Komisja Edukacji Narodowej (14.10.1773 – 10.04.1791)
Bezpośrednią przyczyną jej powstania było breve (dokument) papieża Klemensa XIV „Dominus ac Redemptor noster” z 21 VII 1773 r. znoszące zakon jezuitów. Był on całkowitym zaskoczeniem ponieważ, Jezuici w tym czasie byli ekonomiczną i edukacyjną potęgą. Posiadali 66 kolegiów, skupiali ponad 400 nauczycieli i dysponowali olbrzymimi beneficjami, szacowanymi na ok. 40 mln. zł., a ponadto mieli możnych protektorów i pełne poparcie szlachty dla programu i ducha prowadzonej przez siebie pracy edukacyjnej. Na początku zamierzano zachować zakon wbrew papieżowi, ale przywiązanie do Rzymu nie pozwalało na podjęcie takiego kroku, tym bardziej, że biskupi liczyli na przejęcie dóbr pojezuickich i gotowi byli roztoczyć opiekę nad całym szkolnictwem.
Na dworze królewskim, wśród światłych zwolenników reformy państwa, szybko dojrzewała myśl naprawy Rzeczypospolitej dzięki reformie wychowania i podporządkowaniu szkolnictwa władzy państwowej. Pewnym doświadczeniem była działalność Szkoły Rycerskiej i szkoły – kolonie Akademii Krakowskiej, a nade wszystko udana reforma szkolnictwa pijarskiego. Były też głosy, ażeby cały pojezuicki majątek przeznaczyć na wojsko, na utrzymanie armii, która by mogła skutecznie bronić granic i całości Rzeczypospolitej. granic i całości Rzeczypospolitej.
W tej atmosferze rodził się w stronnictwie królewskim projekt, by dobra pojezuickie przeznaczyć na nowe urządzenie szkół i w tym celu powołać specjalny urząd, na wzór działającej już komisji Boni Ordinis, który by zajął się edukacją szlacheckiej młodzieży. 7 października 1773 r. Sejm wyłonił „delegację”, która przez cały tydzień radziła nad rozwiązaniem problemu.
Joachim Chreptowicz, podkanclerzy litewski, proponował sprawę oddać w ręce króla, który powoła stosowny urząd i będzie miał pieczę także nad pojezuickimi dobrami.
Przeciwnik króla, bp. wileński, Ignacy Massalski, proponował utworzenie Komisji podległej Sejmowi, tak jak działają już Komisje Wojskowa i Skarbowa oraz, by w jej skład weszli także reprezentanci senatu.
Po burzliwych sporach 14 października 1773 r. stanął kompromis. Podjęto uchwałę o utworzeniu Komisji Edukacji Narodowej pod patronatem króla, ale zależną od Sejmu. Zarząd nad dobrami pojezuickimi miał być oddany w ręce innej, specjalnie ustanowionej Komisji Rozdawniczej i Sądowniczej, pod laską marszałka Sejmu, która miała spisać i zabezpieczyć pojezuicki majątek oraz zapewnić środki na utrzymanie szkół i nauczycieli.
Pod zarząd KEN miały wejść nie tylko szkoły pojezuickie, ale „wszystkie generalnie akademie, gimnazja, kolonie akademickie, szkoły publiczne, żadnych nie wyłączając, z tym wszystkim, co do wydoskonalenia nauk i ćwiczenia młodzi szlacheckiej ściągać się może”.
Na wniosek króla Sejm powołał w skład Komisji 8 członków – komisarzy, z pośród duchownych i świeckich, z senatu i sejmu, w połowie z Korony i Litwy, a mianowicie:
z senatu, bp wileński Ignacy Massalski , z Litwy, którego obrano prezesem Komisji; - najstarszy,prezes komisji
podkanclerzy litewski, Joachim Chreptowicz, z Litwy;zarządca; - finansowy komisji
bp. płocki, Michał Poniatowski (brat króla), z Korony; - biskup
wojewoda gnieźnieński, August Sułkowski, z Korony; - pisarz wielki koronny
ze szlachty (Sejmu) eks-kanclerz wielki koronny, Andrzej Zamoyski, z Korony
starosta kopanicki, Antoni Poniński - z Korony;
komendant Szkoły Rycerskiej, ks. Adam Kazimierz Czartoryski, z Litwy;
pisarz litewski, Ignacy Potocki, z Litwy, liczący sobie zaledwie 23 lata, który wybrany został na sekretarza KEN.
W ciągu działalności KEN liczba jej członków uległa rozszerzeniu , ogółem w latach 1773-1794 brało udział w jej pracach 38 komisarzy . Do najwybitniejszych spośród później powołanych należeli :
Franciszek Bieliński - starosta czerski ;
Feliks Oraczewski - rektor Akademii Krakowskiej ;
Julian Ursyn Niemcewicz - poeta ;
Andrzej Gawroński - wybitny matematyk ;
Dawid Pilchowski - profesor wymowy ;
Hieronim Stoynowski - profesor prawa .
Na powstanie KEN złożyło się wiele czynników :
wyjątkowo ciężka sytuacja społeczno - polityczna kraju , grożąca upadkiem Rzeczypospolitej ; upadek polityczny i ekonomiczny państwa , a zatem umysłowy ;
reformatorskie idee Oświecenia na zachodzie , fizjokratyzm (zakładał , że jedyną twórczą i potrzebną pracą jest praca na roli , zwrócił uwagę na potrzebę kształcenia , choćby praktycznego , chłopów , w Polsce utopijny , ponieważ była gospodarka pańszczyźniana) ;
polskie postępowe tradycje oświaty i wychowania - działalność Stanisława Konarskiego i ks. Adama Czartoryskiego (Korpus Kadetów) ;
szeroka propaganda reform ;
kasata zakonu jezuitów .
Projekty reform KEN
Projekt Franciszka Bielińskiego
Opublikowany został przez KEN z początkiem 1775 r. pt. Sposób edukacji w 15 listach opisany . Naczelną ideą była zasada powszechności edukacji , chociaż pojętej jeszcze wyraźnie stanowo . Łączy charakterystyczną dla wieku Oświecenia wiarę we wszechmoc wychowania z żądaniem , aby każdy stan był kształcony wedle swych potrzeb . Stąd projekt czterech rodzajów szkół :
dla chłopów - szkoły te miały uczyć czytania , pisania , rachunków , religii , a także początków fizyki i geometrii w zastosowaniu do praktycznych potrzeb rolnictwa ;
dla mieszczan - w szkołach tych obok przekazywania wiadomości elementarnych miała być nauka języka niemieckiego , początków prawa cywilnego , rzemiosła i handlu ;
dla szlachty - szkoły te miały być szkołami średnimi (wiadomości początkowe dziecko powinno otrzymać w domu) i to dwóch stopni : niższy (3-letni , poświęcony głównie nauce języków) oraz wyższy (4-letni , poświęcony głównie naukom realnym) ;
dla duchownych - do szkół tych mogli wstąpić ci , którzy ukończyli szkołę średnią ; znaczne miejsce w programie miało zająć "nauczanie sposobu uczenia dzieci" .
Projekt Antoniego Popławskiego
Opublikowany został w roku 1774 pt. O rozporządzeniu i wydoskonaleniu edukacji obywatelskiej projekt . Późniejsze ustawy KEN zostały w znacznej mierze oparte na tym dziele . KEN wysoko ceniąc projekty Popławskiego , przyznała autorowi specjalną nagrodę za tę pracę .
Projekt został podzielony na 3 części :
o edukacji i instrukcji ;
o tym , jak rozłożyć po kraju instrukcję , a w szczególności jak w niej ćwiczyć młodzież ;
o rodzicach , nauczycielach i o tym wszystkim , co zostało pominięte w pierwszych dwu częściach .
Wychowanie fizyczne Popławski uważał za najważniejsze i pragnął oprzeć je na zasadzie hartowania ciała i organizowania ruchu dziecka . Edukację moralną łączył z wychowaniem moralnym , którego głównym postulatem była praca .
Szkoły parafialne miały być w każdej parafii i winny być 4-letnie . Szkoły średnie miały być 7-klasowe z tym , że najwyższa klasa retoryki miała trwać dwa lata .
Projekt Ignacego Potockiego
Wydany w 1774 r. pt. Myśli o edukacji i instrukcji w Polszcze ustanowić się mającej . W Zdaniu o szkołach i naukach daje zarys programu , zakres przedmiotów nauczania oraz rozważa zagadnienie podręczników , których znaczenie silnie podkreśla . Projekt ten przewidywał podział szkół na :
pierwiastkowe (początkowe) ;
wojewódzkie (średnie) ;
główne (wyższe) .
Projekt Adolfa Kamieńskiego
Wydany w 1774 r. pt. Edukacja obywatelska . Projekt podkreśla m.in. szczególną potrzebę kształcenia zawodowego młodzieży .
Projekt Adama Czartoryskiego
Projekt pt. Przestrogi dla ludu wiejskiej kondycji zawarł szereg wskazań zdrowotnych , postulatów co do tematyki kazań dla ludu w duchu fizjokratycznym , wskazówki dotyczące życia i pracy na wsi .
W wyniku i w trakcie tych niezliczonych dyskusji nad rozmaitymi projektami urządzenia szkół w Polsce (w posiedzeniach i dyskusjach brał także udział fizjokrata francuski Piotr Samuel Dupont) , Komisja opracowała przepisy dla poszczególnych szkół . Szybko jednak doszła do przekonania , że same projekty i przepisy nie wystarczą , że trzeba rozpocząć systematyczną organizację szkół , opracować dla nich programy i podręczniki , wykształcić nauczycieli . 1
Przemiany oświatowe w Polsce w okresie działalności KEN
KEN była pierwszym w Europie Ministerstwem Oświaty . Działalność KEN dzieli się na trzy etapy :
1773-1780 - przejęcie majątku pojezuickego , nowa organizacja szkolnictwa , wydanie „Uniwersału” (24 X 1773 r.), w którym ogłosiła swoje cele oraz prosiła o rady, uwagi i projekty co do sposobu urządzenia krajowej edukacji, aż do momentu przekazania jej bezpośredniego zarządu nad dobrami pojezuickimi, którymi dotąd bardzo nieodpowiedzialnie zarządzała Komisja Rozdawnicza i Sądownicza - doprowadzając do rozgrabienia niemal jednej trzeciej pojezuickiego majątku.
Sprawą główną było opracowanie nowej organizacji szkolnictwa. Przyjęto trójstopniową zasadę jego podziału szkoły parafialne, miejskie i wiejskie;
W roku 1774 Komisja wydała Przepisy dla szkół parafialnych ułożone przez bpa Massalskiego i Przepisy dla szkół wojewódzkich – ułożone przez Potockiego, przy wydatnej pomocy Piramowicza, wraz z przepisami dla rektorów, prefektów, dyrektorów i rozkładem planu nauk na szkoły wojewódzkie i powiatowe. Z kolei Czartoryski zajął się opracowaniem przepisów dla uniwersytetów (czego nie zrobił) i przepisów dla szkół żeńskich (zostały ogłoszone w 1775 r.).
Wszystkie przepisy tchnęły nowym duchem. Układ nauk w szkole średniej miał opierać się na nowych zasadach podziału wiedzy ludzkiej wg układu Fr. Bacona i francuskich encyklopedystów, tzn. że nauki dzielą się na trzy dziedziny: historię, filozofię i sztuki piękne, stosownie do władz umysłu, tzn. pamięci, rozumu i wyobraźni.
Na tych zasadach, odpowiednio zmodyfikowanych, eksponujących przede wszystkim praktyczne i dydaktyczno-wychowawcze walory wiedzy, podzielono szkoły wojewódzkie na trzy, dwuletnie szkoły .
W klasie I: miano uczyć: arytmetyki, nauki moralnej, początków języka polskiego i łacińskiego, historii Polski i geografii, poznania roboty rolniczej i ogrodniczej oraz nauki chrześcijańskiej.
W klasie II : geometrii praktycznej z demonstracjami, trygonometrii, nauki moralnej i prawa naturalnego, logiki, metafizyki, poetyki, czytania wszelkich autorów klasycznych, retoryki, historii z geografią, geografii naturalnej, wiadomości o kruszcach, wiadomości o zwierzętach oraz nauki chrześcijańskiej.
W klasie III: miała być kontynuacja „głębszej geometrii”, mechanika, fizyka ogólna, geografia sferyczna, ekonomika, wiadomości o roślinach, prawo polityczne, fizyka szczególna, wykład astronomii geometrycznej, ogólna kontynuacja historii naturalnej i nauka chrześcijańska.
Do powyższego „Przepisu” dołączono rozporządzenie sztuk i nauk, w którym dokładnie określono zakres i metody nauczania poszczególnych przedmiotów.
Z tego oryginalnego zamysłu było widać, że łacina i retoryka miały przestać być przedmiotami wiodącymi. Ich miejsce miały zająć nauki matematyczne i przyrodnicze. Nie liczono się przy tym, ani z barakiem odpowiednio przygotowanych nauczycieli, ani brakiem podręczników i pomocy szkolnych. Nic dziwnego, że po ogłoszeniu owego „Przepisu” natychmiast posypały się gromy i ataki na Komisję, a szczególnie ostro zaatakowano ograniczenie nauki religii i łaciny. W konsekwencji Komisja w 1775 r. wydała nowy „Układ nauk i porządek miedzy nimi w szkołach wojewódzkich”, w którym dosyć daleko odeszła od wcześniejszych ustaleń. Przede wszystkim zrezygnowała z tworzenia trzech szkól. Cas nauki wydłużono o rok i program nauczania podzielono na 7 jednorocznych klas.
We wszystkich klasach miała być prowadzona nauka chrześcijańska i nauka moralna. Ta druga – miała być oparta na prawie natury i postępując stopniami miała się kończyć na prawie politycznym, prawie narodów i na prawie polskim. Ponadto w trzech niższych klasach miano wykładać język łaciński nierozerwalnie związany z nauką języka polskiego. Z nauk szczegółowych planowano: w klasie I: naukę arytmetyki, historię z geografią, wiadomości przyrodnicze o zwierzętach, ptactwie i rybach; w klasie II : naukę arytmetyki, historię z geografią oraz ciąg dalszy nauki o zwierzętach, ptactwie i rybach; w klasie III: nauka geometrii, historia z geografią oraz wiadomości o rzeczach kopalnych; w klasie IV: nauka geometrii oraz wiadomości o robotach ogrodniczych; w kasie V: fizyka, algebra oraz wiadomości o rolnictwie; w klasie VI: logika, mechanika, hydraulika oraz wiadomości o człowieku względem zachowania zdrowia i w klasie VII: nauka prawa, retoryki, poetyki oraz wiadomości o naukach, kunsztach i rzemiosłach.
W szkołach powiatowych układ przedmiotów nauczania miał być taki sam, jaki był przepisany na trzy pierwsze klasy, a w każdej - nauka miała trwać dwa lata
Najważniejszym rysem reformy miało być wychowanie moralne, oparte na nowożytnej filozofii i ekonomii, dostosowane do polskich warunków, a głównym jego celem wpojenie młodzieży miłości ojczyzny, z której wynikać miały wszystkie inne cnoty i zalety moralne gwarantujące sukces w pracach nad odnowieniem Rzeczypospolitej. Szczęście i dobrobyt każdej jednostki zależy przecież od szczęścia i dobrobytu ojczyzny.
Ważnym czynnikiem wyrabiającym patriotyzm w umysłach młodzieży miała być nauka języka ojczystego, znajomość kraju i ziemi, która wszystkich karmi i nosi oraz znajomość historii Polski, pełna wzorów miłości i poświęcenia dla ojczyzny – od Bolesława Chrobrego aż do Jana Sobieskiego.
Szkoła miała także kształcić w młodzieży „cnoty ekonomiczne” (walka z próżniactwem i bezczynnością, marnotrawstwem, życiem nad stan, skłonnością do obżarstwa, pijaństwa, wielotygodniowych zabaw i hulanek), które miały się splatać z hasłem bogacenia się przez pracę, pilność, systematyczność i pomnażanie wiedzy.
Podobnie zabiegać miano o kształcenie cnót społecznych i politycznych, a więc uczenie uprzejmości, grzeczności, wyrozumiałości, łagodności, łaskawości, rzetelności i unikania kłamstwa, a ponadto dyscypliny obywatelskiej, politycznej mądrości oraz posłuszeństwa wobec praw.
Wprowadzone przez Komisję nowe programy nauczania i nowe idee wychowawcze niestety nigdzie nie były w pełni realizowane, nawet w szkołach pijarskich. Nie uzyskały aprobaty szlachty. Wykładowcami byli przecież nadal dawni nauczyciele.
Poważną przeszkodą był oczywiście brak odpowiednich podręczników. I nie było odpowiednich nauczycieli / odpowiednie przygotowanych, wykształconych. Przezwyciężenie tego stanu uznała Komisja za sprawę najpilniejszą i dlatego powołała do życia Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Pierwsze jego posiedzenie odbyło się 10 lutego 1775 r.. Sekretarzem został Grzegorz Piramowicz, a po 1788 r. zastąpił go Franciszek Zabłocki.
Działalność Towarzystwa rozwinęła się w czterech kierunkach:
tworzenie nowych programów szkolnych
praca nad podręcznikami
nadzór i kontrola nad szkolnictwem
prace nad ustawami KEN
Prace nad programami szkół znalazły wyraz w korekcie, jaką przeprowadzono w koncepcji szkoły średniej. W „obwieszczeniu” o otwarciu komisu (konkursu) na książki elementarne, czyli na podręczniki szkolne w 1775 r., jak również w „Ustawach KEN”.
Prace nad podręcznikami zaczęły się od ogłoszenia w „Monitorze”, jak i paru dziennikach w Paryżu, Lipsku i Berlinie konkursu na ich napisanie. Przewidziano duże nagrody, od 100 do 150 złp czerwonych (w złocie) za wygranie konkursu, ale postawiono wysokie wymagania nadsyłanym tekstom, a mianowicie: podręcznik miał być
użyteczny, tzn. zawierać treści przydatne do życia społecznego;
tekst miał być napisany w języku polskim;
miał uczyć samodzielnego i twórczego myślenia – miał unikać przekazywania gotowych opinii;
miał być oparty na metodzie analizy i syntezy; prowadzić od spostrzeżeń zmysłowych, od rzeczy materialnych do abstrakcji; opierać się na metodzie poglądowości; jak maszyna składa się z części i drobnych elementów, tak podręcznik winien się układać się w swoistą, dobrze funkcjonującą całość;
miał uwzględniać psychikę dziecka, zwłaszcza jego pojętność.
Do końca 1776 r. napłynęły do Towarzystwa 23 prospekty podręczników, głównie z matematyki, logiki i fizyki. Większość prospektów została jednak odrzucona, gdyż nie odpowiadała warunkom konkursu. Zaczęto więc namawiać znanych specjalistów do napisania określonych podręczników.
Na specjalną prośbę Towarzystwa Jan Albertrandy miał napisać książkę o naukach, kunsztach i rzemiosłach, Condillac (filozof związany z ks. Czartoryskim) – podręcznik logiki; Onufry Konopczyński - gramatykę itd.
Prace nad podręcznikami niestety postępowały wolno. W sumie Towarzystwo zdołało opracować i wydać ponad 20 podręczników. Niektóre miały po dwie, trzy części i po kilka wydań. Największą popularnością cieszyła się Onufrego Kopczyńskiego „Gramatyka dla szkół narodowych” , Szymona L`Huillera (w tłum. A. Gawrońskiego) „Arytmetyka dla szkół narodowych”
Realizacja nowego programu była bardzo trudna nie tylko dlatego, że brakowało książek, ale także dlatego, że nie było odpowiednio przygotowanych nauczycieli. Tę drugą przeszkodę starano się przezwyciężyć dokonując zmiany w dotychczasowym systemie ich kształcenia.2
1780-1788 - wydawanie podręczników , reforma Akademii Krakowskiej i Wileńskiej , wydanie Ustawy o szkolnictwie : szkoły główne w Krakowie i Wilnie , sprawujące nadzór nad wszystkimi innymi ;
Teraz najpoważniejszym problemem w pracach KEN jawi się brak odpowiednio przygotowanych nauczycieli i zwierzchników szkół zdolnych do wprowadzania w życie nowych programów nauczania w duchu zapowiedzianych reform. Najpilniejszym zadaniem było powołanie do życia odpowiedniego zakładu kształcenia nauczycieli. Hugo Kołłątaj w ciągu trzech lat (1778-80 usuwa przestarzały i wprowadza nowy ustrój, odsyła na emeryturę niedołężnych profesorów, rzeczników średniowiecznych metod i nauk, tworzy na wzór niemieckich uniwersytetów Wydział Filozoficzny na Akademii Krakowskiej, którego głównym celem miało być kształcenie nauczycieli. Zaprowadza w nim język polski jako wykładowy, ustala katedry nowej filozofii: etyki, fizyki, matematyki, historii naturalnej, wymowy i poezji, powołuje nowych profesorów, głównie młodych świeckich wychowanków zagranicznych uniwersytetów.
Nauczyciela powinien charakteryzować się:
cnota sprawiedliwości (bez względu na urodzenie ucznia i stopień pokrewieństwa;
miłość przyjacielska oraz delikatność i łagodność;
a zwłaszcza gruntowna wiedza i rozsądek.
1788-1794 - rozpad KEN - obrady Sejmu 4-letniego , zarząd nad szkołami przejmują zakony pod warunkiem kształcenia w akademiach .
KEN przejęła bezpośrednią kontrolę nad wszystkimi szkołami w kraju . Tym samym szkolnictwo nabrało charakteru świeckiego i podporządkowane zostało interesom państwa . Komisja zerwała z tradycyjnym monopolem Kościoła na wychowanie i nauczanie . Szkolnictwo ujęto w jednolity , ściśle zintegrowany system , w którym władzę zwierzchnią nad szkołami parafialnymi sprawowali protektorzy szkół powiatowych lub rektorzy szkół wojewódzkich . Komisja powołała specjalny urząd wizytatorów generalnych , którzy jeździli po kraju , wizytowali szkoły i składali Komisji raporty .
Bardzo postępowa była działalność Komisji na polu oświaty dla ludu . Stworzyła ona szkoły parafialne w każdej parafii i uprzystępniła je po raz pierwszy dzieciom chłopskim .
Ważnym osiągnięciem KEN było wprowadzenie do wszystkich typów szkół na całym obszarze Rzeczypospolitej języka polskiego jako wykładowego i jednolitych programów nauczania . Program szkół parafialnych obejmował naukę czytania , pisania , rachunków , katechizmu oraz moralności . Na wsi dochodziły do tych przedmiotów wiadomości z dziedziny rolnictwa , w mieście zaś z zakresu handlu i rzemiosła . Z edukacją umysłową i moralną Komisja wiąże ściśle wychowanie fizyczne , ćwiczenia i gry ruchowe na wolnym powietrzu oraz ćwiczenia przydatne do służby wojskowej . KEN po raz pierwszy zatroszczyła się o wychowanie dziewcząt , wzięła pod swoją kontrolę wszystkie pensje prywatne , przeciwstawiała się modnemu wówczas wychowaniu francuskiemu .
Komisja wprowadziła jednolite podręczniki napisane w zrozumiałym dla wszystkich języku narodowym . Przy pomocy Towarzystwa ds. Ksiąg Elementarnych opracowano i wydano nowe elementarze , podręczniki do "gramatyki narodowej" (Onufrego Kopczyńskiego) , do nauki moralności (Antoniego Popławskiego) , arytmetyki , algebry i geometrii , historii powszechnej (Józefa Kajetana Skrzetuskiego) , fizyki (Michała Hubego) , botaniki i zoologii (Krzysztofa Kulka) i inne .
KEN podniosła też wydatnie autorytet szkoły i nauczycieli , wciągając tych ostatnich na listę urzędników państwowych i zapewniając im stałe pobory . Zatroszczyła się także o kadry świeckich pedagogów , otwierając przy Akademiach Krakowskiej i Wileńskiej specjalne seminaria dla nauczycieli .
Zaopatrzenie materialne dla szkół publicznych miały w zasadzie stanowić dobra pojezuickie z tym , że kosztami utrzymania szkół parafialnych mieli być też obciążeni plebani , co zresztą do końca istnienia KEN nie zostało uregulowane.
KEN pracowała przez 20 lat . Praca jej nie była łatwa , zwłaszcza w miarę wzrostu nastrojów reakcyjnych wśród szlachty , w drugim okresie polskiego Oświecenia . Jej szkoły zwalczali dawni jezuici i reakcyjne część szlachty, która nie chciała posyłać swych synów do szkół "niełacińskich"
Dzieło KEN stoi u początku rozwoju polskiej postępowej myśli pedagogicznej i organizacji szkolnej . Instytucji tej zawdzięczamy zwarty i pełny pierwszy kodeks szkolny . Komisja stworzyła jednolitą strukturę szkolnictwa i zapoczątkowała kształtowanie się administracji szkolnej . Największą jednak , najtrwalszą wartością wniesioną przez KEN było zaszczepienie w młodym pokoleniu ducha patriotycznego oraz miłości do ojczyzny , która nie pozwoliła pogodzić się z niewolą .
Na tradycjach KEN opiera się wiele późniejszych postępowych polskich poczynań oświatowych w okresie porozbiorowym.
Szkoły parafialne
Z planu nauk usunięto łacinę. Dzieci w języku ojczystym miały się uczyć: religii, czytania, pisania i rachunków oraz wiadomości gospodarskich. W szkole tej wszystkie dzieci - bez względu na stan – miały być traktowane jednakowo, bo „dzieci szlacheckie równie jak chłopskie, nie są nic innego w społeczności, jak tylko dzieci”.
Komisja wystąpiła z odezwami do kleru i do szlachty o zakładanie i trzymywanie parafialnych szkółek. Skutek tych zabiegów był raczej mizerny. Szlachta - z nielicznymi wyjątkami - przeciwna była samej idei kształcenia chłopskich dzieci. Wśród chłopów także nie było rozbudzonej potrzeby oświaty. Nie chcieli posyłać swoich dzieci do szkoły, aby nie pozbawiać się siły roboczej. Zakony odmówiły zajmowania się nauczaniem w tych szkółkach, a kler świecki nie chciał na nie ponosić ofiar. W ten sposób na terenie Korony można się było doliczyć zaledwie stu kilkudziesięciu szkółek, a na terenach wschodnich należały do rzadkości.
Osiągnięcia i niepowodzenia KEN oraz ich przyczyny
Osiągnięcia :
przejęcie bezpośredniej kontroli nad wszystkimi szkołami w kraju , tym samym szkolnictwo nabrało świeckiego charakteru i podporządkowane zostało interesom państwa ;
uczynienie wychowania funkcją państwa , zerwanie monopolu Kościoła na wychowanie i nauczanie ;
ujednolicenie systemu szkolnictwa , w którym władzę zwierzchnią nad szkołami parafialnymi sprawowali prorektorzy szkół powiatowych lub rektorzy szkół wojewódzkich ;
uprzystępnienie po raz pierwszy dzieciom chłopskim nauki w szkołach parafialnych ;
wprowadzenie do wszystkich typów szkół na całym obszarze Rzeczypospolitej języka polskiego jako wykładowego i jednolitego programu nauczania - obejmującego naukę czytania , pisania , rachunków , katechizmu oraz moralności , dodatkowo na wsi wiadomości z dziedziny rolnictwa , w mieście z zakresu handlu i rzemiosła ;
zatroszczenie się o wychowanie dziewcząt , wzięcie pod swoją kontrolę wszystkich prywatnych pensji ;
wprowadzenie jednolitych podręczników napisanych w zrozumiałym dla wszystkich języku narodowym ;
opracowanie i wydanie (przy pomocy Towarzystwa ds. Ksiąg Elementarnych) nowych elementarzy , podręczników do gramatyki narodowej (Onufrego Kopczyńskiego) , do nauki moralności (Antoniego Popławskiego) arytmetyki , algebry i geometrii , historii powszechnej (Józefa Kajetana Skrzetuskiego) , fizyki (Michała Hubego) , botaniki i zoologii i innych ;
podniesienie autorytetu szkoły i nauczycieli poprzez wciągnięcie tych ostatnich na listę urzędników państwowych i zapewnienie im stałych poborów ;
otwarcie przy Akademiach Krakowskiej i Wileńskiej specjalnych seminariów dla nauczycieli w celu zabezpieczenia kadry świeckich pedagogów .
Najtrwalszą wartością moralną wniesioną przez KEN było zaszczepienie w młodym pokoleniu ducha patriotycznego oraz miłości do Ojczyzny , która nie pozwoliła pogodzić się z niewolą .
Niepowodzenia :
niejasne i nieuczciwe przejęcie majątku zakonu jezuickiego ;
brak uregulowania , do końca istnienia KEN , spraw związanych z finansowaniem szkół ;
brak szkół parafialnych w niektórych rejonach kraju ;
przekazanie ostatecznie szkół parafialnych pod zarząd zakonów (podważenie dzieła Komisji na polu oświaty ludowej);
brak ściśle określonych wyników w zakresie kształcenia kobiet (mimo wielu projektów i zarządzeń oraz kontroli pensji prywatnych) ;
niecałkowita recepcja nowych , polskich podręczników w szkołach i społeczeństwie , w dalszym ciągu łacina używana była do konwersacji w klasach starszych .
Przyczyny :
brak zrozumienia potrzeby reformy systemu szkolnictwa i wychowania , nie docenianie roli Komisji ;
zwalczanie szkół założonych przez KEN przez dawnych jezuitów oraz reakcyjną część szlachty , która nie chciała posyłać swych synów do "niełacińskich" szkół ;
nastroje reakcyjne wśród szlachty w drugim okresie polskiego Oświecenia ;
pańszczyźniany charakter gospodarki polskiej ;
sytuacja polityczna kraju poprzedzająca upadek Rzeczypospolitej - zabory . 3
Bibliografia:
Historia wychowania; red. Ł. Kurdybacha. - Warszawa : Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1965. – 2 t.- T.1 .- S.653-710 : Komisja Edukacji Narodowej.
Historia wychowania ; Stanisłąw Litak. - Kraków : Wydaw. WAM "Ignatianum", 2005. - T.1.s. 223-230 : Komisja Edukacji Narodowej. Początki nowoczesnego szkolnictwa w Rzeczypospolitej
Komisja Edukacji Narodowej (tekst źródłowy)
Daniel Grudziecki
Judyta Kalarus
Historia wychowania; red. Ł. Kurdybacha. - Warszawa : Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1965. – 2 t.- T.1 .- S.653-710 : Komisja Edukacji Narodowej.↩
Historia wychowania; red. Ł. Kurdybacha. - Warszawa : Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1965. – 2 t.- T.1 .- S.653-710 : Komisja Edukacji Narodowej.↩
http://chomikuj.pl/doratix/Pedagogika+Studia/Historia+wychowania/Komisja+Edukacji+Narodowej+(4),1178404878.doc; 17.03.2013, godz. 15.00↩