Margaret Mead, wyróżnia kultury postfiguratywne – w których dzieci uczą się głównie od swoich rodziców, kultury kofiguratywne – w których zarówno dzieci, jak i dorośli uczą się od swoich rówieśników oraz kultury prefiguratywne – w których dorośli uczą się również od swoich dzieci. Czynnikiem wyróżniającym jest konfiguracja, rozumiana jako przyjmowanie przez nowych członków społeczeństwa wzorców od innych.
Kultura, inaczej uprawa – po raz pierwszy użyta przez Cycerona w I w. p.n.e. jako uprawa umysłu. Przeniósł termin z obszaru rolniczego do obszaru intelektualnego. Od tego momentu kultura ma na celu kształcenie, pielęgnowanie umysłu i wszystkich jego przejawów.
Z greki - paidea – kształtowanie się w człowieku ideału człowieczeństwa.
Z czasem pojecie kultury wchodzi do filozofii i innych nauk. Mamy tu do czynienia z wieloznacznością. Dla archeologa jest to, co wykopie z ziemi, dla historyka to, co przeczyta w księgach, dla socjologa pewien wydzielony obszar życia i działalności grup ludzkich.
Całościowe podejście do człowieka i kultury.
Antropologia:
1) Zajmuje się wszystkim specyficznie ludzkim, aspektami życia człowieka, którymi wyróżnia się on w świecie istot żywych.
2) Fundamentalną kategorią w obszarze badań antropologii jest kultura czy raczej kultury jako specyficzna cecha ludzka tylko w odniesieniu do człowieka.
Na czym polega: wynika z 3 powiązanych ze sobą przyczyn
1) rezultat historii – brak zainteresowania ze strony innych nauk tj. historia, filozofia czy socjologia społeczeństwem innym niż europejskie
2) antropologia wyrosła z badań nad społeczeństwami mało znanymi
3) społeczeństwa, które interesowały antropologów były niewielkie i ubogie w historię
Cechy kulturowe
- uniwersalia – odnosząca się do dorosłych członków wspólnoty – mogą się pojawić w postaci alternatyw
- specjalności - dotyczącą tylko wybranych – wariantów
Temat kulturowy – postulat lub stanowisko otwarcie głoszone lub milcząco przyjmowane, kierujące określonym zachowaniem lub zachęcające do działania. Genezą tematów kulturowych są potrzeby i treści społeczne.
Co to jest wzór kultury?
Zmienny dla danej społeczności układ cech kulturowych (złoty środek, hedonizm, kultura spiskowa)
Wzory kultury badane prze Ruth Benedict:
Indian Zuni – apolińska – łagodna natura
Dubańczyków – paranoidalna – podejrzliwa
Kwakiutlów - dionizyjska – megalomani, egocentrycy, egoiści
Co to jest wartościujące pojecie kultury?
Dominowało XIX w., zawierało ocenę poszczególnych zbiorowości ludzkich. Klasyfikowało je jako wyższe lub niższe, lepsze lub gorsze, wyższe lub niższe, bardziej lub mniej cywilizowane lub kulturalne.
Co to jest niewartościujące pojecie kultury?
W znaczeniu niewartościującym kultura to zespół wielu zjawisk, których wzajemne powiązania, uwarunkowania oddziaływania mogą być opisywane, analizowane, lecz nigdy wartościowane
Atrybutywne pojecie kultury -
Kultura jako cecha ludzkości znamienna dla całej ludzkości lub człowieka jako przedstawiciela wspólnoty ogólnoludzkiej. W tym przypadku kultura może występować wyłącznie w liczbie pojedynczej, można mówić tylko o kulturze, nigdy o kulturach.
Dystrybutywne pojecie kultury -
Jako zbiór cech i zjawisk w danej zbiorowości. Termin kultura może być w tym znaczeniu używany w liczbie pojedynczej jak i mnogiej. Przynależność kultury do zbiorowości można rozumieć jako jej związek z konkretnym społeczeństwem, będzie się wówczas mówiąc o kulturze plemienia Tiw, kulturze Tuoregów, kulturze wschodu, kulturze Cejlonu. Można ujmować ją typologicznie: kultura robotnicza, szlachecka, arystokratyczna. Mówimy o kulturach mający własny wymiar czasowo-przestrzenny, są one wytworem zbiorowości zamieszkujących dane terytorium i mających własną historię. W jakimś miejscu i czasie pojawia się, trwa i ginie określone zjawisko kulturowe.
Definicje kultury
Kroeber i Kluckhohn w 1952 r
- Opisowe – wyliczające - opisy i wyliczenia albo nominalistyczne
- Historyczne – kładą nacisk na czynniki tradycji jako mechanizm przekazywania dziedzictwa kulturowego, dla określenia kultury używają takich określeń jak dziedziczenie, dorobek, tradycja.
- Normatywne - akcentują podporządkowanie się zachowań ludzkim normom, wzorom, wartościom i modelom.
- Psychologiczne - koncentrują się na psychologicznych mechanizmach kształtowania się kultury.
- strukturalistyczne – interesują się strukturą kultury
- genetyczne – geneza kultury
Kultura jest związana z człowiekiem – człowiek jest twórcą wszystkiego i jednocześnie jest kształtowany przez kulturę (sprzężenie zwrotne). Tworzy, jest nosicielem i odbiorcą.
Kultura jest zjawiskiem ponad jednostkowym (społecznym), kultura jest związana przede wszystkim z człowiekiem jako jednostką tworzącą kulturę.
Kultura jest regularna – pewne elementy powtarzają się w czasie i przestrzeni np. koronacja.
Kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych – kultury nie dziedziczymy tylko uczymy się.
Istotne cechy zjawisk kulturowych:
- kultura ma wymiar czasowy
- kultura ma wymiar przestrzenny
- kultura jest systemem
- kultura jest prawidłowa
- kultura jest aparatem adaptacyjnym człowieka
Płaszczyzny zjawisk kulturowych:
- materialna – do osiągniecie swoich celów, zamierzeń. Człowiek sięga po przedmioty materialne np. flaga, maszyna
- behawioralna - postawy i przeżycia wyrażają się w zachowaniach motorycznych lub werbalnych.
- psychologiczna – akcent pada na poznanie psychiczne strony kultury. Istotą są wartości i postawy człowieka. Reszta zjawisk kulturowych to korelaty materialne wpływające z wartości psychologicznej
- aksjonormatywna – normy i wartości jako byty idealne lub abstrakcje wyróżniane przez badaczy.
Co to jest wzór kulturowy?
Mniej lub bardziej ustalony w zbiorowości sposób zachowania lub myślenia. Należy rozpatrywać go w aspektach normatywnym i behawioralnym.
Wzory kulturowe różnią się miedzy sobą pod względem:
- częstości (realności) ich realizowania
- stopnia obowiązywania
- stopnia uświadomienia
Rozróżniamy wzory jawne: prawidłowości zachowań występujące w postaci norm świadomie formułowanych i respektowanych przez daną zbiorowość; wzory ukryte: to prawidłowości zachowań nieuświadomionych. Opis kultury w kategoriach ukrytych daje nam informacje o materialnej i behawioralnej płaszczyźnie zjawisk kulturowych.
Kto jest twórcą teorii potrzeb?
Bronisław Malinowski
1912-1914 prowadził badania na wyspach Triobrianda w Melanezji – uchodził za twórcę teorii funkcjonalnej. U postaw podejścia funkcjonalnego leżą dwa fundamentalne założenia:
Teologia - tzn., że wszystko ma jakiś cel i pełni jakąś funkcję,
Integracja - tzn., że wszystkie elementy są ze sobą zespolone i tworzą pewną współzależność. Malinowski wychodził w swej analizie od pojęcia kultury i instytucji społecznej, które były odpowiedzią na potrzeby ludzi.
Instytucje -
Wg E. Nowickiej to sieć społecznych i zarazem kulturowych stosunków organizujących daną zbiorowość i decydujących o jej specyfice. Pojecie instytucji obejmuje wszelkie treści zawarte w pojęciu wzoru kulturowego i treści związanych z ludzkim podłożem i organizacją życia zbiorowego. Wzory i instytucje różnią się miedzy sobą stopniem szczegółowości.
Co oznacza słowo antropologia?
Wywodzi się z greckiego słowa - antropos – istota ludzka i logos – słowo, wiedza. Antropologia jest to nauka człowieku szerokim znaczeniu.
Badanie ludzkości – zajmuje się człowiekiem, jego kulturą.
Co to jest antropologia?
Antropologia postrzegana jest jako dyscyplina zajmująca się badaniem społeczeństw obcych i egzotycznych. Jest badaniem różnorodności ludzkiej, można przyjąć, że antropologia wyrasta z fascynacji odmienności kulturową, egzotyką i różnorodnością obyczajów. Kształtowała się w drugiej połowie XIX w i podjęła badania kultur obcych w odróżnieniu od państw i społeczeństw europejskich.
Poddyscypliny antropologii:
Antropologia kulturowa wychodząc z tradycji Tylora koncentruje uwagę na kulturowym wymiarze rzeczywistości ludzkiej, dąży do rekonstrukcji organizacji kultury oraz ustalenia praw nią rządzących oraz identyfikacji jej elementarnych cząstek (wzory, struktury wartości symbole znaczeń).
Antropologia społeczna wychodząc z tradycji E. Durkheima skupia uwagę na społecznym wymiarze rzeczywistości, dąży do ustalenia zasad budowy struktury społecznej praw regulujących jej funkcjonowanie i skupia się też na roli podstawowych jednostek życia społecznego.
Antropologia fizyczna – nauka o fizycznym zróżnicowaniu człowieka w przestrzeni w czasie oraz biologicznym rozwoju homo sapiens, rodzaju homo, a nawet rodziny hominidalne. Zawsze bierze pod uwagę czynnik kulturowy badając proces historycznej i przestrzennej budowy fizycznej człowieka. Systematyzacja antropologii akademickiej E. Nowicka – badania społeczności przed piśmiennych, które nie posiadają struktury klasowej.
Antropologia chłopska – elementy wiary kultury, inaczej kultura ludowa lub etnograficzna. Ten dział bada odrębność i struktury chłopskich grup społecznych.
Antropologia miejska – badania nad kulturą grup żyjący w obrębie miejskim; nowa dyscyplina II poł. XX w. Różnica tkwi w sposobie stawiania problemów, różnic w metodach badań, choć mogą one prowadzić do podobnych wyników. Miejskie zbiorowości są traktowane jako obce kulturowo, czyli badania prowadzi się z zewnątrz (ludzie żyjący w slumsach, grupach religijnych najbiedniejsi).
Antropologia historyczna – kierunek rozwinął się we Francji w ramach tego analizuje się wartości, kategorie rodziny w przeszłości. Łączenie między obszarem antropologii, socjologii i historii.
Ośrodki myśli antropologicznej:
Amerykański - F. Boas – antropologia kulturowa
Niemiecki – F. Graebner, W. Schmidt
Francuski - M. Mauss, E Durkheim, Avan Gennep
Brytyjski – AR. Radchlif-Brown, Bronisław Malinowski – antropologia społeczna
3 główne postawy badawcze we współczesnej antropologii:
1) Komparystyczana - inaczej porównanie – dążąca do wykrycia specyficznych uniwersalnych praw kulturowych oraz zasad działania mechanizmów społecznych
2) systemowa - kierująca się dyrektywa studiów holistycznych (całościowych) nad konkretnymi kulturami
3) kognitywistyczna – badającą kultury od środka w celu rekonstrukcji systemów poznawczych interpretowanie danej kultury
Formy struktury społecznej:
Matryjarchat – oparty na władzy kobiety
Patryjarchat – oparty na władzy mężczyzn
Elementarne formy zróżnicowania społecznego
- Obejmują pewne elementy zróżnicowania hierarchicznego – pozycja społeczna
- cechy biologiczne:
Płeć - status związany z płcią – podział na płcie stanowi podstawę najprostszych podziałów ról społecznych pozycji, którym przypisuje się różne wartości i które ustawia się w porządku hierarchicznym.
Wiek – związana z nim pozycja społeczna (dzieci nie uczestniczą w pełni życia społecznego, osoby dorosłe, które w pełni uczestniczą, starcy, który nie podejmują podstawowych zajęć i odpowiedzialności)
- elementarne instytucje społeczne – małżeństwo i rodzina
Rodzina - to zespół osób powiązanych pokrewieństwem (wskazuje na podłoże biologiczne) lub powinowactwem (wskazuje na wspólne zamieszkanie, inaczej włączenie do grona krewnych członków nie związanych więzami krwi).
Etapy rozwoju rodziny wg Morgana 1865
- promiskuityzm – bezład płciowy
- rodzina kazirodcza
- rodzina manualna
- rodzina parzysta
- rodzina patriarchalna
- rodzina monogamiczna
Współcześnie rodziny dzielimy na
- małe – rodzice i ich dzieci
- duże – poszerzone (dziadkowie, rodzice, dzieci, krewni)
System pokrewieństwa
Unilinearny – oparty na zasadzie pochodzenia wyprowadzanego z jednej linii żeńskiej lub męskiej bądź wyjątkowo poprzez linię na przemian wyróżniającą przodka płci żeńskiej i męskiej w kolejnych generacjach.
Bilateralny – hognatyczny oparty na zasadzie pochodzenia wyprowadzanego zarówno linii męskiej jak i żeńskiej.
Koncepcja form małżeństwa - małżeństwa mogą być zawierane w różny sposób.
Typologia małżeństw:
Monogamiczne – jeden partner
Poligamiczne – wielożeństwo
- poliginia - jeden mąż, wiele żon
- poliandria – jedna żona, wiele mężów
Miejsce zamieszkania:
Patrylokacja – u rodziców męża
Matrylokacja – u rodziców żony
Bilokalizm – raz u jednych rodziców raz u drugich
Neolokalizm – własny dom
Awunkulokalizm – u wuja ze strony matki
Dobór małżonków:
- Egzogamia - związki na zewnątrz własne grupy
- Endogamia - związki wewnątrz własnej grupy
- Małżeństwa preferencyjne z kuzynami (dla nas obce)
- Małżeństwa preferencyjne z powinowatymi
- Lewirat – w małżeństwie monogamicznym wdowa poślubia brata jej zmarłego męża
- Sororat- polega na poślubieniu siostry zmarłej żony też w małżeństwie monogamicznym.
- Kazirodztwo
Zakaz utrzymywania stosunków seksualnych z bliskimi – incest. Zakaz ten ma dwa uzasadnienie – czynnik biologiczny i społeczny.
Endogamia - związek zawierany w obrębie grupy, może być to związek w obrębie grupy uprzywilejowanej ekonomicznie lub lokujących się wysoko w hierarchii społecznej, np. system kast indyjskich.
Małżeństwa równoległe i przeciwległe: zawieranie małżeństw miedzy kuzynami równoległymi znamy ze starożytności u Semitów i Arabów. Preferencyjne małżeństwo u kuzynów przeciwległych znane jest w Australii i Melanezji.
Egzogamia - zawieranie związków poza regionem, obszarem.
Główne okresy w antropologii
Lata 1860-1890 - pierwszy okres formowania się antropologii społeczno-kulturowej – ewolucjonizm w antropologii.
Pierwsze dekady XX w. - szkoła kulturowo-historyczna w Niemczech i Austrii oraz historyzm F. Boasa w USA.
Rok 1922 - początek kierunku funkcjonalnego, ukazanie się książki Malinowskiego „Argonauci Zachodniego Pacyfiku” oraz „Wyspiarzy Andamańskich” Radcliffe-Browna.
Okres 1930-1960 - amerykański eklektyzm, który zaznaczył się w szkole „kultury i osobowości”, na ten okres przypadają zainteresowanie procesami akulturacji. R. Redfield, R. Linton i M. Herskovits.
Lata 1960-1980 - antropologia kogitatywna w USA, w Wlk Brytanii oraz ugruntowanie się francuskiego strukturalizmu C. Levi- Strausa.
1980-2005 - postrukturalizm, postmodernizm
I. C. Lévi-Strauss jest autorem koncepcji wymiany małżeńskiej, wedle której:
1. kobieta, jako najcenniejsze dobro stanowi przedmiot wymiany między dwoma grupami mężczyzn
2. w ten sposób małżeństwo zapoczątkowuje cykl wzajemności między mężczyzną i kobietą, który jest jedynie wtórnym wyrazem
3. szerszego cyklu wzajemności, gwarantującego związek mężczyzny i kobiety, jako że
wejście w związek małżeński z kobietą jest jednocześnie wejściem w związek z jej ojcem lub bratem
4. mężczyźni i kobiety z dwóch grup, w wyniku małżeństwa dwojga z nich, zostają włączeni w stosunek powinowactwa, w wyniku czego
5. powstaje szereg wzajemnych zobowiązań i związków, stanowiących podstawę więzi społecznej
II. W kulturach występują zróżnicowane formy małżeństwa:
1. ze względu na liczbę członków związku małżeńskiego
a) małżeństwa monogamiczne (związek jednej kobiety i jednego mężczyzny)
b) poligamiczne:
– poliandryczne: (poliandria) związek jednej kobiety z więcej niż jednym
mężczyzną
– poliginiczne: (poliginia) związek jednego mężczyzny z więcej niż jedną
kobietą
c) małżeństwa grupowe: związek kilku mężczyzn z kilkoma kobietami
2. ze względu na miejsce zamieszkania małżonków po ślubie wyróżnia się:
a) patrylokalizm: zamieszkiwanie małżeństwa z rodziną męża lub w jej pobliżu
b) matrylokalizm: " " " żony " "
c) bilokalizm: " " raz z rodziną męża, a raz z rodziną żony
d) ambilokalizm: małżeństwo nie ma określonego miejsca zamieszkania
e) neolokalizm: " buduje własne domostwo i zamieszkuje w nim samodzielnie
f) awunkulokalizm: małżeństwo zamieszkuje z rodziną wuja, czyli brata matki
awunkulat: specjalne stosunki łączące brata matki z jego siostrzeńcami, oznaczające między innymi prawo wuja do ich wychowywania i kontroli, a także jego obowiązki opiekuńcze i zapewnienie bytu siostrzeńców (łącznie z przekazywaniem majątku i pozycji społecznej)
3. ze względu na to którym kobietom i mężczyznom wolno łączyć się w związki małżeńskie wyróżnia się:
a) egzogamię: nakaz zawierania związków małżeńskich z partnerami spoza własnej
grupy
b) endogamię: zakaz " " " " "
grupy
4. istnieją nakazy i zalecenia, kogo powinno się poślubić, odnoszące się do tzw.
małżeństw preferencyjnych:
a) często obejmujących osoby biologicznie spokrewnione – kuzynów przeciwległych
(dzieci brata i siostry) lub kuzynów równoległych (dzieci sióstr lub braci)
b) w strukturach pokrewieństwa patrylinearnego (ustalanego wg linii męskiej)
preferujących linię matki: brat matki daje mężczyźnie córkę za żonę, gdyż nie są,
ani on, ani cała linia matki uważani za krewnych, bądź krewniaczym związkom z
nimi nie przypisuje się większego znaczenia
c) analogicznie: w strukturach pokrewieństwa matrylinearnego (ustalanego wg linii
żeńskiej) małżeństwem preferencyjnym jest związek mężczyzny z córką siostry
ojca, gdyż linia ojca nie jest uważana za pokrewieństwo
Gdy pokrewieństwo ustalane jest w jednej linii (męskiej lub żeńskiej) ma miejsce
lineażowa struktura pokrewieństwa.
W przypadku pokrewieństwa ustalanego według obu linii (męskiej i żeńskiej) ma
miejsce rodowa struktura pokrewieństwa.
d) lewirat:
- w małżeństwach monogamicznych jest poślubieniem przez wdowę brata
zmarłego męża
- w małżeństwach poliandrycznych gdy jedna kobieta jest żoną dwóch braci
e) sororat:
- w małżeństwach monogamicznych jest poślubieniem przez wdowca siostry
zmarłej żony
- w małżeństwach poliginicznych jest poślubieniem dwóch lub więcej sióstr żyjącej
żony
III. Kazirodztwo: zakaz zawierania związków małżeńskich i utrzymywania stosunków
seksualnych między rodzicami a dziećmi i między rodzeństwem.
1. zakaz kazirodztwa jest zakazem uniwersalnym, mającym charakter powszechnika
kulturowego
2. w światowej próbie etnograficznej społeczeństw zanalizowanych przez George’a P. Murdocka nie występuje ani jedno społeczeństwo, w którym nie obowiązywałby zakaz kazirodztwa
3. uniwersalność tabu kazirodztwa dotyczy jednak tylko rodziny elementarnej
4. w różnych społeczeństwach zakaz kazirodztwa odnoszony jest także do osób biologicznie nie spokrewnionych, ale uważanych za krewnych, jak na przykład: siostra klanowa lub brat klanowy (osoby o odmiennej płci należące do tego samego
klanu) traktowane tak, jak w kulturze zachodniej rodzona siostra czy brat
5. wyjaśnianie źródeł zakazu kazirodztwa:
a) czynniki biologiczne
Pierwotnie antropologowie (Morgan i Westermarck) uważali, iż tabu kazirodztwa to wynik przekonania człowieka prymitywnego, że związki między krewnymi biologicznie pogarszają gatunek.
b) czynniki społeczne i kulturowe
Argument, że zakaz kazirodztwa zapewnia integrację większych zbiorowości społecznych. W przeciwnym razie życie społeczne ograniczyłoby się do ram pojedynczych rodzin żyjących w izolacji. Niemożliwy byłaby rozwój i przekaz kultury w ogólnospołecznym wymiarze.
Claude Lévi-Strauss łączy zakaz kazirodztwa z małżeńską wymianą kobiet między dwiema grupami egzogamicznymi, twierdząc, że:
- egzogamia jest pierwotna wobec tabu kazirodztwa,
- skoro zakazuje zawierania małżeństw w ramach własnej grupy, to w takim razie
- dotyczy ojca i braci kobiety, lub matki i sióstr mężczyzny
c) czynniki psychologiczne
M.in. B. Malinowski i R. Radcliffe-Brown twierdzili, że związki między rodzicami a dziećmi oraz między rodzeństwem groziłyby spójności rodziny, zaburzając identyfikację ról i powodując sprzeczności między nimi.
6. karanie kazirodztwa:
a) surowe kary w kulturach pierwotnych
b) kara śmierci w plemionach australijskich
c) wg Indian z Wielkich Równin kazirodztwo to zachowanie zdarzające się tylko ludziom umysłowo chorym
d) publiczne chłosty i kary materialne, łącznie z konfiskatą mienia wśród krajowców
z Bali
e) Aszantowie uważają, że kazirodztwo nie karane śmiercią mogłoby spowodować nieurodzaje, brak zwierzyny łownej i nie rodzenie się dzieci
7. zakaz kazirodztwa w kulturach:
a) częściej dotyczy zakazu stosunków brata z siostrą (szczególnie w strukturach matrylinearnych, w których brat i siostra są najbliższymi krewnymi), niż
b) rodzica z dzieckiem
IV. Endogamia:
1. cechuje grupy uprzywilejowane ekonomicznie i strzegące swego prestiżu w hierarchii
społecznej, pragnące zachować integralność biologiczną i społeczną; na tym tle występuje mezalians
2. o doborze małżonka często decyduje rodzina
3. instytucja zaręczyn małych dzieci, a nawet dzieci nie narodzonych
4. endogamia stanowi także formę obrony rodzimej kultury
5. kasta jako przykład grupy ściśle endogamicznej
V. Egzogamia:
1. klan najczęściej spotykaną grupą egzogamiczną
2. totemy: fikcyjne lub symboliczne zwierzęta, osoby lub przedmioty, którym przypisuje się związek z pochodzeniem klanu
3. wyjaśnianie egzogamii względami praktycznymi:
a) uniknięcie problemów dysproporcji płci w małej grupie, dlatego
b) egzogamia to konieczność przełamująca izolację
c) pogląd, że im mniejsze zbiorowości, tym surowszy powinien być nakaz egzogamii i dlatego
d) tym częstsze powinny być konwencjonalne i nieprzypadkowe kontakty z innymi grupami
Motto:
„Istnieje wiele zabawnych rzeczy na świecie. Wśród nich wyobrażenie
białego człowieka, że jest mniej dziki od innych dzikusów” MARK TWAIN
Antropologia kultury – zagadnienia podstawowe (zakres, dziedziny, metody, podstawowe pojęcia i paradygmaty)
Antropologia kulturowa jako nauka – kłopoty pojęciowe
Nauka o człowieku, czyli jego funkcjonowanie biologiczne, psychologiczne, społeczne i kulturowe
(1) nauka o człowieku jako wytwórcy kultury
definicja. kultury – Taylor – kultura to całość złożona z wiedzy, wierzenia, sztuka, prawo, moralność, zwyczaje i inne wytwory działalności ludzkiej, nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa
(2) nauka o różnorodności i inności – nurt badający świat pozaeuropejski o nurt badający świat lokalny, czyli kulturę ludową, chłopską – analizy ludów prostych, pierwotnych, przedpiśmiennych – etnocentryzm – my/oni – dzikość a kultura; jak określił Burszta, antropologia kulturowa bada Inność poprzez pryzmat pojęcia kultury
(3) ekspansja cywilizacji zachodniej wymusiła zmianę – analiza przemian współczesnego świata np. antropologia społeczeństw złożonych, antropologia miasta, antropologia polityczna, antropologia prawna, antropologia rozwoju, subdyscypliny: etnolingwistyka, etnomedycyna, etnohistoria, etnomuzykologia
Centralnym jest koncept kultury – ludzka, wyuczona forma przystosowania się do środowiska naturalnego i pozwalająca na jego uniezależnienie się; człowiek to nie tylko homo sapiens, ale również homo creator, homo locquens, homo religiosus, homo faber, homo ludens
Aspekty rzeczywistości kulturowej:
1) jest zjawiskiem społecznym
2) jest rzeczywistością historyczną
3) jest systemem symboli
4) jest powiązaną całością o charakterze instrumentalnym
5) jest zjawiskiem psychologicznym
Systematyzacja antropologii: 1) fizyczna, 2) społeczno-kulturowa, 3) archeologia, 4) lingwistyczna – dziedzictwo Franza Boasa
antropologia społeczna – badania historyczno-porównawcze; w kręgu zainteresowań pozostają problemy struktury społecznej,
antropologia kulturowa – synchroniczne badanie nad kulturami, wzorami zachowań, zainteresowania: wytwory kultury.
dzisiaj obie antropologie spotykają się w pół drogi (Kempny, Nowicka) – antropologia społeczno-kulturowa
C.Levi-Strauss wyodrębnił – etnografię, etnologię i antropologię
Antropologia Socjologia
obserwator to przybysz z kultury europejskiej, musi przezwyciężyć kategorie własnego umysłu; zrozumienie kultury z punktu widzenia tubylców; samopoznanie społeczeństwa, nie ma bariery kulturowej
perspektywa porównawcza może lecz nie musi przyjmować tej perspektywy
orzeczenia o kulturze w duchu ujęć systemowych, holistycznych i interdyscyplinarnych separacja i fragmentacja – wyodrębnia dla poszczególnych celów badawczych dziedziny
jednostka – przedstawiciel, nosiciel norm i wzorów kulturowych depersonalizacja
podejścia badawcze: holizm, metoda historyczna, metoda porównawcza
pytania antropologa:
1) Jaka jest natura kultury?
2) W jaki sposób kultura wpływa na osobowość człowieka?
3) Jaki kierunek przybiera ewolucja kulturowa?
4) W jaki sposób kultura wpływa na ewolucję biologiczną?
5) W jaki sposób kultura wpływa na stosunki pomiędzy istotami ludzkimi a środowiskiem naturalnym, w którym one żyją?
Tematy antropologii:
1) Istota kultury
2) Istota języka (język a myślenie, wpływ języka na kulturę)
3) początki kultury ludzkiej – ewolucja
4) kultura a osobowość
5) wzory adaptacji do środowiska
6) organizacja ekonomiczna
7) organizacja polityczna
8) prawo
9) religia i magia
10) sztuka – legendy, taniec, muzyka, malarstwo, rzeźba, opowiadania ludowe
11) tworzenie się grup społecznych i wzory interakcji społecznej
12) zmiana kulturowa – dyfuzja, akulturacja, zanik kulturowy
E. Nowicka, w książce „Świat człowieka – świat kultury” pisze:
antropolog jest badaczem kulturowej różnorodności i odmienności;
celem antropologii jest badanie społeczeństw, których instytucje różnią się od znanych badaczowi
osobliwości przedmiotu antropologii jest badanie określonego typu społeczeństw, nastawienie na subiektywny aspekt w badaniu zjawisk kultury oraz całościowe ujęciu człowieka i kultury
społeczeństwo pierwotne: prostota i małe rozmiary dają możliwość ogarnięcia całości zjawisk kulturowych
zmienia się przedmiot antropologii gdyż zanikają tego typu społeczności, ale pojawia się akulturacja oraz nowe zjawiska kulturowe jak świadomość etniczna, nacjonalizm czy elementy społeczeństw zachodnich o wyraźnej specyfice kulturowej
antropologa interesują normy i wzory regulujące zachowania ludzkie, a nie same zachowania, które winny być przedmiotem zainteresowania socjologii
całościowe podejście do kultury i człowieka – analiza zjawisk kultury w związku z człowiekiem jako istotą myślącą, przeżywającą, odczuwającą, cierpiącą, nienawidzącą
Podstawowe pojęcia z antropologii kulturowej:
kultura – podejście wartościujące i niewartościujące
atrybutywne (kultura jako cecha typowo ludzka lub człowieka) i dystrybutywne rozumienie kultury (cecha i zjawiska występujące w określonych zbiorowościach np. Tuaregów, myśliwska, robotnicza);
Istotne cechy zjawisk kulturowych – ma wymiar czasowy, przestrzenny, jest systemem, jest prawidłowa, jest aparatem adaptacyjnym człowieka
płaszczyzny zjawisk kulturowych – materialna, behawioralna, psychologiczna, aksjonormatywna,
Jednostki elementarne w badaniu kultury: (1) cechy kulturowe – uniwersalia (występują zawsze i wszędzie) i specjalności (występują tylko w niektórych kulturach); (2) temat kulturowy – postulat lub stanowisko otwarcie głoszone lub milcząco przyjmowane, kierujące określonym zachowaniem bądź pobudzającym do myślenia; 3) wzór kulturowy - ustalony w społeczności sposób zachowania, aspekt normatywny (norma) i behavioralny (realizacja); 4) instytucja – sieci społecznych i kulturowych stosunków organizujących daną zbiorowość i decydujących o jej specyfice.
Systemowe podejście do kultury – 1) relacje między elementami kultury – funkcjonalizm, 2) wzór kultury – konfiguracja, 3) kultury i kręgi kulturowe jako jednostki społeczne,
Pojęcia służące do badania związku osobowości i kultury
jednostka a kultura
osobowość podstawowa – Kardiner to podstawowa czy głębinowa struktura osobowości, czyli zespół najgłębszych i najogólniejszych reakcji, z których wynika wiele reakcji konkretnych i szczegółowych.
Pojęcia służące do badania dynamiki zjawisk kulturowych:
ewolucja
dyfuzja
akulturacja
synkretyzm kulturowy
roz. VI. Geneza kultury
1. Człowiek w świecie zwierząt
cechy typowo ludzkie – anatomiczne (pionowa postawa ciała, dwunożny chód, manipulacyjna dłoń, względnie duży mózg, kształt głowy), fizjologiczne (budowa i funkcjonowanie mózgu) i cechy behawioru, i cechy intelektualne (tworzenie narzędzi i posługiwanie się nimi, zdolności przewidywania)
2. Rozwój cech typowo ludzkich – rodzina Hominidea – człowiekowate
wyodrębniła się ok. 14 milionów lat temu z rodziny Pongidea (goryl, szympans, orangutan i gibbon). – proces hominizacji, czyli uczłowieczenia
Ramapithecus – 14 milionów lat temu nastąpiło ocieplenie się klimatu, zmniejszenie wilgotności i pojawienie się sawanny; przejście do życia z lasu do sawanny – pionowa postawa ciała, dwunożny chód, rozwój zmysłów w poszukiwaniu pożywienia,
Australopitecus – (to znaczy małpa południowa), żył od 5 do 1,5 miliona lat temu w Afryce Południowej, Środkowej i Wschodniej; od pasa w dół to ciało człowieka a od pasa w górę – małpy – dwunożny chód (przypominał truchcik) – 120-130 cm wzrostu i ok. 40 kg wagi, mózg szympansa – prowadzą społeczny, gromadny tryb życia i nastąpił pierwszy podział pracy w związku z wychowaniem dzieci na sawannie i poszukiwaniem pożywienia przez mężczyzn; używali prostych narzędzi ze skorup orzechów czy muszli, czyli wykorzystywali to co dała im przyroda; nie potrafił przenosić wody, nie miał ostrych narzędzi, ale umiał uciekać przed drapieżnikami; pożywieniem staje się mięso, jako pokarm wysokobiałkowy pozwala na lepszy rozwój;
Homo habilis (człowiek umiejętny) – Afryka i Indonezja – żył w okresie 1,9 – 1,7 miliona lat temu, był podobnego wzrostu, ale miał większy mózg 660cm3 i posiadał ok. 4,5 miliarda neuronów (człowiek współczesny posiada ok. 5 miliardów); wszystkożerny, podobnej budowy ciała, ale był twórcą zespołu narzędziowego, tzw. człowiek oldowejski, który posiadał umiejętności ich wykorzystania do przecinania ostrych narzędzi, były to działania intencjonalne, i pierwszy przejaw kultury
Homo erectus (Pitekantropus) – żył do 1 miliona do 200 tysięcy lat temu; posiadał już wszystkie cechy typowo ludzkie; żył w Afryce, Azji i Europie; 165-175 i 75 kg wagi; pojemność mózgoczaszki 750-1250 cm3 a współcześnie 1000-2000 cm3; żył ok. 800 tysięcy lat w różnych warunkach klimatycznych; ogromny wzrost objętości czaszki w stosunku do objętości ciała; był dobrym łowcą, potrafił powiększać terytorium i populację; zamieszkiwał jaskinie i schrony kamienne, sam budował osłony z wiatru i deszczu na kamiennych podstawach; znał ogień, który był podtrzymywany latami (tzn. że nie znał sposobów ich rozniecania); nastąpiła ewolucja metod obróbki kamienia;
homo sapiens (człowiek ze Swanscombe, z eStreinheim, neandertalczyk) – ten ostatni pojawił się 350 tysięcy lat temu – Europa, Bliski Wschód i Afryka Północna – pojemność czaszki 1700 cm3 wobec 1500 cm3 współczesnego człowieka, 165-175; krótsze nogi niż człowiek współczesny; prowadził bogate życie społeczne, był łowcą, twórcą kultury np. wyspecjalizowana broń myśliwska, kości zostały wykorzystane do wyrobu narządzi; pojawiają się intencjonalne pochówki o obrzędowym charakterze,
Homo sapiens sapiens – 40-35 tysięcy lat temu, tworzył on kulturę górnego paleolitu, wysoki stopień adaptacji do środowiska