UKŁAD HORMONALNY

CHARAKTERYSTYKA GRUCZOŁÓW

• Gruczoły to narządy utworzone z komórek nabłonkowych,

obdarzone czynnością wydzielniczą

• Hormony powstają przede wszystkim w gruczołach

wydzielania wewnętrznego, zwanych inaczej gruczołami
dokrewnymi.

GRUCZOŁY

Gruczoły wydzielania

zewnętrznego

Gruczoły wydzielania

wewnętrznego

Gruczoły mieszane

GRUCZOŁY WYDZIELANIA

ZEWNĘTRZNEGO

Gruczoły wydzielania zewnętrznego wyprowadzają wydzielinę przez przewody na
zewnątrz (do światła np. przewodu pokarmowego lub na powierzchnię skóry), a
zaliczają się do nich:

- gruczoły potowe,

- gruczoły łojowe,

- gruczoły trawienne np.:

 wątroba

 trzustka (gruczoł mieszany)

 ślinianki

Szyszynka

Przysadka mózgowa

Tarczyca

Grasica

Nadnercza

Trzustka

Jajniki

Jądra

GRUCZOŁY WYDZIELANIA WEWNĘTRZNEGO

Gruczoły wydzielania wewnętrznego tzw. gruczoły dokrewne - ich wydzielina

wydostaje się do krwi, nie posiadają przewodów wyprowadzających.

Czynnością gruczołów
dokrewnych kieruje
autonomiczny układ
nerwowy, hormony oraz
inne czynniki np. stężenie
określonej substancji we
krwi.

GRUCZOŁY MIESZANE

Gruczoły mieszane to takie gruczoły, które mają przewody wyprowadzające, ale

spełniające również funkcję gruczołu dokrewnego, wytwarzającego hormony np.

trzustka, jajniki, jądra.



Ze względu na budowę:

 peptydowe
 białkowe;
 pochodne aminokwasów;
 steroidowe.



Ze względu na miejsce wytwarzania:

 hormony gruczołowe;
 hormony tkankowe.



Ze względu na kierunek katalizowanych procesów metabolicznych

:

 hormony kataboliczne – nasilające procesy degradacji;
 hormony anaboliczne – stymulujące procesy biosyntezy.

HORMONY

Hormony to wytwarzane przez organizm, niezbędne dla procesów przemiany materii

związki, których zadaniem jest koordynowanie procesów chemicznych zachodzących w

komórkach

CECHY HORMONÓW

•

Są to substancje chemiczne o różnorodnej budowie chemicznej, większość z nich to
białka.

•

Regulują i koordynują czynności narządów.

•

Utrzymują stałość składu środowiska wewnętrznego.

•

Są czynne w bardzo niskich stężeniach.

•

Jakakolwiek zmiana ich ilości we krwi zakłóca równowagę fizjologiczną organizmu i
prowadzi do choroby.

•

Ich działanie jest swoiste (działają wybiórczo)– poszczególne hormony wywierają
wpływ tylko na określone narządy lub tkanki, które zawierają odpowiednie receptory.

•

Działając na komórki docelowe, hormon nie podlega zużyciu, ani jako źródło energii,
ani jako produkt metabolizmu.

FUNKCJA PRZEKAŹNIKOWA HORMONÓW

a) Komunikacja nerwowa

– odbywa się poprzez uwolnienie neuroprzekaźników przez neurony

synaptyczne narządów, na jakie mają oddziaływać. Warunkuje to działanie komórek
postsynaptycznych.

b) Komunikacja hormonalna

– gruczoły uwalniają hormony do krążącej krwi. Cząsteczki

hormonów, przenoszone wraz z krwią, są odbierane wyłącznie przez komórki docelowe,
wyposażone w odpowiednie receptory.

KOORDYNACJA CZYNNOŚCI

•

Czynność hormonalna organizmu jest koordynowana przez ośrodkowy układ

nerwowy.

•

Podstawową rolę w koordynacji odgrywa podwzgórze (część mózgowia).

•

Podwzgórze jest nadrzędnym narządem wewnątrzwydzielniczym, który zawiaduje
pracą wszystkich gruczołów dokrewnych.

•

Podwzgórze pełni rolę łącznika pomiędzy układem nerwowym i hormonalnym.

•

Podwzgórze wydziela substancje, oddziaływujące na przysadkę mózgową,
położoną w bezpośrednim sąsiedztwie.

•

Przysadka mózgowa steruje pracą wszystkich gruczołów dokrewnych.

SCHEMAT REGULACJI PRACY GRUCZOŁÓW

PODWZGÓRZE

PRZYSADKA

MÓZGOWA

tarczyca

trzustka

nadnercza

jajniki

jądra

+

+

+

+

+

+

–

–

–

Układ hormonalny jest bardzo często regulowany na zasadzie „sprzężenia zwrotnego”.

Najlepiej ilustruje to przykład działania przysadki mózgowej i tarczycy.

PRZYSADKA

MÓZGOWA

TYREOTROPINA

TARCZYCA

TYROKSYNA

Niski poziom tyroksyny we krwi pobudza
przysadkę mózgową do wydzielania
tyreotropiny. Wysoki poziom tyroksyny
hamuje wydzielanie tego hormonu przez
przysadkę co automatycznie obniża
produkcję hormonów tarczycy.

DZIAŁANIE UKŁADU DOKREWNEGO

Część przednia (gruczołowa) wydziela:
hormon wzrostu (GH) ;
prolaktynę (PRL);
hormon adrenokortykotropowy ACTH;
hormon tyreotropowy TSH ;
hormon folikulotropowy FSH;
hormon luteinizujący LH ;
endorfiny PEA.

Część środkowa wydziela:
hormon melanoforowy MSH.

Część tylna (nerwowa) magazynuje:
oksytocynę;
wazopresynę ADH (hormon
antydiuretyczny).

HORMONY PRZYSADKI MÓZGOWEJ

HORMONY PRZYSADKI MÓZGOWEJ

• Somatotropina

– hormon wzrostu. Wpływa na wzrost kości długich, transport

aminokwasów, metabolizm.

Niedobór tego hormonu u dzieci powoduje karłowatość, a nadmiar
gigantyzm. Nadmiar hormonu u dorosłych wywołuje akromegalię – przerost i
zniekształcenie kości długich.

• Prolaktyna

– powoduje wydzielanie mleka.

• Hormony tropowe

– wpływające na pracę gruczołów dokrewnych

:

– tyreotropina

- pobudza wydzielanie tyroksyny przez tarczycę.

– adrenokortykotropina

- pobudza wydzielanie hormonów przez korę

nadnerczy .

– gonadotropina

- pobudza rozwój i czynności gonad: jajników oraz jąder.

HORMON SZYSZYNKI

Melatonina

– odpowiedzialna jest za:

• prawidłowe funkcjonowanie tak zwanego zegara biologicznego,
• odpowiada za cykl spania oraz czuwania,
• powoduje skupianie się ziaren barwnika, melaniny,
• opóźnia dojrzewanie płciowe.

Wytwarzanie melatoniny jest uzależnione od dostępu do światła. Jeżeli śpiący człowiek jest oświetlony,
to wówczas spada uwalnianie melatoniny. Obecność jej receptorów została potwierdzona naukowo już
u ludzkich płodów. U niemowląt powyżej wspomniany cykl zaczyna nabiera kształtów dopiero w mniej
więcej dwudziestym tygodniu ich życia. Wcześniej tak młode organizmy praktycznie wcale nie
wytwarzają melatoniny. W miarę upływu czasu organizm się starzeje, a co za tym idzie - postępuje
proces zwapnienia szyszynki. Przekłada się to na zmniejszanie ilości produkowanej melatoniny. Z tego
właśnie powodu ludzie starsi bardzo często cierpią na problemy związane z bezsennością, wstają o
wczesnych godzinach, a spanie wychodzi im lepiej w ciągu dnia aniżeli w nocy.

HORMONY TARCZYCY

• Funkcjonowanie tarczycy jest uzależnione od jodu.

• Hormonami tarczycy są:

– tyroksyna

(T3)

i

trójodotyronina (T4)

– przyspieszają przemianę materii,

obniżają poziom cholesterolu.

– kalcytonina

– przyspiesza przyswajanie wapnia przez kości

• Nieprawidłowości wydzielania tarczycy to:

– zbyt duże wydzielanie tyroksyny prowadzi do nadczynności tarczycy –

choroba Graves – Basedowa. Objawia się powiększeniem tarczycy (wole),
przyspieszoną pracą serca, nadpobudliwością, wytrzeszczem gałek ocznych.

– niedoczynność tarczycy powoduje niedobór tyroksyny. Objawia się

sennością, przytępieniem umysłowym, spowolnieniem metabolizmu.

HORMONY PRZYTARCZYC

•

Gruczoły przytarczyczne produkują

parathormon (PTH)

regulujący gospodarkę wapniową organizmu.

•

Niedoczynność tych gruczołów prowadzi do:

- obniżenia poziomu wapnia we krwi,

- tężyczki objawiającej się niekontrolowaną

drgawką.

•

Nadczynność prowadzi do:

- odwapnienia kości,
- osłabienia mięśni,
- zaburzeń układu pokarmowego i moczowego.

HORMON GRASICY

• Grasica wydziela hormon-

tymozynę

.

• Tymozyna wpływa na niektóre reakcje odpornościowe,

między innymi pobudza powstawanie limfocytów T.

• Po okresie pokwitania grasica stopniowo zanika.

HORMONY TRZUSTKI

• Trzustka należy do tzw. gruczołów mieszanych – wydzielających

substancje do krwi i do jam ciała (enzymy trawienne).

• Hormony trzustki:

– insulina

– obniża poziom cukru we krwi. Przekształca glukozę w glikogen,

który jest magazynowany w wątrobie;

– glukagon

– podwyższa poziom cukru we krwi poprzez reakcję odwrotną do

insuliny.

• Niedobór insuliny prowadzi do rozwoju cukrzycy.

– Objawy cukrzycy to: wzrost poziomu cukru, pragnienie, częstomocz.
– W ciężkich przypadkach może dojść do śpiączki cukrzycowej.
– Cukrzycę leczy się poprzez podawanie insuliny.
– Prawidłowy poziom cukru we krwi wynosi od 80 do 120 mg%.

Trzustka



Komórki o charakterze wewnątrzwydzielniczym , czyli
endokrynnym, zgrupowane są w obszarach zwanych
wyspami Langerhansa, i stanowią skupisko trzech
rodzajów komórek . Każdy rodzaj komórek
odpowiedzialny jest za syntezę jednego hormonu.

Komórki A wydzielają glukagon,

komórki B – insulinę

komórki D- somatostatynę



Wszystkie hormony trzustkowe uczestniczą w regulacji
przemian metabolicznych różnych związków



Glukagon i insulina należą do podstawowych
regulatorów przemian węglowodanowych w
organizmie, wpływają na aktywny transport białek przez
błonę komórkową , biosyntezę białek i tłuszczów w
komórkach. Wykazują wzajemne działanie
antagonistyczne, natomiast somatostatyna hamuje
działanie tych hormonów

Mechanizm regulacji poziomu cukru we

krwi

zmniejszenie glukozy we krwi

wzrost glukozy we krwi

W wątrobie pod wpływem

insuliny następuje przemiana

glukozy w glikogen

W wątrobie, pod wpływem

glukagonu następuje

przemiana glikogenu

w glukozę

Trzustka

wydziela do krwi

GLUKAGON

Trzustka

Wydziela do krwi

INSULINĘ

Mechanizm działania hormonów trzustki

Cukrzyca- skutek niedoboru insuliny



Niedobór insuliny powoduje CUKRZYCĘ, czyli zaburzenie przemiany
węglowodanowej powstające wskutek względnego lub bezwzględnego upośledzenia
czynności wydzielniczej tzw. wysp trzustkowych (Langerhansa) — grupy komórek
wytwarzających insulinę.



Główne objawy: wysoki poziom cukru we krwi, cukromocz, nieustanne pragnienie,
wielomocz (do 10 l na dobę) , osłabienie, spadek odporności - gruźlica i czyraczność;
może dojść do kwasicy i śpiączki wskutek nadmiernego spalania tłuszczów i białek;

 Typy cukrzycy

 Cukrzyca typu 1

insulinozależna występuje głównie u dzieci i młodzieży, jest

spowodowana zbyt małą produkcją insuliny przez organizm bądź zupełnym
brakiem tego hormonu.

 cukrzyca typu 2.

Insulinoniezależna - charakteryzuje się wysokim poziomem

glukozy we krwi oraz opornością na insulinę.



Cukrzyca ciężarnych trwa do momentu urodzenia dziecka i jest zazwyczaj
spowodowana przez zmiany fizjologiczne pojawiające się podczas okresu ciąży



Cukrzyca wtórna



w schorzeniach układu krążenia(skutek przyjmowania leków)



niektóre choroby gruczołów dokrewnych ( endokrynopatie )

 genetycznie uwarunkowane choroby przemiany materii - hemochromatoza

 choroby trzustki



cukrzyca na tle niedostatecznego i wadliwego odżywiania



Powikłania cukrzycowe: retinopatia cukrzycowa, nefropatia cukrzycowa, stopa
cukrzycowa, angiopatia cukrzycowa;

Cukrzyca- skutek niedoboru insuliny

HORMONY NADNERCZY

Nadnercza dzielą się na rdzeń i korę nadnerczy.
Rdzeń nadnerczy wydziela:

• Adrenalina

jest hormonem wydzielanym przez rdzeń nadnerczy.

– Potocznie adrenalina jest nazywana hormonem walki lub hormonem stresu.
– Wydzielanie adrenaliny zwiększa się w sytuacjach zagrożenia lub zmożonego stresu.
– Jej wzrost powoduje dużo reakcji fizjologicznych, np.:

- gęsia skórka (zwężenie naczyń krwionośnych),
- pocenie się,
- rozszerzenie źrenic,
- przyspieszone bicie serca,
- napięcie mięśni.

• Noradrenalina

działa antagonistycznie do adrenaliny.

Kora nadnerczy wydziela:

• kortykosterydy

, które wpływają na przemianę materii, gospodarkę wodną i

mineralną ustroju – głównie sodu i potasu.

Adrenalina

• Jest wydzielana w sytuacjach zagrożenia.
• Pobudza do pracy układ oddechowy, krążenia, mięśniowy i nerwowy
• Przygotowuje organizm do gwałtownych reakcji, np. ucieczki lub wybuchu

złości.

rozszerzenie źrenic  więcej informacji dociera do
mózgu,

rozszerzanie się większa ilość tlenu
oskrzelików płucnych  krąży we krwi,

adrenalina przyspieszona praca  krew krąży szybciej,
serca roznosząc tlen i glukozę,

rozszerzenie naczyń mięśnie zostają lepiej ukrwione,
krwionośnych  czyli lepiej zaopatrzone w tlen
w mięśniach i glukozę.

HORMONY JAJNIKÓW

Jajniki oprócz wytwarzania komórek jajowych wydzielają również hormony:

– estrogeny

– powodują rozwój żeńskich cech płciowych, popęd płciowy, regulują

cykl menstruacyjny .

– progesteron

– odpowiada za przygotowanie macicy do przyjęcia zarodka,

kontroluje przebieg ciąży .

– relaksyna

- hamuje skurcze mięśni macicy; rozluźnia spojenie łonowe w czasie

porodu.

FITOESTROGENY

 FITOESTROGENY

to związki pochodzenia roślinnego, które wykazują podobne działanie do

estrogenów występujących naturalnie w organizmie człowieka.

 Pozytywny wpływ fitoestrogenów

 wydłużenie cyklu miesięcznego
 łagodzenie objawów menopauzy
 zmniejszenie ryzyka osteoporozy
 zmniejszenie ryzyka miażdżycy naczyń krwionośnych
 zmniejszenie ryzyka raka piersi oraz endometrium
 zmniejszenie częstości przerostu prostaty

 Zagrożenia wynikające z wpływu fitoestrogenów.
Osobami, które powinny unikać produktów bogatych w fitoestrogeny to kobiety ciężarne,

karmiące a także niemowlęta i małe dzieci. Produkty sojowe bogate w estrogeny powodują
wzrost stężenia tych hormonów w organizmie .Taki długotrwały stan może powodować
zaburzenia w układzie płciowym młodych organizmów.

HORMONY JĄDER

• Jądra są to narządy rozrodcze męskie będące

jednocześnie gruczołami wydzielania dokrewnego.

– Znajdują się w worku mosznowym.

– Wydzielają hormony

androgeny

(testosteron)

, które

pobudzają rozwój zewnętrznych narządów płciowych
męskich; determinują męską sylwetkę oraz owłosienie i
zachowanie typu męskiego.

Zaburzenia metabolizmu jako konsekwencja spadku

aktywności hormonów płciowych



Menopauza

- jest naturalnym procesem biologicznym, podczas którego w wyniku

osłabienia funkcji hormonalnej jajników dochodzi do ustania menstruacji. Najczęściej
obserwuje się m.in.: zmiany naczynioruchowe, zaburzenia emocjonalne, zmiany w kośćcu
oraz zaburzenia metabolizmu lipidów i węglowodanów.

 Osteoporoza - czyli postępująca utrata masy kostnej. Odwapnione kości stają się

łamliwe i nawet niewielki uraz może spowodować ich złamanie.

 Choroby układu krążenia - brak czynnika ochronnego –estrogenów stwarza realne

zagrożenie zawałem serca i udarem mózgu



Andropauza

- u wszystkich mężczyzn wraz z wiekiem pojawia się spadek stężenia

testosteronu. Objawy andropauzy u mężczyzn nie wynikają jedynie ze spadku wydzielania
testosteronu, odpowiada za nie także spadek wydzielania dehydroepiandrosteronu
(DHEA) TZW. HORMONU ANTYSTRESOWEGO i hormonu wzrostu. Wyraźne objawy
andropauzy występują u 10 – 20 % mężczyzn około 60 roku życia.

ENDOKRYNOLOGIA

• Zaburzenia hormonalne pod postacią nadczynności lub

niedoczynności jakiegoś gruczołu dokrewnego prowadzą do
poważnych zakłóceń funkcjonowania organizmu, a nie leczone
zagrażają życiu człowieka.

• Badaniem właściwości, działaniem hormonów i zaburzeniami

funkcji gruczołów wydzielania wewnętrznego zajmuje się
specjalna gałąź nauki –

ENDOKRYNOLOGIA

.

PORÓWNANIE UKŁADU NERWOWEGO I

HORMONALNEGO

Cecha

Układ nerwowy

Układ hormonalny

Budowa

wszystkie jego elementy
łączą się ze sobą

brak połączeń między
narządami

Szybkość przekazywania
informacji

duża, kilkadziesiąt
metrów na sekundę

mała, taka jak prędkość
krwi w naczyniach

Szybkość reakcji
organizmu

reakcja natychmiastowa

reakcja zachodzi po
dłuższym czasie

Sposób przekazywania
informacji

elektryczny – impulsy
nerwowe

chemiczny - hormony

Działanie na organizm

krótkotrwałe

długotrwałe