poznanie funkcjonowania rodzin w których znajdują się te osoby. Rozważania na ten temat w literaturze przedmiotu, wskazują , że inwalidztwo nie warunkuje w sposób istotny funkcjonowania tej podstawowej komórki społecznej. Rodziny niepełnosprawne są w pełni samodzielne i niezależne materialnie, przeważnie same wychowują swoje potomstwo. Odpowiedzialność za los dzieci spływa na zwiększoną motywację i wysiłki podejmowane przez nich w celu uzyskania sukcesu na niwie zawodowej i życia rodzinnego. Wydajność pracy osób niepełnosprawnych jest, choć bardzo często z braku dobrego wykształcenia zajmują oni stanowiska pracy nie wymagające wysokich kwalifikacji. Dlatego też bardzo często dochody i poziom życia jest nieco niższy od rodzin pełnosprawnych. W rodzinach tych zauważa się bardzo często korzystną atmosferę panującą oraz wysoką jakość ich działalności opiekuńczo-wychowawczej wobec własnych dzieci. Osoby te częściej przebywają w domu i więcej czasu poświęcają swemu potomstwu.
Rodzina odgrywa również bardzo ważną rolę w procesie rehabilitacji osoby niepełnosprawnej. Rodzina daje poczucie bezpieczeństwa, stabilności. Ogrywa szczególną rolę w kształtowaniu się postawy samoakceptacji, przezwyciężeniu obcości i niepotrzebności. Korzystne doświadczenia wyniesione przez osobę niepełnosprawną z rodziny rzutują także na kontakty społeczne i ustosunkowanie do innych, na integrację z pełnosprawnymi. Ważną potrzebą każdego członka rodziny jest niezależność.
Mimo ogromnego wysiłku różnych organizacji i władz, efekty oddziaływań opiekuńczych nad rodziną niepełnosprawną są nadal nieadekwatne do potrzeb.
Mówiąc o rodzinie, zarówno pełnosprawnej, jaki i niepełnosprawnej, nie można pominąć problemów z jakimi styka się współczesna rodzina.
Jej struktura ulega bardzo widocznym przemianom ekonomicznym, kulturalnym, społecznym i religijnym. Dawna rodzina typu patriarchalnego odznaczała się stałością struktury, trwałością związku, była to rodzina wielopokoleniowa z naczelną rolą ojca, głównego jej autorytetu. Był on często jedynym żywicielem, decydował o wszystkim, jednoczył ją.
W rodzinie istniało ścisłe uzależnienie od rodziców. Spełniała ona wszystkie funkcje: biologiczne, gospodarcze, kulturalne, polityczne, religijne, zdrowotne, wychowawcze.
Symbolem tej jedności był wspólny dom, mieszkanie, stół itp.
Współczesna rodzina partnerska jest nieliczna, jedno lub dwupokoleniowa (rodzice + dzieci), często nietrwała, rozdzielona, w której więzy rodzinne są bardzo luźne. Jest to rodzina często bez bazy materialnej, bez własnego mieszkania, ze zróżnicowanymi światopoglądami, często skłócona. Dzisiaj również obserwuje się zanik autorytetu ojcowskiego a często życie rodzinne ma charakter partnerstwa (lub co gorzej walki o autorytet matka - ojciec).
Istotną sprawą jest także to, że szereg funkcji spełnianych przez dawną rodzinę przejęły różne instytucje i organizacje. Zacierają się różnice między rodzinami wiejskimi i miejskimi. Członkowie rodziny coraz częściej korzystają z instytucji społecznych: świetlice, stołówki, wczasy, wycieczki.
W znacznym stopniu funkcje wychowawcze i opiekuńcze przejmują instytucje oświatowo - wychowawcze. Kobiety - na ogół pracujące zawodowo, samotne - są obarczane tysiącami spraw zawodowych, rodzinnych, przeciążone pracą, zmęczone fizycznie i psychicznie.
Najbardziej interesującym problemem ze względu na temat pracy jest dla mnie również rodzina dotknięta problemem alkoholowym. Za rodzinę z problemem alkoholowym uważa się rodzinę, w której choćby jedna osoba pije w sposób przynoszący szkodę. Człowiek pijący w sposób destrukcyjny dostarcza wszystkim innym wielu problemów życiowych (np. finansowych, emocjonalnych). Jest to tzw. rodzina patologiczna. W literaturze przedmiotu spotykamy się również z pojęciem „osoba z problemem alkoholowym” i wcale, jakby się to mogło zdawać, nie jest to tylko osoba bezpośrednio nadużywająca alkoholu, ale obejmuje ono również osoby z kręgu alkoholika (mąż, żona, dzieci). Poprzez cierpienie, lęk, obawę o członka swojej rodziny, bezradność tworzą oni wspólną grupę. Można więc powiedzieć, że problemy związane z alkoholem ma nie tylko ten kto pije, bo nikt nie pije w próżni społecznej. Przechodzą one jak gdyby na pozostałych członków. Szacuje się, że w Polsce około 5 milionów ludzi żyje w rodzinach alkoholowych.
Alkoholizm jest chorobą całej rodziny. Jest chorobą uczuć, ciała, umysłu i międzyludzkich więzi.
Uruchamia trzy mechanizmy obronne:
- nie mów,
- nie czuj,
- nie ufaj.
Żona lub mąż ukrywa przed innymi fakt picia współmałżonka i każe ukrywać ten fakt dzieciom. Nie mówi się również o bójkach, awanturach i tragediach. Takie zachowanie rodziny ułatwia jedynie alkoholikowi dalsze picie.
Z powodu nadużywania alkoholu szczególnym zagrożeniom podlegają następujące obszary życia rodzinnego:
· niszczenie życia uczuciowego - zamiast oparcia, poczucia bezpieczeństwa, rodzina dostarcza poczucia krzywdy, lęku, zagrożenia, wstydu, gniewu i winy,
· braku źródeł oparcia i wzajemnej pomocy - zamiast dostarczać oparcia jest źródłem problemów,
· utrata kontaktu i zrozumienia - zamiast prawdy i otwartości pojawiają się kłamstwa, udawanie, oszukiwanie,
· izolacja os świata zewnętrznego - rodzina odizolowuje się od innych, staje się zamknięta i niedostępna,
· wyczerpanie zasobów materialnych - rodzina ma ograniczone możliwości bytowe, brak perspektyw.
Dlatego, mając na uwadze te i inne zjawiska związane z nadużywaniem alkoholu, próby leczenia alkoholizmu zaczyna się od osób nieuzależnionych, a blisko związanych z alkoholikiem. Leczenie takie odbywa się według opracowanych programów i zaczyna się od uświadamiania alkoholika, na czym polega ich choroba. Później alkoholik powinien sam umieć rozpoznać u siebie objawy choroby, następnie uznać ją za swoją chorobę (ale nie akceptować). Po tych etapach przychodzi czas na „naukę” życia na trzeźwo.
W tym samym czasie zajęciom terapeutycznym poddawani są współmałżonkowie oraz dzieci.