Sztuka Pradziejowa
Opracowanie materiału na podstawie książki „Etnologia Religii”
Etnolog /antropolog – zajmuje się badaniem religii jako jedną z instytucji kulturowych, systemów symbolicznych i faktów społecznych. Według religioznawców antropolodzy nie posiadają wystarczającej wiedzy z religioznawstwa żeby badania które powadzą mogły pomóc w rozterkach metodologicznych, ich analizy nie mają własności poznawczych, wynika to z braku wykształcenia religioznawczego i specyficznego wyczulenia na sferę Sacrum. Według opinii większości badaczy, mija się ten zarzut z prawdą.
Etnologia religii należy do młodych gałęzi badań religioznawczych, obejmuje naukę o wierzeniach i dyscyplinę która przybiera religioznawczy punk widzenia. Jako dyscyplina zajmująca się konsekwentnie badaniem religii pierwotnych etnologia religii wzbogaca badania religioznawcze. Tak więc etnologia religii stanowi integralną część etnologii, tak jak sfera wierzeń wchodzi w zakres kultury pierwotnej społeczności. Antropologowie z tego punktu widzenia są religioznawcami, gdyż zajmują się innymi systemami religijnymi, są wyczuleni na inność w myśl Socjologia jest o nas ,a antropologia o niej.
Dyscyplina etnologia religii powstała na przełomie wieku XIX a jej akuszerem był nie kto inny jak Karol Darwin. Początków refleksji nas wierzeniami należy szukać w oświeceniu. W wieku XVIII zaczęto selekcjonować kręgi wierzeń na fetyszyzm, szamanizm, totemizm, kult przodków, kulty płodności . Formy te Darwin opisał i przygotował grunt pod pojęcia dla religioznawstwa. Naukowcy prowadzili żywe dyskusje nad początkami religii, doszli do wniosku że ich początków należy szukać u ludzi pierwotnych. Współczesne nurty tak jak sentymentalizm skonstruował własną filozofię religii mówiącą że prawdziwy kult najwyższej istoty, wolnych od oszustw kapłanów i historycznych zafałszowań reprezentują dzikusi. Sensualiści twierdzili że wszystkie idee wywodzą się ze zmysłów i świata zew.Religia zrodziła się na etapie ludzkiego rozwoju, czyli na to wychodzi że epokę religijną miała poprzedzać epoka bezreligijna, kiedy ludzkość pozbawiona była moralności( ATEIZM PIERWOTNY)
Pierwotny kult istoty boskiej ulegał degeneracji na skutek ciemnoty ludzkiej. Oświeceniowe teorie początków religii wiążą ją z teza degeneracyjną, gdy ewolucjonizm przyjął za podstawę progresizm – rozwój kultur i religii od najprymitywniejszych do najbardziej skomplikowanych i rozwiniętych poprzez stopniową akumulację wiedzy eksperymentalnej. To co pierwotne równało się z prymitywnością i stało się początkiem naukowej refleksji etnologicznej.
Odkrycie teorii animizmu przez Edwarda B. Tylota stało się podstawowa wiedzą nad badaniem religii pierwotnych ludów. Naukowiec zawsze twierdził że ludy pierwotne nie posiadają żadnych wierzeń religijnych. Interesowało go zachowanie ludzi, odzierał współczesnych z konwenansów i zestawiał z pierwotnymi umysłami.
Animizm której podstawą był survivals( przeżyki czyli procesy siłą zostały wprowadzone w nowy stan w jakim znajduje się społeczeństwo, odmienny w którym powstały. Przykład dawnego stanu kultury) przypisywany był wierzeniom dawnych kultur. Obejmował wiedzę o istotach nadprzyrodzonych i duchach. Tylor podał definicje religii jako wiara w duchy, stanowiąca minimum religii pierwotnych. Wiara w duszę powstał w wyniku obserwacji świata i szukania odp. Na nierozwiązane zagadki : różnice między żywymi i umarłymi, stan snów i wierzeń, choroby, dziwne zjawiska. Zadawanie sobie pytań odnośnie świata uczyniła z człowieka życie dającemu ciału możliwość myślenia, czucia, działania, duszy czy cienia pewnego sobowtóra ciała. Kolejnym etapem formowania się teorii człowieka jest połączenia życia z duchem w postać widziadła, ducha. Jego istota to zasadnicza przyczyna życia jest obdarzona świadomością. Według Tylora duszy nie można oddzielić od siebie. Ludy pojmowali wielokrotność dusz jako jedność substancjalną. Dzicy nie potrafi znaleźć granicy między przedmiotowością a podmiotem, wyobraźnią a rzeczywistością. Animizm przypisuje duchowość całej przyrodzie. Uważano że dusza po śmierci wchodzi w jakiś przedmiot znajdujący się najbliżej niej.
Ewolucja wierzeń animistycznych wyglądała następująco w 3 klasycznych epokach rozwoju ludzkości:
(FAZA) Dzikość - (SYSTEM WIERZEŃ) powstanie wierzeń animistycznych na postawie zachowania ludzi. Uznanie duszy jako wizerunku ciała ukazującej się w snach. – Rozciągnięcie teorii na faunę i florę
Barbarzyństwo - Wiara w duszę pozostaje jako servival poprzedniej epoki mimo zmiany podejścia świata. Duchowość przyznawana ludziom oraz niektórym roślinom. Część duchów zostaje obdarzona prerogatywami stając się zalążkiem idei wielu bogów.
Cywilizacja – wysublimowana teoria duszy ludzkiej, bezcielesnej, oraz teorię psycho. Włączające się w pojęcie duszy, postać jednego Boga jako wyobrażenie idei ducha.
Etnografia – zajmuje się opisem i analizą porównawczą kultur ludzkich w konkretnych historycznych uwarunkowaniach.
Antropologia - kładzie nacisk w badaniach na rejestracje różnorodności kultur i odniesienie do zachowań ludzkich do ogólnego kształtu kultury danej społeczności. Antropologia społeczna określa całość wiążącej wszystkie elementy, by wyjaśnić poszczególne elementy życia zbiorowego, antropologia kulturowa wychodzi od poszczególnych wytworów, by dojść do syntez całościowych.
Antropologia początkowa zajmowała się dzikimi do których przylgnęły określenia prymitywne. Dzięki ewolucjonistycznemu znakowi równości między tym co prymitywne a prehistoryczne próbowano zrekonstruować wiedze o prehistorii człowieka jako gatunku kulturowego.
Istotą antropologii jak twierdził Lewis jest to że bada bardziej ludy niż ludzi. Oznacza to, że odrębność polega na specyficznie określonym przedmiotem badań , jakim jest człowiek nie jako zjawisko jednostkowe czy gatunek biologiczny, lecz człowiek rozpatrywany w aspekcie swej kultury. Przyjmuje założenia o kulturowym zróżnicowaniu w obrębie możliwości gatunkowych człowieka. Takie podejście zmusza do zastanowienia się czym w ogóle jest kultura i człowiek kulturowy.
Antropolodzy twierdzą że dzięki badaniu kultur obcych w każdym możliwym aspekcie można poznać mechanizmy działania kultury i życia zbiorowego. Spojrzenie w takiej perspektywie ofiarowuje badaczom możliwość znalezienia obcego w swoim, jak i swojego w obcym. Tak więc : kulturą jest całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego człowieka, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie.
Kultura jest czymś dziedzicznym, wyuczonym .Dzięki wychowaniu przez świadomą obserwację i naśladownictwo uczymy się kultury naszej społeczności i potem uważamy ją za coś naturalnego, właściwego wszystkim ludziom.
Wyróżnia się 3 dziedziny kultury : materialną oraz społeczną i duchową.
Kultura materialna – elementy służące podtrzymywaniu materialnej egzystencji człowieka czyli technologię, narzędzia. Należą do niej wyroby materialne
Kultura duchowa – wytwory świadomości człowieka zaspokajające jego potrzeby duchowe, czyli wierzenia, mitologia, wiedza, sztuka, literatura. Rozumiana jako aspekt znaczący wytworów kultury.
Kultura społeczna – oparta na kierowaniu ludzkiej aktywności w stronę wzajemnych powiązań między ludźmi, obejmująca zasady organizacji życia społecznego , zwyczaje, obrzędy etc.
Przedmiotem etnologii religii są religijne systemy ideologiczno- rytualne społeczeństw określanych jako tradycyjne. Tradycjonalizm polega na względnej izolacji świadomościowej, zdominowaniu myślenia i działań przez logikę mityczną, struktury symboliczne i zasadę wielofunkcyjności. Podstawowymi typami społeczeństw będących na polu zainteresowań tej dziedziny są : społeczeństwa archaiczne w rozumieniu archaicznych, badane sa metodami archeologicznymi . współczesne społeczności plemienne zwłaszcza Afryki, Ameryk, Azji badane przez antropologów. Lud czyli dawna warstwa wiejsko rolnicza w narodowych społ. Zachodu i wschodu.
Religia to skomplikowane zjawisko o tajemniczej naturze obecne w życiu społecznym jak i w psychice jednostek. Trudno jest ją zdefiniować, precyzyjnie oddziela od siebie zjawiska religijne i świeckie, obejmuje zachodnie systemy teistyczne oparte na wierze w osobowych bogów czy boga jak i w wschodnie gałęzie buddyzmu negujące nie tylko istnienie bóstwa ale i całego kosmosu jako złudzenia karmicznego, konfucjanizmu uważanego za zespół etyczny jak i współczesnych systemów światopoglądowych odległych od religii tradycyjnie pojmowanej. Religia wynika z systemu wierzeń kultur które dla siebie przyjęły. Religia to instytucja złożona z kulturowo ustalonych interakcji z kulturowo zakładanymi nadludzkimi istotami. Jako instytucja stanowi formę dla zmiennych zachowań społecznych .
Po co kulturom wierzenia ? Grupa spoistości społecznej twierdzi że służy ona umacnianiu porządku społecznego, grupa intelektualistów lub kongwistyczna staje za tym że religia jest próbą wyjaśniania i wpływania na świat w ogóle. Religie redukują poziom lęku ale i same go wzmacniają po przez tworzenie wizji demonów. Inną definicją religii jest : Religia to system symboli, kształtujących mocne, wszechobejmujące, trwałe nastroje i motywacje, za pośrednictwem najogólniejszego ładu istnienia , którym nadano status takiej faktyczności, że nastroje te i motywacje wydają się osobliwie rzeczywiste .
Drugie ważne dla analizy społeczności zbieraczo- łowieckich paleolitu jest założenie że uformowały one swój własny system wierzeń w perspektywie szamanizmu, który prowadzi do odkrycia możliwości przebicia się psychiki zablokowanej w innych stanach kanałami do nieświadomości. Torowanie ku temu drogi prowadzi do wytworzenia zupełnie nowych wzorów wierzeń. Campbell badający przemiany narracji i symboliki mitycznej w czasie, określił specyfikę łowców- zbieraczy jako drogę zwierzęcej mocy , religie rolników jako drogę obsianej ziemi, zaś wylęgłą formacje cywilizacji starożytnych ze przemian cywilizacyjno kulturowych jako drogę ciał niebieskich. Odpowiada to systemowy religijnemu :
Szamanizm pierwotny z wyróżnieniem tematu: opozycja życia i śmierci w skojarzeniu z polaryzacją dymorfizmu płciowego , szamanizm totemiczny, religie matriarchalne, religie astrobiologiczne .
Wyróżniki społeczności tradycyjnych : model ukazujący podstawowe wyróżniki tych społeczności w stosunku do społeczeństwa typu zachodniego koncentrując się na cechach myślenia i organizacji.
Prosta przejrzysta organizacja.
Pełnia wiedzy o własnej kulturze.
Jakość obrazu idealnego i rzeczywistego
Anonimowość wytworów dających nowy wkład w istniejący zasób kultury.
Aliterackość przekazywanie zwyczajów ustnie i poglądowo bez wsparcia pisma. Ustny charakter przekazywania tradycji uwarunkowany przez istnienia uczestników przyjmujących tradycje w postaci obrzędu.
Ahistoryczność
Wielofunkcyjność działań ludzkich
Podmiotowy stosunek do rzeczywistości ludowa ontologia opiera się na przekonaniau iż wszystkie rzeczy w świecie mają charakter substancjalny oraz ze we wszystkich przedmiotach tkwi element psychiczny.
Rytualizm społeczności tradycyjnych opiera się ściśle na zasadzie FUNKCJONOWANIA SYSTEMU IDEOLOGICZNEGO
Światopogląd określający ogólne prawdy o świecie, cele dążeń i strategię postępowania ludzi jest przenoszony instytucjonalnym nośnikom światopoglądu, aparat wiedzy, szkolnictwo dysponuje zbiorem przedmiotowych wytworów kulturowych kodujących info światopoglądowe. Umożliwia to realizację perwersyjno – propagandowych podtrzymujące światowe normy konstytutywne( nastawienia przekonania i postawy światopoglądowe) nadające sens szczególnym przypisom. Zbiór przedmiotów realizuje wychowanie i wykształcenie dzieciaków. Podtrzymuje tym samym moralność i postawy światopoglądowe. Instytucyjne nośniki organizują oprócz uświadomienia społeczności jeszcze zrytualizowanie świąteczne i okazjonalne, dysponują aparatem sądowo – policyjnym, cenzurą i nacisk opinii publicznej grupy.
Światopogląd społeczeństwa jest wyrażany symbolicznie przez mitopoeię, zwłaszcza rytuał, który prowadzi do bezpośrednich doświadczeń .
Myśl nieoswojona (mitologiczna)– termin stworzony na podstawie wielu badań przeprowadzonych przez Leviego – Straussa z których wyciągną zasadę jedności rzeczywistości. Brakuje w tym myśleniu podziałów, wyodrębnienia form, wyróżniania światów naturalnego i nadnaturalnego- oba przenikają się wzajemnie w micie stanowiąc o sile oddziaływania narracji mitycznej. Myśl dąży do jak najprostszego pojmowania kosmosu. Zakłada że jeśli nie rozumie się wszystkiego to nie można wyjaśnić niczego, a to pojęcie odbiega od myslenia naukowego. Nauka określana była w pojęciu stawiania małych kroków i dzielenia trudności na kawałki, zgodnie z koniecznością, aby je kolejno rozwiązywać. Wracając do świadomości mitycznej, stara się zrozumieć kosmos jako zjawisko subiektywnego przeżycia na poziomie każdego członka społeczności jak i całej grupy. Człowiek w tym micie nie jest bytem wyodrębnionym ze świata przyrody, stanowi w nim jedność. Zatem w rozumieniu pierwotnych nie można powiedzieć że w kosmos jest, lecz w kosmosie się żyje. Dlatego mity nie odpowiadają na pytania egzystencjalne typu czym jest świat bo one opisują przeżywanie sensu w postaci instruktażu rytualnego lub prawydażenia wzorca działań. Mity i rytuały można odczytywać jako komunikaty; mit jest przekazem od boga do ludzi , a rytuał od ludzi do bogów. Komunikowanie umożliwia tworzenie i utrwalanie religii w formie systemu kosmologicznego opartego na micie, rytuale. Podstawowym środkiem kodowania systemu i języka mitów jest symbol, zwłaszcza jego metafora, różnie odczytywane są w tym względzie malowidła na skalne, nie można wykluczyć że figurki o antropologicznych kształtach, rysunki zwierząt na zrębach skały nie mają odniesienia do rzeczywistości lub wierzenia w coś żyjącego w kosmosie i są ilustrowane właśnie przez system symboli znanych tylko w stricte zamkniętej grupie koczowniczej. Naukowcy starają się podążać prostym myśleniem które jak się okazuje ma swoją zawiłość, nie jest wcale takie łatwe złamać kod który nie byłby tylko domyślnymi hipotezami badaczy. Uderzającą cechą symbolu jest jego związek z religią bez ontologii i metafizyki sacrum, nie istnieje symbolizm ani nieskończoność interpretacji. Istnieje wiele def. Symbolu, jego wyróżnikiem jest wielokrotna interpretacja semantyczna tzn. że do znaku ikonicznego dobudowane zostaje piętrowe znaczenie, dostępnym jedynie znającym specjalny kod. Kod jest wieloznaczny, niejasny, zmienny stąd bierze się tyle różnych interpretacji symbolu (hermeneutyk). Część sensu symboli jak twierdzi Victor Turner istnieje uśpiona w trakcie ich przywoływania, ale w sprzyjających warunkach może ujawnić się i zmienić interpretacje i reakcje społeczne. Stwierdza też że symbol powinien być poddawany interpretacji na co najmniej dwóch poziomach. Pierwszy poziom egzegetyczny, rozpatrywany według znaczenia jakie daliby członkowie określonej kultury. Drugi poziom operacjonalny obejmuje te rzeczy o których nie wiedzą tubylcy. W jego obrębie można zbadać społeczny aspekt symbolu czyli gdzie trzeba zbadać, kto posługuje się symbolem, jakie grupy się w nią angażują. Badając symbol trzeba odpowiedzieć na pytania ; co dany znak oznacza- wew. Konstrukcja- i dlaczego to oznacza – zasady funkcjonowania.
Def mitu : Mit jest wszystkim i niczym za razem. Prawdziwą historia i fałszywą, objawieniem lub złudzeniem, świętością lub profanum, jest rzeczywisty lub fantastyczny jest symbolem i narzędziem. Jest albo silnie ustrukturyzowany i logiczny albo emocjonalny i prelogiczny. Mit mówi o bogach ale często także tworzy historię o przodkach a czasami o zwykłych ludziach. Mity bywały przenoszone z miejsca na miejsce, dzielone na motywy, interpretowane jako fakty historyczne fantazje czy nadawano i status uprawomocnienia. Mit można zrozumieć na 3 sposoby: Mit jako opowieść (najczęściej jest spotykane w etnologii, folklorystyce, teorii literatury). Mit jako archaiczny światopogląd ( mit nie tracąc na formie treści wypowiadanych wyraźnie jest środkiem wyrazu wykorzystywanym w rytuałach, sztuce figuratywnej i symbolice). Mit jako uniwersalna forma świadomości ( sposób kojarzenia i myślenia w oparciu o symbole. Są fałszywymi obrazami, zachowaniami które bazują na zbiorowej wierze w prawdziwość )
Mit jest potrzebny dlatego że sankcjonuje i objaśnia jednostkowe i społeczne zachowanie człowieka, znajduje miejsce w systemie społecznym, oraz harmonizuje kontakty grupy społecznej z przyrodą. Chwyta wydarzenie i umieszcza je we własnym zasięgu. Wydarzenie działa jako wzorzec.
Totemizm
Totemizm płci – formy wiązania podziałów społecznych z gatunkami zwierząt, każda płeć w plemieniu ma swoje zwierzę opiekuńcze. Kiedy zdarzy się że ktoś z plemienia zje dane zwierzę opiekuńcze dochodzi do krwawych konfliktów, albo przyjemniejszej formy zawierania związku małżeńskiego łącząc rodziny.
Totemami przeważnie są zwierzęta, rzadziej rośliny inne rodzajów totemów np. przedmioty występują dość rzadko. Mogą odnosić się również do żywiołów np. woda ,lub czegoś na firmamencie nieba np. słońca.
Człowiek zwierzę w totemizmie bazuje na stosunku między człowiekiem a zwierzęciem. Dzielimy je na afektowistyczno – mistyczne i na strukturalne. Stosunki te bazują na podstawowej opozycji, idealnego przeciwstawienia między naturą i kulturą. Według van der Leeuwa totemizm jest pogrążeniem się w mocy zwierzęcia, znalezienia w niej zewnętrznego wyrazu w człowieku. Wyróżnia naukowiec tym samym różnice jaka tworzy się między totemizmem a zoolatrią. Zoolatria odnosi się do kultu zwierzęcia jako gatunku bądź pojedynczego osobnika, jest uznaniem boskiej mocy i podporządkowaniem się jej. Totemizmowi natomiast brakuje postawy jaką człowiek przyjmuje względem Boga, gdyż człowiek i zwierzę są traktowane jako istoty równorzędne, choć obdarzone mocą równą przodkom. Zwierzę uchodzi bardziej za ojca człowieka niż Boga.
Pojęcie totemizmu indywidualnego tzw. Ngualizm, oparty jest na związkach pomiędzy jednostką, członkiem plemienia, a określonym zwierzęciem o cechach indywidualnych. Odgrywa ważną rolę w szamanizmie, zakłada istnienie duchów opiekuńczych ( guardian spirit) przybierających postać zwierzęcą. Najpowszechniejsze wierzenie totemiczne głosi że między zwierzęciem w jego gatunkowej formie a człowiekiem istnieje więź mistyczna.
Wśród plemion Indian stawiane są słupy totemowe – obrazowe przestawienia mitów dotyczących przodków klanowych właściciela domu przed którym stoją. Ich zadaniem jest wywieranie wrażenia na sąsiadach. Na słupach ryto wszystkie budzące podziw dokonania przodków rodu, stanowiły więc kronikę rodzinną. Zwierzęta totemiczne pojawiały się dość często ale nie zawsze były bohaterami- przodkami mitów. Wybór maski totemu następował przez wizje senną. Duch opiekuńczy zdradza śpiącemu tajemnice obrzędów, tańców i wizerunków. Tym samym upoważnia go do posługiwania się herbem zwierzęcym. Zwierzęta pojawiające się w snach były postaciami sacrum niż gatunkami. Istniało wile rodzajów słupów totemicznych. Z okazji śmierci osoby o wysokiej randze, słupy frontowe – stawiane przy domostwach na znak godła żyjących. Słupy wew. Podtrzymywały belki stropowe na znak axis mundi.
W totemizmie znajdujemy zgodnie z Riversem 3 podstawowe elementy :
Element społeczny- czyli związek gatunku zwierzęcego, roślinnego z określoną grupą społeczną.
Element psychologiczny – wiara w stosunek przeciwieństwa pomiędzy członkami grupy a zwierzęciem
Element rytualny – szacunek okazywany zwierzęciu
Figurki pramatek cechy :
Z reguły przedstawiają nagą kobietę o wyraźnie zarysowanych cechach płciowych, wielkie piersi, trójką łonowy, durzy często ciężarny brzuch, pełne biodra i uda. Pozostałe elementy ciała np. stopy, twarz i ręce są nieistotne i często pomijane. Ramiona wąskie i smukłe ułożone na piersiach lub brzuchu lekko przykurczone. Fryzura charakterystyczna, długie włosy opadające na plecy być może utrefione siatką. Związane z ucieleśnieniem płodności, z ogniskiem domowym, uznawane za naczelniczki rodowe, podkreślają rolę kobiety w magii łowieckiej.