E.T. Hall

Antropologia przestrzeni: model strukturalny

Zachowania na niższych płaszczyznach strukturalnych, na których opiera się kultura, nazywam infrakulturą. Termin ten zakłada istnienie określonego zbioru płaszczyzn, na jakich zachodzą relacje z innymi częściami składowymi owego systemu.

Płaszczyzny przejawiania się PROKSEMIKI:

• Infrakulturowa- ma charakter behawioralny i zakorzeniona jest w przeszłości człowieka.

• Prekulturowa - ma charakter fizjologiczny i przejawia się jeszcze dziś.

• Mikrokulturowa - jest płaszczyzną, na której dokonywane są zwykłe spostrzeżenia proksemiczne.

Aspekty PROKSEMIKI:

• aspekt trwały,

• aspekt na pół trwały

• aspekt nieformalny.

Bez rozległych systemów myślowych, które łączą ze sobą owe płaszczyzny, w człowieku rozwija się coś w rodzaju schizoidalnego autyzmu i izolacji, co może okazać się niebezpieczne.

Trudności metodologiczne związane z przekładem z jednej płaszczyzny na drugą wywodzą się z zasadniczej nieokreśloności kultury.

• Nieokreśloność ta jest funkcją istnienia różno­rakich poziomów, na jakich zachodzą wydarzenia kul­turowe, a także faktu, że dla obserwatora jest rzeczą niemożliwą spostrzegać jednocześnie z równym stopniem precyzji coś, co zachodzi na dwu lub więcej płaszczyz­nach, różniących się od siebie analitycznie lub behawioralnie.

Wszelkie organizmy są w wysokim stopniu uzależnione od REDUNDANCJI,

Redundancja - to zjawiska polegającego na tym, że informacja otrzymywa­na z jednego systemu wzmacniana jest przez inne systemy w wypadku awarii.

Człowiek również zaprogramowany został przez kulturę w sposób zasadniczo redundantny. Mówiąc, ko­munikujemy tylko część przekazu. Resztę uzupełnia sobie słuchający. Wiele z tego, co nie zostało wypowiedziane, traktuje się jako rzecz oczywistą. Jednakże kultury różnią się tym, co się w nich przemilcza.

• Dla Amerykanów byłoby czymś zupełnie zbytecznym wskazywać czyścibutowi kolor pasty, jaka powinna być użyta. Ale w Japonii Amerykanie, którzy nie wybrali koloru pasty, mogą ode­słać do pastowania brązowe buty i dostać z powrotem uczernione.

Jedną z funkcji modelu pojęciowego i systemu klasyfikacyjnego jest wydobycie na jaw owych traktowa­nych jako oczywiste fragmentów komunikowania się i ukazanie wzajemnych związków pomiędzy poszczegól­nymi fragmentami.

Wbrew rozpowszechnionemu mniemaniu zachowania terytorialne na każdym etapie życia (np. zalotów czy też opieki nad młodymi) są dość zafiksowane i rygorystyczne. Granice terytoriów są na ogół stałe, podobnie jak miejsca pewnych specyficznych czynności wyznaczone w obrębie terytorium, takie jak miejsce do spania czy jedzenia lub do budowy gniazda. Terytorium w każdym sensie tego słowa stanowi ekstensję organizmu, oznaczaną za pomocą znaków wizualnych, wokalnych lub zapachowych. Człowiek stworzył material­ne ekstensję terytorializmu, a także niewidzialne oznacze­nia terytoriów. Ponieważ terytorializm jest zjawiskiem względnie niezmiennym, Hall nazywa ten typ przestrzeni na płaszczyźnie proksemicznej przestrzenią trwałą.

Przestrzeń trwała

Tworzenie przestrzeni trwałej jest jednym z podstawo­wych sposobów organizowania działalności indywidual­nej i grupowej.

Obejmuje ono zarówno zmaterializowane, jak niewidoczne wzorce, które kierują zachowaniem czło­wieka. Budowle są jednym z przejawów wzorców prze­strzeni trwałej; co więcej, są one również w charakterys­tyczny sposób grupowane i dzielone wewnętrznie zgodnie z kulturowo zdeterminowanymi modelami.

• Nawet wnętrze domu na Zachodzie jest zorganizowane przestrzennie. Znajdujące się w nim specjalne pomieszcze­nia służą nie tylko do wykonywania określonych funkcji, jak np. przygotowywanie posiłków, jedzenie, odpoczynek, rozrywka, prokreacja, ale również do zachowania ogólnej higieny. Jeżeli, jak to się czasem zdarza, przedmioty lub czynności związane z pewną przestrzenią zostaną przenie­sione do innej przestrzeni, fakt ten jest natychmiast za­uważalny.

Goffman dokonał precyzyjnej i dokładnej obserwacji do­tyczących związku pomiędzy fasadą, jaką ludzie ukazują światu, i własnym ja, które za nią skrywają.

„Fasada” sygnalizuje istnienie pewnych płaszczyzn, które powinny zostać zbadane, i napomyka o funkcjach pełnionych przez twory architektoniczne. Zapewniają nam one coś w rodzaju parawanów, za którymi możemy schować się od czasu do czasu. Napięcie wywołane utrzymywaniem fasady mo­że być ogromne.

• Architektura potrafi uwolnić nas od takiego napięcia.

Wielu ludzi ma dwie, a nawet więcej osobowości: jedną w pracy, a zupeł­nie inną w domu. Odseparowanie miejsca pracy od domu w takich wypadkach strzeże owe dwie, często sprzeczne ze sobą osobowości przed popadaniem w konflikty, a nawet służy ustabilizowaniu idealnej wersji każdej z nich, wersji dostosowanej do obrazu zaprojektowanego przez archite­kturę i otoczenie.

Związek pomiędzy przestrzenią trwałą a osobowością i kulturą nigdzie nie jest tak widoczny jak w wypadku kuchni. Kolidowanie ze sobą w kuchni mikrowzorców wywołuje coś więcej niż tylko irytację u kobiety. Niezgodność pomiędzy elementami projektu, wzrostem i budową ko­biecą (kobiety zwykle nie są na tyle wysokie, by mogły swobodnie sięgać po różne przedmioty) a czynnościami, które trzeba wykonać, choć nie zawsze od razu widoczna, bywa niekiedy wręcz niewiarygodna. Rozmiary, kształty, uszeregowanie i rozplanowanie wnętrz domu, wszystko to mówi gospodyniom o tym, jak wiele lub jak mało wiedział projektant o szczegółach przestrzeni trwałych.

Poczucie właściwej orientacji w przestrzeni sięga u czło­wieka dość głęboko. Umiejętność ta jest ostatecznie sple­ciona ze zdolnością do przeżycia i ze zdrowiem psychicz­nym.

Dezorientacja w przestrzeni to tyle co psychoza. Różnica pomiędzy działaniem z szybkim refleksem a ko­niecznością zatrzymania się i zastanowienia w nagle po­wstałej sytuacji może oznaczać różnicę pomiędzy życiem a śmiercią - reguła ta odnosi się w równym stopniu do kierowcy manewrującego pomiędzy pojazdami, co i do gryzonia umykającego drapieżnikowi. Lewis Mumford zauważa, że jednolity, kratkowy wzorzec, wedle którego zbudowane są nasze miasta, „sprawia, iż przybysze czują się w nich równie zadomowieni jak starzy mieszkańcy".

• Systemy europejskie akcentują i nazywają linie, japońskie zaś traktują w sposób formalny wszystkie punkty przecięcia i o linie nie dbają zupełnie.

• W Japonii nazwy nadaje się nie ulicom, lecz ich przecięciom. Domy są uporządkowane nie w przestrzeni, ale w czasie, i numeruje się je w tej kolejności, w jakiej zostały zbudowane.

Niektóre aspekty przestrzeni trwałej uwidaczniają się dopiero przy obserwowaniu ludzkiego zachowania.

Architekci tradycyjnie zajmują się wizualnymi wzor­cami struktur - tym, co się widzi. Są oni całkowicie nieświadomi faktu, że ludzie noszą w sobie pewne inter­nalizacje przestrzeni trwałej, których nauczyli się na po­czątku życia.

• Nie tylko Arabowie, ale i Amerykanie popadają w depresję, jeśli nie mają dość przestrzeni.

• Buduje­my olbrzymie budynki mieszkalne i gigantyczne biurowce bez pojęcia o tym, czego pragną ci, którzy będą je zajmować.

Ważnym szczegółem przestrzeni trwałej jest to, że sta­nowi ona coś w rodzaju formy odlewniczej, modelującej większą część naszych zachowań.

„Kształtujemy nasze budynki,

A one kształtują nas”

/Winston Churchill /

Jedną z wielu podstawowych różnic pomiędzy kultura­mi jest to, że dokonują one ekstensji odmiennych anato­micznych i behawioralnych cech ludzkiego organizmu. Jeżeli dochodzi do zapożyczenia międzykulturowego, jest konieczne, by elementy zapożyczane uległy adaptacji. W przeciwnym razie to, co nowe, i to, co stare, nie harmonizuje ze sobą, a w niektórych wypadkach dwa wzorce są całkowicie sprzeczne.

• Japonia na przykład miała trudności ze zintegrowaniem samochodu w kul­turze, w której do linii łączących pewne punkty (tj. dróg) przywiązuje się znacznie mniej wagi niż do samych tych punktów. Stąd też Tokio słynie z doprowadzania do najbardziej imponujących korków ulicznych na świecie.

• Motoryzacja źle się przyjmuje w Indiach, gdzie miasta są fizycznie zatłoczone, a społeczeństwo jest w wyszukany sposób podzielone hierarchicznie.

Nie należy jednak sądzić, że niezgodność pomiędzy wzorcami zinternalizowanymi a zeksternalizowanymi zdarza się tylko na styku różnych kultur. W miarę jak rozwija się nasza technologia, takie jej osiągnięcia, jak klimatyzacja, oświetlenie jarzeniowe, ściany dźwięko-szczelne, pozwalają nam projektować domy i biura bez oglądania się na tradycyjny wzorzec drzwi i okien.

Przestrzeń na pół trwała

Humphry Osmond zauważył, że niektóre pomieszczenia, jak np. dworce kolejowe, skłaniają ludzi do trzymania się z daleka od siebie. Nazwał je przestrzeniami odspołecznymi (sociofugal).

Inne znów, takie jak kramiki w staroświeckim drug-storze albo stoliki we francuskiej kafejce pod gołym niebem, skłaniają ludzi do skupiania się razem. Te nazwał dospołecznymi (sociopetal).

Zajmując się bardziej odspołeczną niż dospołeczną przestrzenią szpitala Osmond zaangażował wnikliwego mło­dego psychologa Roberta Sommera, aby popracował nad związkiem pomiędzy umeblowaniem pomieszczeń a chę­cią rozmowy. Szukając takiego naturalnego otoczenia, które nastręczałoby wiele różnych sytuacji, w jakich moż­na obserwować rozmawiających ludzi, Sommer wybrał sobie kawiarnię szpitalną, ze stolikami o powierzchni 90 na 180 cm, przeznaczonymi dla sześciu ludzi. Przy stoli­kach tych możliwe było utrzymywanie sześciu różnych dystansów i tyleż orientacji jednego ciała w stosunku do innego:

F - A — poprzez róg stołu

C - B — bokiem do siebie

C - D — w poprzek stołu

E - A — od jednego końca do drugiego

E - F — ukośnie wzdłuż stołu

C - F — ukośnie w poprzek stołu

Pięćdziesiąt posiedzeń obserwacyjnych, w czasie któ­rych w regularnych odstępach liczono rozmowy, wykaza­ło, że: konwersacje na linii F-A (poprzez róg stołu) były dwukrotnie częstsze od konwersacji na linii C - B (bokiem do siebie), które z kolei zdarzały się trzykrotnie częściej niż konwersacje na linii C-D (w poprzek stołu). Na innych liniach Sommer nie zauważył żadnych rozmów.

Innymi słowy, układ narożny, gdzie ludzie siedzą pod kątem prostym do siebie, daje sześć razy więcej rozmów niż układ twarzą w twarz - poprzez 90-centymetrową szerokość stołu - i dwa razy więcej niż układ bokiem do siebie.

Konkluzji, jaką wyciągnięto ze szpitalnych obserwacji, nie da się zastosować wszędzie.

1. To znaczy, dystans w poprzek rogu sprzyja jedynie rozmowom:

• określonego typu

• między ludźmi pozostającymi względem siebie w określonej relacji

• w ściśle określonym otoczeniu kulturowym.

2. To, co jest odspołeczne w jednej kulturze, może okazać się dospołeczne w innej.

3. Przestrzeń odspołeczna nie musi być bezwzględnie zła, a przestrzeń dospołeczna uniwersalnie dobra. Tym, co byłoby napraw­dę pożądane, jest taka elastyczność i zgodność pomiędzy projektem a funkcją, aby istniała rozmaitość przestrzeni i aby ludzie mogli być wciągani do towarzystwa w zależ­ności od swoich pragnień i nastrojów.

Struktura przestrzeni na pół trwałej może wywierać głęboki wpływ na zachowanie i wpływ ten daje się mierzyć.

Warto zauważyć, że to, co w jednej kulturze jest prze­strzenią trwałą, może być przestrzenią częściowo trwałą w innej kulturze i vice versa.

• W Japonii na przykład ściany są ruchome, można je zamykać i otwierać w miarę zmian w codziennych zajęciach.

• W Stanach Zjednoczonych lu­dzie przechodzą z jednego pokoju do drugiego lub z jed­nej części pokoju do innej po to, by dokonać określonych czynności - zjeść, pospać, popracować czy przyjąć wizytę. W Japonii przyjęte jest, że pozostaje się cały czas w jed­nym miejscu, a zmienia się jedynie to, czym się zaj­mujemy.

To, jak i gdzie poukładane są przedmioty osobi­stego użytku, zależy od wzorców mikrokulturowych, ty­powych nie tylko dla dużych grup kulturowych, lecz także widocznych w postaci drobnych zróżnicowań kulturo­wych, które decydują o niepowtarzalności jednostki. Podobnie jak zróżnicowanie tonu i sposób posługiwania się głosem pozwalają odróżnić jedną osobę od drugiej - spo­sób przechowywania swoich rzeczy również ma charak­terystyczny, unikalny charakter.

Przestrzeń nieformalna

Dystanse jakie utrzymujemy między sobą znajdują się na ogół poza zasięgiem naszej świadomości. Klasę tę Hall nazywa przestrzenią nieformalną nie dlatego, że brak jej formy, lub dlatego, że nie jest ważna, lecz wyłącznie dlatego, że nie została wyraźnie skodyfikowana. Wzorce przestrzeni nieformalnej mają swe wy­raźne i głębokie granice, które, choć nigdzie nie sformułowane, tworzą istotną część kultury. Brak zrozumie­nia dla ich ważności może sprowadzić katastrofę.

Edward T. Hall, Antropologia przestrzeni: model strukturalny, [w:] Ukryty wymiar, Warszawa 1997