UKŁAD HORMONALNY

1. Rola układu hormonalnego:

- regulacja i koordynacja czynności narządów (wraz z układem nerwowym);

- uczestniczenie w utrzymaniu homeostazy (równowagi wewnętrznej organizmu).

2. Hormony są to substancje chemiczne, wydzielane przez gruczoły dokrewne, których zadaniem jest koordynacja przebiegu procesów w organizmie. Występują w bardzo małych stężeniach, ale każde odchylenie od stanu normy powoduje wystąpienie objawów chorobowych. Ośrodek sterowania produkcją hormonów znajduje się w podwzgórzu.

3. Gruczoły dokrewne:

a) podwzgórze – narząd położony w obrębie mózgowia; znajdują się w nim ośrodki: termoregulacji, głodu, sytości, popędu płciowego, snu, regulacji ciśnienia krwi; steruje produkcją hormonów; produkuje hormony (wazopresynę i oksytocynę);

b) przysadka mózgowa – narząd położony u podstawy międzymózgowia; dzieli się na dwa płaty; płat przedni produkuje hormony tropowe; płat tylni magazynuje i uwalnia hormony produkowane przez podwzgórze: wazopresynę i oksytocynę; produkuje hormon wzrostu;

c) tarczyca – narząd leżący na chrząstce tarczowej krtani (nagłośni); produkuje hormony (tyroksynę);

d) przytarczyce – parzyste narządy leżące na tylnej i bocznej powierzchni tarczycy; produkują hormony (parathormon i kalcytonina);

e) trzustka – narząd znajdujący się za żołądkiem; produkuje sok trzustkowy i hormon (insulina i glukagon);

f) nadnercza – para narządów położonych nad każdą z nerek; zbudowane z kory i rdzenia; kora produkuje hormony sterydowe, a rdzeń – hormon stresu (adrenalina); powstaje tam także kortyzol;

g) jądra – parzyste narządy występujące u mężczyzn; położone w worku mosznowym; zbudowane z kanalików nasiennych; produkują gamety męskie – plemniki i hormony (androgeny, testosteron);

h) jajniki – parzyste narządy występujące u kobiet; znajdują się w obrębie miednicy mniejszej; produkują gamety żeńskie – komórki jajowe i hormony (estrogeny, progesteron);

i) szyszynka – mały narząd położony w mózgowiu; wytwarza hormony (melatonina);

j) grasica – narząd umiejscowiony w śródpiersiu; wytwarza hormony (tymozyna);

4. Hormony:

a) wazopresyna – hormon produkowany przez podwzgórze, magazynowany i uwalniany przez przysadkę; działanie: kurczy mięśnie naczyń krwionośnych, zwiększa resorpcję zwrotną wody; skutki nadmiaru: zbyt duże uwodnienie organizmu, nadciśnienie tętnicze; skutki niedoboru: nadmierna utrata wody, spadek ciśnienia krwi;

b) oksytocyna – hormon produkowany przez podwzgórze, magazynowany i uwalniany przez przysadkę; działanie: pobudza skurcze macicy i jajowodów, kurczy mięśnie przewodów mlecznych; skutki nadmiaru: silne skurcze porodowe; skutki niedoboru: spadek popędu płciowego, brak skurczy porodowych, niedobór pokarmu dla dziecka;

c) hormony tropowe – hormony produkowane przez przysadkę mózgową; działanie: wpływają na pracę innych gruczołów dokrewnych; skutki nadmiaru: nadczynność innych gruczołów; skutki niedoboru: niedoczynność innych gruczołów;

d) hormon wzrostu – hormon produkowany przez przysadkę mózgową; działanie: pobudza wzrost organizmu; skutki nadmiaru: gigantyzm, akromegalia; skutki niedoboru: karłowatość;

e) tyroksyna – hormon produkowany przez tarczycę; działanie: reguluje tempo przemiany materii; skutki nadmiaru: wytrzeszcz oczu, nerwowość, nadmierny apetyt, zakłócenia pracy serca; skutki niedoboru: karłowatość oraz opóźnienie w rozwoju umysłowym (u dzieci), zaniki pamięci, wysuszenie skóry, wypadanie włosów (u dorosłych);

f) parathormon – hormon produkowany przez przytarczyce; działanie: podwyższa poziom wapnia we krwi; skutki nadmiaru: nadmiar wapnia we krwi, odwapnienie kości; skutki niedoboru: niedobór wapnia we krwi;

g) kalcytonina - hormon produkowany przez przytarczyce; działanie: obniża poziom wapnia we krwi; skutki nadmiaru: niedobór wapnia we krwi; skutki niedoboru: nadmiar wapnia we krwi, odwapnienie kości;

h) insulina – hormon produkowany przez trzustkę; działanie: zmniejsza stężenie glukozy we krwi, wzmaga syntezę glikogenu; skutki nadmiaru: hipoglikemia; skutki niedoboru: cukrzyca;

i) glukagon – hormon produkowany przez trzustkę; działanie: powoduje podniesienie poziomu glukozy we krwi; skutki nadmiaru: hiperglukagonemia; skutki niedoboru: hipoglikemia;

j) hormony sterydowe – hormony produkowane przez nadnercza; działanie: regulacja gospodarki wodno-mineralnej; skutki nadmiaru i niedoboru: zaburzenia w gospodarce wodno-mineralnej;

k) adrenalina – hormon produkowany przez nadnercza; działanie: wzrost poziomu cukru we krwi, ciśnienia krwi, tętna i tempa oddechu; skutki nadmiaru i niedoboru: zaburzenia metabolizmu glukozy;

l) kortyzol – hormon produkowany przez nadnercza; działanie: reguluje przemiany cukru w organizmie; skutki nadmiaru i niedoboru: zaburzenia przemian cukru w organizmie;

m) androgeny (głównie testosteron) – hormony produkowane przez jądra; działanie: odpowiadają za rozwój męskich cech płciowych, wpływ na dojrzewanie plemników i zachowanie seksualne mężczyzn; skutki nadmiaru: przerost masy mięśniowej, nadmierny efekt anaboliczny; skutki niedoboru: niedorozwój męskich cech płciowych, popędu płciowego i płodności;

n) estrogeny – hormony produkowane przez jajniki; działanie: odpowiadają za rozwój żeńskich cech płciowych, regulacja cyklu menstruacyjnego, popęd płciowy, kontrola przebiegu ciąży; skutki nadmiaru: zatory żylne, nowotwory hormonozależne (jajnika, piersi); skutki niedoboru: brak żeńskich cech płciowych, zaburzenia cyklu płciowego, popędu i płodności;

p) progesteron – hormon produkowany przez jajniki; działanie: przygotowuje macicę do przyjęcia zapłodnionej komórki jajowej (powoduje pogrubienie błony śluzowej macicy – endometrium, hamuje rozwój pęcherzyka Graafa); skutki nadmiaru: trądzik, nadmierne owłosienie, łojotok; skutki niedoboru: męska budowa ciała, zaburzenia popędu płciowego, po porodzie – depresja;

r) melatonina – hormon produkowany przez szyszynkę; działanie: reguluje dobowy rytm snu i czuwania oraz metabolizm organizmu; skutki nadmiaru: nadmierna senność; skutki niedoboru: bezsenność, zaburzenia snu;

s) tyrozyna – hormon produkowany przez grasicę; działanie: pobudza powstawanie i dojrzewanie limfocytów T; skutki nadmiaru i niedoboru: zaburzenia w procesie powstawania i dojrzewania limfocytów T.

5. Nadczynność gruczołu – nadmierne wydzielanie hormonu przez dany gruczoł.

Niedoczynność gruczołu – zbyt małe wydzielanie hormonu przez dany gruczoł.

6. Zaburzenia funkcjonowania układu hormonalnego:

a) karłowatość przysadkowa:

- powstaje w wyniku niedoboru w dzieciństwie hormonu wzrostu;

- zahamowanie wzrostu następuje zwykle pomiędzy 2. a 3. rokiem życia;

- towarzyszy mu opóźnione dojrzewanie płciowe;

b) gigantyzm (wzrost olbrzymi):

- jest wynikiem nadmiernego wydzielania hormonu wzrostu przed zakończeniem okresu dojrzewania;

- objawia się przerostem nie tylko kości, ale także innych narządów wewnętrznych;

- chorzy zwykle żyją krótko;

c) akromegalia:

- jest skutkiem nadmiernego wydzielania hormonu wzrostu u dorosłych;

- nie wpływa na wzrost kości długich (ponieważ został on już zakończony);

- objawia się przerostem i zniekształceniem chrząstek oraz kości płaskich i krótkich;

d) choroba Gravesa-Basedowa:

- jest skutkiem nadczynności tarczycy;

- objawia się powiększeniem tarczycy (tzw. wole) i wytrzeszczem gałek ocznych, którym towarzyszy przyspieszenie czynności serca, ogólny niepokój, nadpobudliwość i szybkie męczenie się;

e) obrzęk śluzowaty:

- niedobór hormonów tarczycy u dorosłych;

- objawy: ogólne zmniejszenie aktywności fizycznej i umysłowej;

- charakterystyczne pogrubienie i obrzęk skóry;

f) cukrzyca:

- spowodowana jest zaburzeniem czynności trzustki (np. brakiem lub niedoborem insuliny);

- objawia się zwiększeniem stężenia glukozy we krwi, glukozą w moczu;

- w późniejszym stadium choroby mogą występować: utrata wzroku, zmniejszenie odporności organizmu, zaburzenia funkcji nerek i mózgu, śpiączka cukrzycowa;

g) tężyczka:

- pojawia się na skutek niedoczynności przytarczyc;

- charakteryzują ją: drgawki, drętwienie rąk lub nóg, niekontrolowane skurcze mięśni całego ciała.

7. Antagonistyczne działanie hormonów w ciele człowieka.

Niektóre hormony działają na zasadzie antagonizmu – jeden działa przeciwstawnie niż drugi. Przykładami takich hormonów są insulina i glukagon oraz kalcytonina i parathormon.