Paul-Émile Botta (ur. 6 grudnia 1802 r. w Turynie we Włoszech, zm. 29 marca 1870 r. w Acheres we Francji) - francuski konsul i archeolog włoskiego pochodzenia.
Jego ojcem był Carlo Botta, włoski historyk. Był konsulem w Aleksandrii, Mosulu i Trypolisie. Kiedy w 1842 Botta objął stanowisko konsula w Mosulu zainteresował się starożytnościami. Efektem jego działań było odkrycie asyryjskich inskrypcji w Chorsabadzie (starożytnym Dur-Szarrukin), który Botta uznał za zaginioną Niniwę. W rzeczywistości był to pałac Sargona II. Odnalezione w ciągu czterech lat reliefy i inskrypcje zostały wysłane przez Bottę do Paryża. W wykopaliskach od 1844 pomagał mu przysłany z Francji rysownik, Eugène Flandin.
P. Botta/E. Flandin - Monuents de Niniveh (5 tomów,1849-1859)
Sir Austen Henry Layard (ur. 5 marca 1817 w Paryżu, zm. 5 lipca 1894 w Londynie) – angielski dyplomata, archeolog i podróżnik. Prowadził prace wykopaliskowe na Bliskim Wschodzie, głównie w Mezopotamii. Między innymi odkrył miasta: Nimrud (Kalchu) i Niniwę. W starożytnym Kalchu odsłonił olbrzymie posągi skrzydlatych byków strzegących wejścia sali tronowej pałacu króla Asurnasirpala II. Ściany sali pokryte były płaskorzeźbami, przedstawiającymi militarne i myśliwskie osiągnięcia króla. Layard przewiózł te znaleziska do Londynu, które stanowią aktualnie trzon kolekcji asyryjskiej British Museum. Był też rysownikiem.
Hormuzd Rassam (ur. 1826 w Mosulu, zm. 16 września 1910 w Brighton) – asyryjski archeolog, dyplomata i podróżnik. Jeden z pierwszych rodzimych badaczy przeszłości Mezopotamii. Z ramienia British Museum prowadził wykopaliska na wielu bliskowschodnich stanowiskach, m.in. wNiniwie, Nimrud (Kalchu), Babilonie, Borsippie i Balawat (Imgur-Enlil). Do najważniejszych odnalezionych przez niego zabytków należą tabliczki zEposem o Gilgameszu (odkryte w Niniwie), Cylinder Cyrusa (odkryty w Babilonie) i fragmenty brązowych paneli z monumentalnych wrót z Balawat.
Biografia
Hormuzd Rassam urodził się w 1826 roku w Mosulu, stanowiącym wówczas część imperium osmańskiego. Pochodził z asyryjskiej, chrześcijańskiej rodziny należącej do Kościoła chaldejskiego. W 1846 roku, w wieku dwudziestu lat, zatrudniony został przez brytyjskiego archeologa Austena H. Layarda do pracy w trakcie jego wykopalisk w Nimrud (stanowisku kryjącym pozostałości asyryjskiej stolicy Kalchu) i na wzgórzu Kujundżyk (stanowisku kryjącym pozostałości kompleksu pałacowego innej asyryjskiej stolicy – Niniwy). Z czasem Rassam stał się asystentem Layarda, a od 1852 roku, po powrocie tego ostatniego do Wielkiej Brytanii, kontynuował z ramienia British Museum prace wykopaliskowe na tych dwóch stanowiskach. Podejrzewając istnienie nieodkrytego jeszcze asyryjskiego pałacu na wzgórzu Kujundżyk w jego części przyznanej archeologom francuskim, rozpoczął tam potajemne, nocne wykopaliska, odkrywając tzw. pałac północny Aszurbanipala ze słynnymi reliefami ukazującymi królewskie polowanie na lwy i częścią słynnej królewskiej biblioteki.
W 1855 roku wyjechał do Wielkiej Brytanii i - dzięki pomocy Layarda - otrzymał pracę w konsulacie brytyjskim w Adenie. W 1866 roku wysłany został do Etiopii z dyplomatyczną misją uwolnienia brytyjskich misjonarzy, uwięzionych przez tamtejszego władcę Teodora II. Jego misja zakończyła się niepowodzeniem, a on sam stał się kolejnym więźniem etiopskiego władcy. Wolność uzyskał dopiero dwa lata później, kiedy to brytyjskiej armii udało się pokonać Teodora II i uwolnić jeńców. Po powrocie do Wielkiej Brytanii stał się celem licznych ataków, w których oskarżano go o nieudolne prowadzenie negocjacji z Teodorem II. Pomimo prób obrony swego dobrego imienia, zmuszony został do wycofania się z polityki.
Rassam powrócił w 1878 roku do Mezopotamii, by przez cztery kolejne lata (do 1882 roku), ponownie z ramienia British Museum, prowadzić wykopaliska na takich stanowiskach, jak Babilon(gdzie odkrył Cylinder Cyrusa), Borsippa, Girsu, Sippar, Niniwa (gdzie odkrył Złamany obelisk), Kalchu, Toprakkale czy Balawat (gdzie odkrył pozostałości słynnych wrót). Po 1882 roku powrócił do Wielkiej Brytanii, gdzie do końca swego życia mieszkał w Brighton. Był członkiem Royal Geographical Society, Society of Biblical Archaeology i Victoria Institute. Jego dorobek literacki obejmuje następujące pozycje: "The British Mission to Theodore, King of Abyssinia" (wydana w 1869 roku) i "Asshur and the Land of Nimrod" (wydana w 1897 roku
Herodot z Halikarnasu (starogr. Ἡρόδοτος ὁ Ἁλικαρνασσεύς, Herodotos ho Halikarnasseus) (ur. ok. 484 p.n.e. w Halikarnasie, obecnie Bodrum wTurcji, zm. ok. 426 p.n.e. w Turioj lub Atenach) – historyk grecki, zwany Ojcem historii, czasem także Ojcem geografii. Jedynym zachowanym jego dziełem jest 9-księgowa relacja z wojen perskich, opisująca także geografię i historię Hellady, Persji i Egiptu oraz okolicznych krain, zatytułowanaDzieje (Ἱστορίαι Historiai, łac. Historiae). Jego relacje nie były zawsze dokładne, ale − w odróżnieniu od wielu innych historyków, aż po czasy dzisiejsze − zawsze opatrzone klauzulą "zgodnie z tym, czego się dowiedziałem" (Dzieje, I, 2) i "Ja zaś muszę podać, co się opowiada, ale bynajmniej nie jestem zobowiązany w to wierzyć i te słowa mają się odnosić do całych mych Dziejów." (VII, 152)[a].
Ktezjasz (stgr. Κτησίας Ktesias, łac. Ctesias, ur. po 440 p.n.e., zm. po 380 p.n.e.) – grecki historyk i lekarz, pochodzący z Knidos w Karii w Azji Mniejszej. Znajdując się w perskiej niewoli, przez 17 lat był lekarzem króla perskiego Artakserksesa II. Był autorem Historii perskiej (Περσικά Persika - w 23 księgach)[1] i monografii O Indiach (Ἰνδικά Indika), w której zawarł wiele fantastycznych informacji o faunie i florze tamtego regionu. Dzieło to zachowało się we fragmentach głównie u Diodora Sycylijskiego i w Bibliotece Focjusza. Napisał również Opłynięcie Azji, które się nie zachowało.
Swoje główne dzieło (Historia Persji) pisał będąc naocznym świadkiem wydarzeń lub w oparciu o relacje perskich świadków. W wielu kwestiach dzieło sprzeczne z Dziejami Herodota, którego Ktezjasz miejscami nazywa kłamcą i bajkopisarzem[2]. Dzieje Persji Ktezjasza było źródłem dla Diodora.
Hekatajos z Abdery (stgr. Ἑκαταῖος ὁ Ἀβδηρίτης Hekataios ho Abderites, łac. Hecataeus) – filozof i historyk grecki, uczeń Pyrrona z Elidy. Żył na przełomie IV i III w. p.n.e., przebywał w Egipcie za Ptolemeusza I. Autor dzieł O poezji Homera i Hezjoda, O Hyperborejczykach i najbardziej znanego O Egipcie. Z jego pism niemal nic się nie zachowało. Był pierwszym autorem greckim piszącym o Żydach. Fragment dotyczący Żydów wykorzystał Diodor Sycylijski w księdze XL Biblioteki historycznej, zachowanej u Focjusza. Przypisywane mu przez Józefa Flawiusza dzieło O Żydach jest tekstem judeohelleńskim
Klaudiusz Ptolemeusz, Ptolemeusz Klaudiusz lub po prostu Ptolemeusz (łac. Claudius Ptolemaeus, stgr. Κλαύδιος Πτολεμαῖος Klaudios Ptolemaios; ur. ok. 100, zm. ok. 168) – grecki uczony pochodzący z Tebaidy, który kształcił się i działał w Aleksandrii. Napisał wiele dzieł z dziedziny matematyki, astronomii, geografii i muzyki.
Jego poglądy na budowę świata na wiele stuleci ugruntowały pogląd geocentryczny, który porzucił dopiero Mikołaj Kopernik. Ptolemeusz był też twórcą modelu ruchu ciał niebieskich, kombinującego dwa zasadnicze modele ruchu planet podane przez Hipparcha - ekscentryk oraz deferent zepicyklem. Innowacją Ptolemeusza było poszerzenie tego modelu o pojęcie ekwantu.
W dziele Geografia (stgr. Γεωγραφικὴ Ὑφήγησις, Geographike Hyphegesis, łac. Explicatio geographica), znanym także jako Nauka geograficznalub Wstęp do geografii, traktował geografię jako naukę przedstawiania Ziemi za pomocą rysunku. Znana mu była kulistość Ziemi i do swoich map stosował projekcję powierzchni kuli na płaszczyznę. Jako odniesienie dla długości geograficznej przyjął południk Ferro, używany aż do XIX wieku; jego definicja szerokości geograficznej (równik 0°, bieguny ±90°) obowiązuje do dziś.
Kanon Ptolemusza jest podstawą do ustalenia współczesnej chronologii odnośnie okresu panowania Imperium Perskiego. Według kompilacji Ptolemeusza hegemonia Persów trwała dwieście pięć lat. W tym czasie, między Cyrusem i Kserksesem miało być ośmiu królów perskich. Dane te są sprzeczne zarówno z tradycją perską jak i judejską. Według tych tradycji panowanie Persów było znacznie krótsze i wynosiło tylko pięćdziesiąt dwa lata. Przekaz tych tradycji jest potwierdzony przez Józefa Flawiusza – historyka judejskiego z pierwszego wieku naszej ery. Twierdzi on, że było tylko sześciu królów perskich. Taki pogląd jest też zgodny z zapowiedzią anioła skierowaną do Daniela w trzecim roku Cyrusa: A teraz ci prawdę oznajmię: Oto jeszcze trzej królowie królować będą w Perskiej ziemi; potem czwarty zbogaci się bogactwa wielkimi nade wszystkich, a gdy się wzmocni w bogactwach swoich, pobudzi wszystkich przeciw królestwu Greckiemu. /Dan. 11:2/.
Nowsze badania, głównie oparte na reliefie z Persepolis, ukazują jak zagmatwany jest tok zdarzeń tego okresu. Według tych badań Kserkses i Artakserkses to ta sama osoba. Po śmierci syna Cyrusa – Kambyzesa nastąpiły walki o tron między protegowanym magów perskich, a Dariuszem. Dariusz nie był potomkiem Cyrusa. Jego syn Kserkses miał za żonę córkę Cyrusa. Dariuszowi zajęło dwa lata na przejęcie całkowitej kontroli nad Imperium. Najprawdopodobniej rozpoczął budowę w Persepolis w czwartym roku swego panownania. Jednak jej nie dokończył bowiem w szóstym roku zginął w przegranej bitwie z Ateńczykami pod Maratonem. W odwecie Kserkses najechał ponownie miasta greckie. Osiągnął znaczne sukcesy. Przegrał jednak bitwę pod Salaminą. Ratował się ucieczką. To był wielki wstyd dla niego. Dlatego zapewne przyjął nową tożsamość. W tradycji perskiej przyjęcie nowego imienia przy objęciu tronu bydło stosowane. Tutaj jednak głównie chodziło o kamuflaż względem dyplomacji zagranicznej. Budowla w Persepolis została dokończona przez Kserksesa w nowej tożsamości. Stąd na reliefie znajdują się trzej władcy Persji.
Historia ta ukazuje jak mogło dojść do błędnego ustalenia chronologii władców. Należy wiedzieć, że Ptolemusz pisał swą chronologię więcej niż sześć wieków od rozpoczęcia panowania Cyrusa i oparł się na danych Erasthonesa, który również był Grekiem. Stronniczość przekazu bez uwzględnienia danych innych tradycji jest słabością kodeksu Ptolemeusza.
Ksenofont (Ξενοφῶν, Ksenophon) z Aten (ok. 430 p.n.e. – ok. 355 p.n.e.) – grecki pisarz, historyk, żołnierz.
Informacje o jego życiu czerpiemy z jego własnych pism. Ksenofont, syn Gryllosa i Diodory, urodził się ok. 430 r. w Atenach, na terenieattyckiego demu Erchia. Rodzice jego posiadali majątek ziemski, więc zapewne byli zamożni. Prawdopodobnie ojciec należał do stanu „rycerskiego”, a więc należał do drugiej klasy majątkowej według szacunkowych kryteriów z czasów reformy Solona. Członkowie tej klasy mieli obowiązek służby w konnicy na wypadek wojny. Z tego środowiska wyniósł Ksenofont niektóre nawyki arystokratyczne: miłość dojazdy konnej, hodowli koni, polowania, sympatie monarchiczne oraz religijność. Z własnymi końmi wyruszył na wyprawę Cyrusa, a synów wysłał później do służby w kawalerii ateńskiej[1]. Mając odpowiednie warunki finansowe, Ksenofont zdobył wszechstronne wykształcenie. Bogaci uczniowie pobierali nauki w domu, a biedniejsi w prywatnych szkołach. Ksenofont przechodził kurs gramatyki, gimnastyki i muzyki, a potem studiował retorykę, filozofię i prawdopodobnie strategię. Z młodości Ksenofonta są dobrze poświadczone bliskie kontakty z Sokratesem. Przystał do niego pod sam koniec wojny peloponeskiej ok. 409 r. Spotkał go przypadkiem na stromej i krętej uliczce ateńskiej, jak podaje nam Diogenes Laertios w dziele Żywoty i poglądy sławnych filozofów. Doszło do wymiany zdań. Sokrates na koniec spytał się: „gdzie ludzie stają się zacni i szlachetni?” Widząc, że Ksenofont nie wie, co powiedzieć, dał propozycję: „Pójdź za mną i ucz się tej wiedzy!”. W tych oto warunkach miał zostać Ksenofont jego uczniem. W jego kręgu przebywał do 401 r. Do końca życia zachował ogromny szacunek do dawnego mistrza. Mieli podobne teoretyczne zapatrywania polityczne. Podziwiali Spartę za jej porządek, dyscyplinę, tradycję, religijność i sprawiedliwość[2].
Po klęsce Aten pod Ajgospotamoj (405 r.) i po zdobyciu miasta (404 r.) Spartanie ustanowili ze swoich zwolenników rządy Trzydziestu Tyranów. Ksenofont sympatyzował z nimi. Z niektórych fragmentów Historii greckiej jest bardzo prawdopodobne, że służył tego czasu w kawalerii.
Przywrócenie ustroju demokratycznego w Atenach w 403 r. stanowiło punkt zwrotny w życiu Ksenofonta. Amnestia dawała bezpieczeństwo osobiste, ale kariera polityczna i wojskowa została w zasadzie zamknięta. W tym okresie przyszedł do niego list zSardes od dawnego przyjaciela Proksenosa, ucznia sofisty Gorgiasza. Zachęcał w nim do przybycia na służbę Cyrusowi Młodszemu, perskiemu satrapy Lidii, Frygii i Wielkiej Kapadocji[3].
Ksenofont przyjął propozycję Proksenosa i na początku roku 401 opuścił Ateny oraz przyłączył się do ok. 13 tys. Greków na usługach satrapy perskiego Cyrusa Młodszego. W tym czasie Cyrus wypowiedział bratu-królowi Artakserksesowi II wojnę o perski tron, w której brał udział Ksenofont. Pod Kunaksą w pobliżu Babilonu doszło do decydującego starcia. Wojska królewskie przegrały bitwę, ale Cyrus zginął w walce. Wodzowie greccy zostali zamordowani w wyniku podstępu, a żołnierze perscy Cyrusa przeszli na stronę królewską. Najemnikom greckim groziło niebezpieczeństwo w obcym kraju. Postanowili wrócić do domu. Ksenofont, jako dowodzący tyłami, brał udział w słynnym odwrocie (tzw. marsz dziesięciu tysięcy). Droga powrotna liczyła tysiące mil, wiodła przez pustynie i góry Armenii aż do Morza Czarnego.
Po bezpiecznym dotarciu do brzegów Morza Czarnego i po przeprawie przez Hellespont, Ksenofont z 6 tysiącami żołnierzy greckich zaciągnął się na służbę u Seutesa, księcia trackichOdrysów. Seutes nie dotrzymał warunków układu, więc Grecy postanowili powrócić powrotem do Azji, gdzie wzięli udział w wojnie Sparty z Persją. Służyli pod rozkazami Tybrona, wodza spartańskiego. W 396 r. naczelne dowództwo objął osobiście Agesilaos II, król spartański. Ksenofont przyłączył się do niego, jako sprzymierzeniec i zwolennik. Spartanie odnosili sukcesy wojenne. Po zdobyciu Sardes musieli wrócić do Grecji z powodu działań Persji na ich tyłach. Persja zorganizowała koalicję Aten, Teb i Koryntu przeciw Sparcie. Doszło do wojny korynckiej (lata 395-387). W powrotnej drodze Agesilaos II z armią pokonał Ateńczyków pod Koroneją (394 r.). Ateny za udział w bitwie po stronie przeciwnej uznały Ksenofonta za wroga i skazały na banicję[4].
Ksenofont po bitwie postanowił przyłączyć się do króla Agesilaosa. Odpłynął z nim do Sparty, gdzie zapewne przebywał tam przez kilka lat. Uczestniczył w wyprawach Sparty czasów wojny korynckiej. Za zasługi przyznano mu przywilej proksenii, a więc honorowe obywatelstwo spartańskie. Proksenia miała charakter tytularny, ponieważ nie pełnił funkcji rzecznika innego państwa greckiego w Sparcie. Dzięki tej godności mógł wysłać synów-bliźniaków Gryllosa i Diodora na spartańskie wychowanie. Uzyskał od Sparty posiadłość w Skilluncie, dokąd przeniósł się z rodziną na początku lat 80. Zabrał ze sobą żonę Finezję i synów, zwanych „Dioskurami”. Imię żony jest pochodzenia jońskiego, więc zapewne nie była Atenką. Prawdopodobnie poznał ją i poślubił w trakcie swojej wyprawy azjatyckiej. W Jonii urodzili się też przypuszczalnie jego synowie, między 399 a 394 rokiem.
W wieku około 40 lat zamieszkał w Skilluncie, zamieniając bujne życie żołnierskie na spokojne życie ziemiańskie. Spędzał czas z rodziną, urozmaicając wolne chwile pracą literacką. Skilluntznajdował się na terenie Elidy, w pobliżu Olimpii, po zachodniej stronie Peloponezu. Spartanie zabrali tę miejscowość w czasie wojny z Elidyjczykami. Ksenofont otrzymał od Sparty dom, ziemię jako rekompensatę za skonfiskowany majątek rodzinny w Attyce. Zajmował się hodowlą psów i koni oraz spędzał czas na polowaniu lub ucztach. Posiadał niewolników pochodzących z małoazjatyckiej Dardanii, którzy pracowali u niego na roli. Ksenofont ufundował w pobliżu święty okręg Artemidy, oddalony ok. 4 kilometry od Olimpii, jako wotum dziękczynne za szczęśliwy powrót z Azji[5].
Klęska Spartan pod Leuktrami w 371 r. zmusiła go do opuszczenia Skilluntu. Zapewne jesienią tego roku Elejczycy zdołali odzyskać Skillunt i inne miejscowości Trifylii, oprócz Lepreon. Ksenofont umieścił rodzinę właśnie tam, a sam podążył do miasta Elidy. Prawdopodobnie starał się odzyskać zabrany majątek na drodze prawnej, przed Radą Olimpijską. Po nieudanej próbie dołączył do rodziny w Lepreon, jedynym mieście prospartańskim Trifylii. Postanowił przenieść się z rodziną do Koryntu. Po drodze zatrzymał się w Sparcie w gościnie u króla Agesilaosa. Jesienią 370 r. armia tebańska najechała Lakonię, niszcząc ją, a zostawiając stolicę Spartę. Następnego roku Ksenofont, czując zagrożenie dla rodziny, postanowił wyjechać do Koryntu, gdzie spędził resztę życia. Wybrał Korynt, miasto prospartańskie, leżące w centrum Grecji. Tu docierały informacje ze wszystkich stron. Ksenofont tutaj mógł uzyskać relacje o tym, co się dzieje wAtenach i Sparcie oraz innych państwach. Miasto dawało mu dogodne warunki do dalszej pracy pisarskiej. Prowadził wygodne i dostatnie życie. Cieszył się popularnością wśród mieszkańców. W połowie lat 60. zniesiono dawną ateńską uchwałę skazującą go na wygnanie, jako wynik zbliżenia Aten i Sparty. Ksenofont odzyskał prawa obywatelskie oraz skonfiskowany majątek rodzinny w Attyce. Prawdopodobnie zalegalizowano jego synów, pochodzących z matki nieateńskiego pochodzenia. W odróżnieniu od synów, zapewne nie wrócił do ojczyzny. Wysłał synów Gryllosa i Diodora do Aten. Zgodnie z tradycją rodzinną synowie mieli służyć w konnicy ateńskiej. Walczyli oni przeciw Tebańczykom. Gryllos poległ w konnej potyczce w przeddzień bitwy pod Mantineją w 362 r. Ksenofont zmarł ok. 355 r. p.n.e., pozostawiając syna Diodora i wnuków, a wśród nich Ksenofonta Młodszego. Możliwe, że po śmierci pochowano go koło Skilluntu na terenie świętego okręgu Artemidy[6].
Ksenofont jest autorem wielu dzieł o różnej tematyce i rozpiętości. Jego prace dotyczą tematyki: historia, polityka, wojskowość, ekonomika, myślistwo, pamiętnikarstwo. Twórczość szczęśliwie dotarła do nas w postaci kompletnej. Pisał większość dzieł w Skilluncie oraz w Koryncie. Dziełko Ustrój ateński (gr. Άθηναίων πολιτεία, Athenaion politeia) było długo przypisywane Ksenofontowi. Powstało ono wcześniej, w czasach pierwszych lat wojny peloponeskiej.
Ksenofontowi przypisuje się autorstwo czternastu prac, które są różnie grupowane (od 2 do 4 grup). Tutaj zostały pogrupowane na cztery grupy: pisma sokratyczne, polityczno-ustrojowe, historyczne oraz varia.
1. Pisma sokratyczne:
Wspomnienia o Sokratesie (gr. Άπομνημονεύματα, Apomnemoneúmata) – napisane w czterech księgach jako odpowiedź na złośliwe ataki na dawnego mistrza, prawdopodobnie ze stronyPolikratesa. Po apologii Sokratesa autor zbija zarzuty o bezbożność i deprawację młodzieży. W dalszej części dokładnie odpiera inne oskarżenia. Wspomnienia zakończył ponownie apologią.
Obrona Sokratesa (gr. Άπολογία, Apologia) – opisuje dokonanie rachunku sumienia przez mistrza przed śmiercią. Sokrates uważał, że życie starcze będzie bezbarwne i że śmierć jest w tej sytuacji korzystniejsza i pożądana[7].
O gospodarstwie lub Ekonomik (gr. Οίκονομικός, Oikonomikós) – pismo praktyczno-dydaktyczne (21 rozdziałów) powstało zapewne po Wspomnieniach. Opisuje jak należy wzorcowo zarządzać gospodarstwem rolnym. Wychwala pracę na roli, jako czynnik kształtujący i rozwijający wartości moralne.
Uczta (gr. Συμπόσιον, Sympósion) – w 9 rozdziałach przedstawia Sokratesa na tle biesiadujących w domu Kaliasza. Gospodarz chciał uświetnić swego pięknego ulubieńca, Autolika, który zwyciężył zawody sportowe. Głównym tematem biesiady jest pochwała Erosa. Sokrates uważa, że ważniejsze jest umiłowanie pięknej duszy i charakteru niż pożądanie pięknego ciała[8].
2. Pisma polityczno-ustrojowe:
Hieron (gr. Ίέρων, Hiéron) – dialog (11 rozdziałów) toczący się pomiędzy tyranem Syrakuz Hieronem a poetą Symonidesem. Rozmowa między nimi miała wykazać zbieżne interesy tyrana i obywateli.
Agesilaos (gr. Άγησίλαος) – apologia na cześć króla Sparty Agesilaosa II. Wyolbrzymia zalety i zasługi swojego patrona pomijając jego wady. Powstało po r. 360 przed Historią grecką[9].
Cyropedia lub Wychowanie Cyrusa (gr. Κύρου παιδεία, Kýrou paideia) – największe objętościowo dzieło (8 ksiąg) opisuje wychowanie Cyrusa Wielkiego oraz jego życie do śmierci. Jest prozaicznym dziełem epickim, czyli formą pośrednią między opowiadaniem historycznym a powieścią historyczną. Celem było przedstawienie modelu idealnego państwa (monarchii) rządzonego przez wybitnego wodza i szlachetnego władcy[10].
Ustrój spartański (gr. Λακεδαιμονίων πολιτεία, Lakedaimonion politeia) – traktat (15 rozdziałów) wychwala zalety ustroju spartańskiego. Opisuje źródła przewagi Spartiatów nad pozostałymi Grekami, pomimo ich małej liczebności. Dziełko składa się z rozdziałów poświęconych wychowaniu (II-IV), spartańskiemu stylowi życia (V-X), armii spartańskiej (XI-XII), uprawnieniom królów w czasie wojny (XIII) i pokoju (XV). Rozdział XIV zawiera negatywną ocenę Sparty[11].
3. Pisma historyczne:
Historia grecka (gr. Έλληνικά, Helleniká) – w 7 księgach opisuje dzieje od 411 do 362 r. p.n.e. Rozpoczyna się w miejscu, na którym urywa się Wojna peloponeska Tukidydesa. Jest dla nas jedynym źródłem tego okresu dziejów greckich. Zapędy dydaktyczno-moralizatorskie oraz prospartańskie sympatie obniżają wartość dzieła.
Anabaza lub Wyprawa Cyrusa (gr. Κύρου Άνάβασις, Kýrou Anábasis) – najbardziej znane dzieło (7 ksiąg) Ksenofonta. Cenione ze względu na piękno narracji i wysokie wartości literackie. Wydana pod pseudonimem. Po bitwie pod Leuktrami wydał ją ponownie pod własnym imieniem. Są to pamiętniki wojenne opisujące wyprawę Cyrusa Młodszego przeciw bratu-królowi oraz odwrót Dziesięciu Tysięcy. Pismo powstało prawdopodobnie jako odpowiedź autora na pisma ignorujące jego zasługi. Dzieło ma wysoką wartość, zwłaszcza część dotycząca okresu odwrotu[12].
4. Varia:
Sztuka jeździecka (gr. Περί ίππικής, Peri hippikés) – dzieło powstało prawdopodobnie po zniesieniu wyroku banicji (369). Autor napisał ten traktat dla Ateńczyków. Pisze, że bez pomocy bogów powodzenie nie jest do pomyślenia.
Dowódca jazdy (gr. Ίππαρχικός, Hipparchikós) – pismo powstało w tym czasie, co Sztuka jeździecka. Omawia podstawowe obowiązki dowódcy, porządek marszu, udział w uroczystościach, zasadzki wojenne, itp.
Podręcznik łowiectwa (gr. Κυηγετικός, Kynegetikós) – traktat napisany dla ateńskich efebów przed Anabazą. We wstępie poleca łowiectwo, który praktykowali dawni herosi, jako środek wychowawczy dla młodzieży. Opisuje sposoby polowania, głównie na zające. W dalszej części zaczyna rozprawiać z sofistami. Krytykuje ich za to, że nikogo dobrego nie nauczyli, zajmują się sprawami mało ważnymi[13].
O dochodach (gr. Πóροι, Póroi) – dziełko zawierające rady gospodarczo-finansowe na temat skarbu Aten. Jest najstarszym dokumentem o skarbowości, powstałym ok. 455 roku[14].
Twórczość Ksenofonta jest silnie związana z jego życiem. Na tej podstawie można odtworzyć jego sylwetkę i umysłowość. Był podatny na wybitne jednostki (Sokrates, Cyrus Młodszy,Agesilaos II). Podobno obdarzony urodą, kierował się w życiu ambicją bycia sławnym. Chcąc zostać człowiekiem czynu, sposobił się do życia praktycznego, co zaowocowało kontaktami ze słynnym Sokratesem. Filozof był dla niego mistrzem życia, wzorem postępowania. Ksenofont umiał ocenić postawę filozoficzną swego mistrza. Jednak interesował się jego stroną praktyczną, zwłaszcza na polu etyki. Chciał wiedzieć jak prawdy ogólne można zastosować do konkretnych potrzeb. Obca mu była wszelka dialektyka, kosmologia, a jego metafizyka ma cele pedagogiczno-moralizujące. Przystosował etykę Sokratesa do użytku szerszej publiczności. Na tych zasadach etycznych kreował bohaterów swych dzieł (Cyrus Wielki, Cyrus Młodszy,Agesilaos II).
W poglądach politycznych Ksenofont był zwolennikiem ustroju monarchicznego. Ideałów szukał daleko od ojczyzny. Znalazł je w Persji (Cyrus Wielki), Sparcie (Agesilaos II, Likurg). Jego władcy są raczej wodzami niż przywódcami politycznymi i dlatego jego dzieła są przepełnione tematyką wojskową. Pisma pokazują więc autora raczej jako znawcę taktyki i strategii wojskowej niż polityka. Nic dziwnego, Ksenofont nigdy nie piastował urzędów państwowych oraz nie brał bezpośrednio udziału w życiu publicznym.
Wyznawał tradycyjną religijność. Wierzył we wszechmoc boga, który karze zbrodnie. Klęskę Sparty w bitwie pod Leuktrami wytłumaczył karą boską za wiarołomstwo wobec Teban[15].
W starożytnej Grecji i Rzymie był bardzo cenionym pisarzem. Włączono go do grona wybitnych historyków greckich epoki klasycznej, obok Herodota i Tukidydesa. Nazywano go „pszczołą attycką” za jego prostotę, jasność stylu oraz wdzięk języka. Taka ocena była zapewne przyczyną zachowania jego dzieł do naszych czasów. Naśladowcami byli znani pisarze, tacy jak, np.Flawiusz Arrian. W czasach rzymskich także cieszył się uznaniem. Wychwalali go Cyceron, Kwintylian i inni. Ksenofont był wszechstronnym pisarzem poruszającym się wśród różnych form literackich, twórcą nowych gatunków literackich (pamiętnik filozoficzny i wojskowy, publicystyka historyczna i powieść polityczna), inspiratorem innych form i gatunków w literaturze greckiej. Przewyższał przeciętnego Ateńczyka swoich czasów swoim talentem pisarskim, znajomością świata. Słabością jego była stronniczość. Posługiwał się sprytem, przemilczeniem, mistyfikacją. Z drugiej strony posiadał pewne zalety. Był wierny przyjaciołom, odważny, wytrwały, wierzący w słuszną sprawę. Był człowiekiem czynu, stąd nie chciał pełnić roli uczonego-badacza w spekulacji filozoficznej lub pragmatycznym pojmowaniu historii. Twórczość jego opierała się przeważnie na doświadczeniu i przeżyciach autora. Dzięki dziełom, zwłaszcza Anabazie, wszedł do historii literatury światowej[16].
Euzebiusz z Cezarei (ur. ok. 264, zm. ok. 340) – pisarz, teolog i historyk chrześcijański, biskup Cezarei w Palestynie od 313[1]. Uczeń Pamfila z Cezarei, obrońcy twórczości Orygenesa – jako wyraz oddania dla swego mistrza, przyjął przydomek syn Pamfila[2].
Działalność pisarska
Euzebiusz jest uważany za twórcę dziejopisarstwa chrześcijańskiego. Jest autorem Historii Kościelnej (Historia Ecclesiastica, wyd. polskie, 1924) – pierwszej próby przedstawienia dziejów Kościoła od jego założenia do czasów zwycięstwa Konstantyna Wielkiego nad Licyniuszem. Po śmierci władcy napisał też obszerny utwór panegiryczny na cześć Konstantyna, którego łaciński tytuł brzmi: De Vita Constantini.
Oprócz tego jest także autorem wielu innych dzieł historycznych i dogmatycznych: Preparatio evangelica, Demonstratio evangelica. Ważnym źródłem historycznym jest również jego Kronika; napisana w grece opisuje dzieje chaldejskie, hebrajskie, egipskie i rzymskie do roku 325. Dzieło to w języku oryginalnym zachowało się jedynie we fragmentach, całość przetrwała jednak w łacińskim i ormiańskim przekładzie Hieronima. Zachowały się też fragmenty w kronikach syryjskich i bizantyńskich.
Euzebiusz był również wybitnym politykiem. Będąc umiarkowanym arianinem, poparł jednak, dla zachowania jedności Kościoła, Credo uchwalone wNicei (Nikea, grec.Νίκαια, Nikaia, dzisiaj Íznik) w roku 325. Jest ostatnim subordynacjonistą uważającym Syna Bożego za niższego od Ojca[3]. Zaufany cesarza Konstantyna stworzył chrześcijańską filozofię władzy, która legła u podstaw tzw. "teokracji bizantyńskiej".
Dzieła
Historia Kościelna. O Męczennikach Palestyńskich. Z greckiego tłumaczył, zaopatrzył wstępem, objaśnieniami, skorowidzami ks. Arkadiusz Lisiecki. Poznań 1924 Pisma Ojców Kościoła 3, s. 632.
Życie Konstantyna. Wstęp, tłumaczenie, przypisy Teresa Wnętrzak. Kraków 2007, Wydawnictwo WAM Źródła Myśli Teologicznej 44, s. 248.
Preparatio evangelica
Demonstratio evangelica
Kronika (fragmenty)
Berossos (gr. Βήρωσσος) – zhellenizowany kapłan babiloński, historyk i astrolog, żyjący w Babilonie na przełomie IV i III w. p.n.e. Autor trzytomowego dzieła Babyloniaka o kulturze i historii Babilonii.
Biografia
Berossos urodził się w czasie rządów Aleksandra Macedońskiego nad Babilonią, pomiędzy 330 a 323 rokien p.n.e.[2] Został kapłanem boga Bela (jedno z imion Marduka, głównego boga panteonu babilońskiego) w Babilonie, służąc najprawdopodobniej w kompleksie świątynnym E-sagila, gdzie miałby dostęp do tamtejszych archiwów świątynnych[1][2]. Tam też zaczął pisać swe dzieło Babyloniaka, które ukończył najprawdopodobniej około roku 290 p.n.e, dedykując je Antiochowi I z dynastii Seleucydów[2]. Na starość wyemigrowł na egejską wyspę Kos, gdzie założyć miał szkołę astrologii[4][1]. Data śmierci Berossosa nie jest znana[5].
Trzeba wspomnieć, iż nie wszyscy badacze zgadzają się z powyższą biografią Berossosa. Niektórzy dopuszczają bowiem możliwość, iż tak naprawdę istniały dwie osoby o tym imieniu: Berossos z Babilonu, który był historykiem, oraz Berossos z Kos, który był astrologiem[5][1]. Zdaniem tychże uczonych jest wysoce nieprawdopodobne by ten sam Berossos napisał najpierw pracę historyczną dla Seleucydów w Babilonie, a potem, pod koniec swego życia, przeniósł się na wyspę Kos, kontrolowaną przez Ptolemeuszów, by założyć tam szkołę astrologii.
Babyloniaka
Berossos jest autorem Babyloniaka - trzytomowego dzieła w języku greckim o kulturze i historii Babilonii. Dzieło to zaginęło i znane jest jedynie z fragmentów i wzmianek w dziełach późniejszych historyków antycznych. W I w. p.n.e. Aleksander Polihistor sporządził skrót Babyloniaka, który też wprawdzie nie zachował się do naszych czasów, ale stał się źródłem dla historyka żydowskiego Józefa Flawiusza (37/38 - ok. 100 n.e.) i Ojca Kościoła Euzebiusza z Cezarei (IV w. n.e.). Babyloniaka Berossosa była dla Greków starożytnych podstawowym źródłem wiedzy o Babilonii.
Babyloniaka Berossosa składała się z trzech Ksiąg:
Księga Pierwsza zaczynała się od opisu początków świata oraz mitu o Oannesie i innych rybach-potworach , które wynurzając się z morza przyniosły ludzkości cywilizację. Jej dalszy ciąg stanowiła babilońska opowieść o stworzeniu świata i zarys astrologii babilońskiej.
Księga Druga zawierała historię Babilonii zaczynając od "dziesięciu królów (panujących) przed potopem" oraz opowieści o samym potopie, po którym nastąpiło odtworzenie królestwa, rządzonego przez sześć dynastii. Księga kończyła się na panowaniu Nabonassara (747-734 p.n.e.).
Księga Trzecia traktowała o historii Babilonii aż po czasy współczesne Berossosowi, obejmując m.in. rządy Tiglat-Pilesera III, Sennacheryba i Nabuchodonozora II, a na Aleksandrze Wielkimkończąc.
Mezopotamskie teksty mitologiczne i historyczne, odkryte dzięki współczesnym wykopaliskom, w dużej mierze potwierdziły autentyczność przekazu Berossosa.
Szczegółowa analiza Babyloniaka wykazała sporo zaskakujących błędów dotyczących podstawowych faktów. Najważniejszym z nich jest z pewnością stwierdzenie, że Nabopolassar rządził Egiptem[6].