Koncepcje oświatowe wychowawcze w i reformy komisji edukacji narodowej

Przyczyny powstania KEN-u

Jedną z głównych z przyczyn powstania Komisji była kasata Zakonu Jezuitów, która na terenie Polski dokonała się w lipcu w 1773 r., ponieważ w rękach Jezuitów znajdowała się większość szkół średnich w Polsce. Po rozwiązaniu Zakonu zaistniała nagła potrzeba wyłonienia nowego organizatora dla tych szkół. Ponadto obawiano się, że niezabezpieczony majątek pojezuicki może zostać rozgrabiony. Inną przyczyną powstania Komisji był mający miejsce w 1772r. pierwszy rozbiór Polski. W wyniku tego wydarzenia wielu światłych Polaków zrozumiało, że nie uda się przeprowadzić w kraju głębokich reform bez dokonania wcześniej reformy oświatowej. Na działania Komisji w zakresie edukacji ludowej wpłynął natomiast nurt zwany fizjokratyzmem, który przywędrował do nas z Francji. Fizjokraci głosili, iż podstawowym źródłem szczęśliwości i dobrobytu całego społeczeństwa jest praca chłopa na roli. Aby jednak chłopi mogli pracować efektywnie bogacąc tym samym najpierw siebie, a potem całe społeczeństwo należy go kształcić – stąd konieczne jest zakładanie szkół ludowych. Powyższe bezpośrednie i pośrednie czynniki spowodowały, że 14 października 1773r. powołana zostaje do życia Komisja Edukacji Narodowej stanowiąca swoistego rodzaju pierwsze świeckie ministerstwo edukacji w Europie. Za czasów KENu szkoły miały być wolne od wpływów kościoła, miały mieć świeckiego organizatora i nadzór.

Działalność KEN-u

Reforma KEN dotycząca szkół parafialnych związana była przede wszystkim z rozwijającym się ruchem, fizjokratyzmem. Wśród działaczy KEN żarliwym zwolennikiem tej idei był bp wileński Ignacy Massalski, który w swym majątku na Wileńszczyźnie zakładał szkoły ludowe. Massalski był również autorem pierwszych przepisów prawnych dotyczących szkół parafialnych. W 1775r. wydał on dokument, pt.: „Przepis dla szkół parafialnych narodowych”. W dokumencie tym przedstawił krótko program kształcenia w tych szkołach oraz obowiązujące w nich metody dydaktyczne i wychowawcze. Chcąc podnieść poziom kształcenia w szkołach parafialnych Massalski proponował, aby każdy w pełni wykształcony nauczyciel rozpoczynał swoją pracę zawodową od stanowiska nauczyciela szkoły parafialnej. Massalski postulował również zniesienie stanowego charakteru tych szkół, pragnąc, aby uczyły się w nich dzieci ze wszystkich stanów. Pomysł ten nie zyskał jednak aprobaty szlachty, która nie posyłała do tych szkół swoich dzieci. Inną propozycją Massalskiego, mającą na celu ujednolicenie programu nauczania w tych szkołach była propozycja opracowania elementarza dla nich. Na powstanie tej książki trzeba było czekać wiele lat, lecz kiedy została wydana była jednym z najlepszych podręczników w ówczesnej Europie. „Elementarz dla szkół parafialnych narodowych” posługując się dzisiejszą terminologią był podręcznikiem zintegrowanym. Składał się on z 4 części. „Nauka czytania i pisania” autorstwa Onufrego Kopczyńskiego; autor zastosował w niej niezwykle nowoczesną jak na ówczesne czasy analityczno-syntetyczno-wyrazową metodą nauki czytania i pisania, ponieważ nie była ona znana szerokim rzeszom ówczesnych nauczycieli, Kopczyński pod każdą lekcją, którą nazywał wzorem zamieszczał szczegółowe wskazówki dla nauczyciela przedstawiające sposób prowadzenia kolejnych lekcji. Możemy więc powiedzieć, że „nauka czytania i pisania” była połączeniem podręcznika dla ucznia z przewodnikiem dla nauczyciela. Druga część elementarza to „Rachunki” autorstwa Andrzeja Gawrońskiego. Uczniowie poznawali w niej 4 podstawowe działania matematyczne, regułę trzech oraz zakres liczbowy do miliona. Wiele obliczeń miało charakter praktyczny i dotyczyło obliczeń pieniężnych, czasowych, miar, wag, stosunków przestrzennych. Trzecia część podręcznika to „Nauka obyczajowa” autorstwa Grzegorza Piramowicza. Celem tej nauki miało być jak mówił Piramowicz wychowanie dobrego obywatela funkcjonującego w ramach swojego stanu. Piramowicz w tej części o obowiązkach dzieci wobec swoich najbliższych, przyjaciół, znajomych mówi o konieczności umiłowania ojczystej ziemi, o obowiązkach wobec kraju. Piętnuje także wady społeczne, np. pijaństwo oraz wskazuje na godne naśladowania postawy. Czwarta, najkrótsza część to czterostronicowy katechizm ułożony w formie pytań i odpowiedzi. Wbrew nazwie nie był to zbiór modlitw, lecz ułożony został w formie pytań i odpowiedzi dotyczących Głównych prawd wiary, np. pytania: „Kim jest Bóg?” i odpowiedź „Bóg jest naszym Ojcem w niebie”. Niewielka objętość katechizmu spowodowana była faktem, że czasów KENu szkoły miały być świeckie i mieć świecki nadzór. Ponieważ jednak w praktyce do finansowania tych szkół przyczyniali się proboszczowie, katechizm stanowił swoiste podziękowanie im za to. Autor katechizmu nie jest znany. Kolejne przepisy dotyczące oświaty za czasów KENu, w tym także szkół parafialnych, ukazały się w 1783r. i były to „Ustawy KEN dla stanu akademickiego…” W rozdziale dotyczącym szkół parafialnych znaleźć można informacje, że szkoły parafialne utrzymują swój stanowy charakter oraz dwa różne poziomy nauczania: szerszy w miastach, i węższy na wsi. Grzegorz Piramowicz jest także autorem książki, pt.: „Powinności nauczyciela”. W książce tej zamieszcza on m.in. wzór doskonałego nauczyciela. Mówi o nim, że powinien on być „przewodnikiem ludu”, tzn., że ma on pomagać swoją osobą całej społeczności i nie ograniczać się do pracy dydaktyczno-wychowawczej w szkole. Nauczyciel często, jako jedyna osoba wykształcona, powinien także, gdy jest to możliwe radzić dorosłym w sprawach uprawy, hodowli oraz pomagać rozstrzygać ewentualne spory z kościołem czy dworem. Na końcu książki Piramowicz zamieszcza rady dla mistrzyń uczących dziewczęta. Radzi on, by dziewczęta przygotowywały się do swych przyszłych ról społecznych: żony, matki, gospodyni i uczyły się szycia, haftowania, gotowania, poznawały sposoby zapobiegania chorobą.

Największą zasługą KEN w zakresie szkół parafialnych było wprowadzenie do nich języka ojczystego, jako wykładowego oraz dopuszczenie do szkół parafialnych dziewcząt.

Szkoły średnie

Szkoły wydziałowe i podwydziałowe różniły się od siebie organizacyjne, programowo natomiast były takie same. Szkoły wydziałowe składały się z 6 klas o 7-letnim cyklu kształcenia, ponieważ klasa 6 była 2-letnia. Szkoły podwydziałowe miały trzy 2-letnie klasy, stąd 6 lat nauki. Na czele szkoły wydziałowej stał rektor. Było tam 6 nauczycieli, kantor (nauczyciel śpiewu) oraz dwu nauczycieli języków obcych, tzw. metrów. W szkołach podwydziałowych na czele stał prorektor, było 3 nauczycieli, kanton oraz jeden metr. Za czasów KEN szkoły średnie, podobnie jak wcześniej adresowane były do męskiej młodzieży szlacheckiej. Komisji nie udało się przejąć kontroli nad szkołami średnimi dla dziewcząt szlacheckich, gdyż pensje, do których one uczęszczały były prywatne. Szkolnictwo średnie dziewcząt pozostawało więc poza zasięgiem działania KENu. Za czasów KEN w szkołach średnich zmianie uległ przede wszystkim program kształcenia. Wprowadzono zaniedbane dotąd nauki realne, czyli matematyczno-przyrodnicze, np.: zoologię, botanikę. Zmienił się również cel kształcenia, gdyż ideałem wychowania stało się wykształcenie dobrego obywatela. Celowi temu miało służyć m.in. nauczanie języka ojczystego oraz wprowadzenie do programu historii Polski. Chłopcy obowiązki obywatelskie poznawali w ramach nowego przedmiotu Nauki moralnej. Dotychczasowo nauczane u Jezuitów nauki klasyczne (łacina, greka) zostały zastąpione nowożytnymi zwłaszcza niemieckim z/w na sąsiedztwo oraz francuskim, który był językiem salonów. Zmianie uległy metody nauczania, tzn., że dotychczasowe nauczanie pamięciowe zastąpione zostało samodzielnym dochodzeniem do wiedzy. W tym celu w szkołach średnich stworzono gabinety przedmiotowe oraz wprowadzono szereg środków dydaktycznych, np. map i globusów. Po raz pierwszy do nauczania wprowadzono czasopisma, np. Monitor. Pojawienie się w planach nauczania nowych przedmiotów wywołało konieczność opracowania do nich nowych podręczników. W tym celu KEN powołała do życia Towarzystwo Do Ksiąg Elementarnych, którego głównym zadaniem było wydawanie nowych podręczników. W tym celu Towarzystwo zwróciło się z prośbą do autorów polskich oraz zagranicznych o przedstawianie projektów nowych podręczników. Ukazały się wówczas m.in. „Gramatyka języka polskiego” O. Kopczyńskiego, „Historia Polski” Kajetana Skrzetuskiego, czy „Nauka moralna” Antoniego Popławskiego.

Szkoły główne

Zreformowane za czasów KENu uniwersytety przyjęły po reformie nazwę szkół głównych. W Krakowie powstała Szkoła Główna Koronna, w Wilnie zaś Szkoła Główna Wielkiego Księstwa Litewskiego. W szkole w Krakowie podlegały szkoły wydziałowe z terenu Korony, natomiast szkole w Wilnie – szkoły wydziałowe z terenu Litwy. Jako pierwsza reformie poddana została szkoła główna w Krakowie. Reformy tej dokonał Hugo Kołłątaj. Wysyłał on młodych, zdolnych naukowców za granicę, aby tam zdobyli stosowne wykształcenie, a następnie po powrocie do kraju dzielili się swoją wiedzą z młodzieżą w Krakowie. Aby na zreformowanym uniwersytecie mogły być prowadzone prace badawcze Kołłątaj zorganizował tam laboratoria, otworzył ogród botaniczny, prosektorium. Przy szkole głównej powstało najpierw 5-letnie, a potem 4-letnie seminarium dla nauczycieli szkół średnich. Na wzór krakowski reformy w Wilnie dokonał Marcin Poczobut-Odlanicki. W przeciwieństwie do Kołłątaja, reorganizując szkołę oparł się on na nauczyciela w cudzoziemcach. Fakt ten był początkowo dużym problemem, gdyż nie znali oni języka polskiego, co utrudniało nauczanie. Podobnie jak w Krakowie zmodernizowana została baza dydaktyczna i również tutaj powstały laboratoria, ogród botaniczny, prosektorium. Mimo tych zmian szkoła ta przez wiele lat miała w dalszym ciągu drugoplanowe znaczenie w nauce polskiej.

Znaczenie działalności KENu

Mówiąc o znaczeniu KEN należy pamiętać o jej zasługach, zarówno na płaszczyźnie społecznej jak i edukacyjnej. W pierwszym zakresie przyczyniła się ona do wzmocnienia postaw obywatelskich wśród narodu polskiego, co ułatwiło Polakom zachowanie tożsamości narodowej w czasie rozbiorów. Na płaszczyźnie edukacyjnej Komisji udało się oddzielić szkolnictwo od kościoła. Dokonała ona także reformy szkolnictwa na wszystkich poziomach od szkół parafialnych przez szkoły średnie aż do uniwersytetów. Zasługą KEN wprowadzenie języka ojczystego do nauczania oraz wprowadzenie nowych aktywnych metod w kształceniu i wydanie nowych podręczników. Istotne jest także otwarcie szkół parafialnych dla dziewcząt.