Maria Ciechocińska
Znaczenie morfologii przestrzeni antropologicznej
w socjologicznych badaniach regionu
Strona | 184
M
ARIA
C
IECHOCIŃSKA
Z
NACZENIE MORFOLOGII PRZESTRZENI
ANTROPOGENICZNEJ W SOCJOLOGICZNYCH
BADANIACH REGIONU
Źródło: Perspektywy socjologii miasta i regionu. pod red. W. Mirowskiego. IfiS PAN
Warszawa 1989
Maria Ciechocińska
Znaczenie morfologii przestrzeni antropologicznej
w socjologicznych badaniach regionu
Strona | 185
W
PROWADZENIE
Badania
socjologicznych
problemów
regionu
wielkoprzemysłowego
posiadają
wprawdzie swoją specyfikę, ale równocześnie należą do typowych badan socjologii
regionalnej. Toteż warto skupić uwagę, na ogólnych prawidłowościach struktury
przestrzennej. Bardzo istotnym problemem jest uwzględnienie w badaniach morfologii
przestrzeni antropogenicznej, tj. stopnia przetworzenia lub wytworzenia przez człowieka
stanu zagospodarowania przestrzeni, który skrótowo nazywa się morfologią terenu.
Istotne zróżnicowania regionalne występują, niemal we wszystkich krajach na świecie i
stanowią zachętą do podejmowania badań regionalnych. Zjawiska te są skrótowo określane
mianem różnic kulturowo-cywilizacyjnych w tradycji ujęć antropologii, które ekonomiści
chętnie nazywają dysproporcjami w poziomie; rozwoju społeczno-gospodarczego. Pośród
czynników różnicujących wymieni'1 należy: gęstość zaludnienia, dominujący rodzaj
działalności gospodarczej i społecznej, stopień nasycenia środowiska antropogenicznego
zakładami pracy, urządzeniami infrastruktury społecznej, jak drogi sieć transportowa,
urządzenia energetyczne, wodno-kanalizacyjne oraz infrastruktury społecznej składającej się
z różnorodnych placówek obsługi zaspokajających Szeroko pojmowane potrzeby społeczne w
zakresie oświaty i wychowania, ochrony zdrowia, kultury i wypoczynku, turystyki i sportu,
placówek handlowych i mieszkalnictwa, które w sumie składają się na sieć osadniczą regionu.
Wymienione urządzenia wyraźnie różnicują stopień zagospodarowania przestrzeni i
oddziaływują na cywilizacyjne standardy warunków życia.
Wynikiem takiego stanu rzeczy są różnice międzyregionalne w zakresie wytwarzania
dóbr, dochodu narodowego, wielkości konsumpcji oraz poziomu kultury materialnej i
duchowej. Formowanie się odmienności regionalnych jest rezultatem procesu dziejowego. W
historii każdego kraju przeplatają się zarówno tendencje integracyjne, jak i dezintegracyjne,
przesądzając ostatecznie o kształcie podziałów regionalnych. Współcześnie podziały te
wykazują różną, podatność na procesy ujednolicające /uniformizujące/ rozwój regionalny i
wartości kulturowe poszczególnych regionów, także i na procesy odwrotne służące
manifestowaniu odrębności i inności, a więc separatyzmowi i izolacjonizmowi. W polskich
badaniach regionalnych są to zagadnienia ciągle zaniedbywane, zwłaszcza w odniesieniu do
zjawisk i procesów kulturowych, których nie mogą zastąpić badania ekonomiczno-
przestrzenne.
Większość państw prowadzi mniej lub bardziej aktywną politykę regionalną, której
towarzyszy duże zainteresowanie społeczeństwa, ponieważ różnice regionalne przybierają
postać odczuwalnych rozpiętości w standardach warunków życia ludności. Stąd tak liczne
próby kształtowania relacji międzyregionalnych w poszczególnych państwach oraz próby
formułowania coraz to nowych programów zmierzających do likwidacji zjawisk i procesów
ocenianych jako niepożądane czy niekorzystne w skali regionalnej i w skali kraju.
Załamanie gospodarcze Polski z przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych
ożywiło zainteresowanie problematyką regionalną. W przypadku Górnego Śląska pod presją
żądań egalitaryzujących, domagających się podziału dóbr według liczby mieszkańców, a nie
priorytetów społeczno-gospodarczych - oznaczało to ewidentne pogorszenie /w związku z
uchyleniem pewnych przywilejów/ warunków życia, które i tak są trudne z uwagi na rodzaj
działalności gospodarczej dominującej w regionie.
Wokół społecznego podziału wytwarzanych dóbr powstały kontrowersje, które
zaktywizowały postawy proregionalne w skali nie znanej w ciągu ostatniego czterdziestolecia.
Podczas gdy jedne regiony były zainteresowane pełną integracją gospodarczą i
rygorystycznym przestrzeganiem centralnie wypracowywanych zasad obowiązujących w
Maria Ciechocińska
Znaczenie morfologii przestrzeni antropologicznej
w socjologicznych badaniach regionu
Strona | 186
całym kraju, inne opowiadały się za samodzielnością decyzji i swobodą rozwiązań, widząc
ideał w izolacji, splendid isolation. Jest to przykład różnie pojmowanych interesów regio-
nalnych i czynników leżących u podstaw sposobów artykulacji interesów regionalnych.
Do historii nauki przeszedł pogląd głoszący, że w miarę rozwoju społeczno-
gospodarczego zmniejszają się odrębności interesów regionalnych i słabnie świadomość
specyfiki regionalnej społeczności terytorialnych. Na świadomość regionalną składa się m.in.
bardzo silne poczucie przynależności do społeczności regionalnej jako najważniejszej grupy
odniesienia, co oznacza akceptację jej wewnętrznych struktur instytucjonalnych i grup
nieformalnych, które efektywnie funkcjonują na zasadzie spolegliwości, jeśli odwołać się do
terminologii T.Kotarbińskiego. Decyduje o tym siła więzi społecznych, które są tworzywem
łączącym zbiorowość regionalną, dodatkowo umacniając zbiorowe działania i podtrzymując
pamięć zbiorową. W takich warunkach .ma miejsce pełna Identyfikacja jednostki ze
społecznością regionalną.
W procesie dziejowym ulegały zmianom desygnaty przynależności do społeczności
regionalnej. W miejsca dawnego ethnicum regionalnego opartego na odrębności etnicznej,
językowej i gospodarczej współcześnie obserwuje się powstawanie ethnicum społecznego,
które w miejsce dawnych więzi tworzy nowe wywodzące się z poczucia wspólnoty interesu
regionalnego, w Polsce jest to niezmiernie interesujące zjawisko społeczno-kulturowe i
polityczne.
Pojęcie interesu bywa definiowane w różny sposób. Nie wymaga dowodu teza, że
czynnikiem integrującym ludzi jest uświadomienie sobie potrzeby wspólnego działania do
osiągnięcia jakiegoś celu. U podstaw Łych działań i zachowali leży jakiś interes. Uzasadniony
jest pogląd, że siły pobudzające, czyli motywy działalności ukierunkowane są na określone,
przedmioty interesu. Istnienie interesu regionalnego wymaga jego artykulacji, która
organizuje sposób postrzegania interesu przez społeczność regionalną oraz przypisuje mu
określoną wartość.
1. S
OCJOLOGIA REGIONALNA
Socjologia regionalna, podobnie jak i socjologia osadnictwa wyrosła z potrzeby
integrowania i kumulowania wyników badań wąsko-specjalistycznych. U jej podstaw leży
założenie, że całość, którą tworzy region, składa się nie tylko z poszczególnych fragmentów,
ale o jego cechach specyficznych decyduje sposób ich wzajemnego powiązania i
funkcjonowania. Znajomość poszczególnych części nie upoważnia do formowania ocen
dotyczących całości.
Socjologia regionalna uzyskała nobilitację na forum Światowego Kongresu
Międzynarodowego Stowarzyszenia Socjologicznego /I.S.A./ w Warnie w 1970 r.
1
, które
powołało Komitet Badawczy Socjologii Rozwoju Regionów i Miast. Jednocześnie pod
adresem socjologii regionalnej sformułowano wiele dezyderatów. W ciągu prawie dwudziestu
lat istnienia tego Komitetu zmieniała się tematyka jego zainteresowań," poczynając od
socjologii regionalnej pojmowanej w kategoriach rozwoju regionalnego i wzrostu gospo-
darczego, planowania zmian, a na zagadnieniach restrukturalizacji przemysłu i problemach
społeczności lokalnych w warunkach załamania gospodarczego kończąc.
Uogólniając można powiedzieć, że przedmiotem zainteresowania stały się szeroko
rozumiane zmiany społeczne w warunkach wzrostu, regresu czy stagnacji gospodarczej,
których przebieg jest odmienny w zależności od rodzaju regionu. Poszczególne regiony
1
M . C i e c h o c i ń s k a : Socjologia regionalna w Polsce na tle światowym. „Studia Socjologiczne” 1976 nr
4, s. 201
Maria Ciechocińska
Znaczenie morfologii przestrzeni antropologicznej
w socjologicznych badaniach regionu
Strona | 187
charakteryzują się zróżnicowaną odpornością na występowanie niekorzystnych zjawisk
gospodarczych, jak również cechują się znacznym zróżnicowaniem w zakresie sił witalnych.
Niemal każdy region prezentuje się jako indywidualność.
2. R
EGIONY
Istnieje wiele sposobów definiowania regionu. Jest to konkretna przestrzeń, z którą
identyfikują się jej mieszkańcy, jeśli odwołać się do trawestacji socjologicznej definicji
S.Ossowskiego
2
. To władnie ściśle określona przestrzeń daje im poczucie regionalnej
odrębności i stwarza podstawy istnienia więzi łączących ich z regionem i kulturą jego
mieszkańców, świadomością wspólnej przeszłości itd. Pojęcie regionu nie jest neutralne
emocjonalnie i politycznie
3
, zwłaszcza tam, gdzie świadomość odrębności etnicznej,
kulturowej czy narodowej znajduje odbicie w nasilających się tendencjach separatystycznych,
decentralizacyjnych czy izolacyjnych.
Pod wpływem działalności społeczno-gospodarczej człowieka większość regionów
naturalnych przekształciła się w regiony antropogeniczne. Geografia posługuje się pojęciem
regionu fizycznego, który jest określany na podstawie cech położenia geograficznego,
budowy geologicznej i ukształtowania terenu. Regiony ekonomiczne są wyróżniane według
dominujących na danym obszarze rodzajów działalności gospodarczej oraz charakterystyki
produktywności określanej przez poziom rozwoju społeczno-gospodarczego. Jako mierniki
służące do delimitacji regionu ekonomicznego najczęściej używane są wskaźniki odnoszące
się do osiągniętego stopnia urbanizacji i uprzemysłowienia. W świetle ostatnich doświadczeń
ten sposób pomiaru staje się nieadekwatny, a jednocześnie brak jest zadowalających nowych
sposobów pomiaru.
Należy zwrócić uwagę na bogactwo składników czynnika antropogenicznego, którymi w
równym stopniu są działalność społeczno-gospodarcza, kulturowa i polityczna. Zmieniające
się granice podziałów politycznych i administracyjnych na równi z procesami gospodarczymi
formowały kształt współczesnych regionów.
Tak pojmowany region jest produktem procesu dziejowego i odrębności kulturowej
postrzeganej przez jego mieszkańców. Toteż na uwagę zasługuje definicja mówiąca, że
„region to jest obszar ukształtowany w procesie rozwoju dziejowego, który posiada cechy
wyróżniające go od innych terenów. Jest to definicja bardzo ogólna, która podkreśla
szczególnie czynnik czasu i czynnik antropogeniczny będący rezultatem prowadzenia
określonej działalności społeczno-gospodarczej”
4
Banalne jest stwierdzenie, że działalność człowieka, społeczności, społeczeństwa jest
usytuowana w przestrzeni i jest to przestrzeń konkretna charakteryzująca się określonymi
cechami. Przestrzeń ta zostaje ustrukturalizowana stosownie do potrzeb działających na jej
obszarze ludzi. Działalność wytwórcza i organizacja polityczna wymagają ukształtowania
punktów skupień w przestrzeni, które zapewniają efektywne funkcjonowanie wykształconym
strukturom społecznym - stąd podział na regiony węzłowe skupiające różnorodne
/heterogeniczne/ formy działalności i regiony strefowe bardziej jednorodne /homogeniczne/
5
O zaliczeniu do regionu węzłowego lub strefowego decyduje stopień zróżnicowania
występujących na tym obszarze form działalności społeczno-gospodarczej. Według tego
2
S . O s s o w s k i : Ziemia i naród. Dzieła t. III, PWN, Warszawa 1967, s. 252.
3
A.Buttimer: Rationality, Reason and Regionalisation. W: Polarized development and Regional Policies.
A.Kukliński /red./ Mouton Publisher The Hague, Paris, New York: 1981, s.251-264.
4
M . C i e c h o c i ń s k a : Region jako teren badań socjologicznych. „Studia Socjologiczne” 1983 nr 3, s. 62.
5
S . L e s z c z y c k i : Pojęcie, czynnika przestrzeni i jego rola we współczesnej gospodarce. W: Elementy
teorii planowania przestrzennego Pod. red. K.Secomskiego. PWN, Warszawa 1972, s. 42-43.
Maria Ciechocińska
Znaczenie morfologii przestrzeni antropologicznej
w socjologicznych badaniach regionu
Strona | 188
kryterium regiony o dominacji rolnictwa i leśnictwa są regionami strefowymi, a regiony
wysoko zurbanizowane i uprzemysłowione z uwagi na różnorodność występujących form
działalności tworzą regiony węzłowe.
Jest to jeden z podziałów, na który nakłada się inny wynikający z zasady hierarchizacji,
jeśli m.in. odwołać się do teorii miejsc centralnych W.Christallera6 czy A.Löscha7. Obaj
przywiązywali wiele uwagi do tzw. korzyści wspólnej lokalizacji. Stwierdzono, że działalność
człowieka w przestrzeni jest hierarchicznie ustrukturalizowana, co stanowi odbicie
analogicznej tendencji łatwej do zaobserwowania wśród zinstytucjonalizowanych form
organizacji społeczeństwa. Występują skupienia instytucji i ludzi wokół ośrodków władzy
administracyjno-politycznej, które w warunkach scentralizowania decyzji przesądzają w dużej
mierze o lokalizacji wzmiankowanych miejsc centralnych
8
W badaniach socjologii regionalnej proponuje się definiować region jako obszar
zaspokojenia szeroko rozumianych potrzeb społecznych, który cechuje spójność funkcjonalna
występujących struktur przestrzennych. Taki region ma hierarchicznie ukształtowaną sieć
jednostek osadniczych, z wyraźnie uformowanymi ośrodkami o różnych poziomach obsługi w
zakresie podstawowych instytucji i urządzeń zaliczanych do infrastruktury społecznej
ogólnodostępnej. Jest to propozycja ujęcia modelowego, w którym relatywnie najłatwiej jest
wyróżnić ośrodek pełniący funkcje stolicy regionu oraz najliczniejsze ośrodki lokalne.
W etnografii obok wymienionych już kryteriów wydzielania regionów najważniejszy jest
wymiar kulturowy i narodowy, który wprowadza element przestrzennych zróżnicowań
kulturowych. Dotychczas rozpowszechnione przeświadczenie o jedności etnicznej, kulturowej
i narodowej współczesnej Polski: wykluczało potrzebę i celowość rozwijania, takiego
kierunku, który jest bardzo rozpowszechniony w innych krajach, gdzie dąży się do uzyskania
autonomii.
Obserwacje zmian dokonywanych w terytorialnej organizacji kraju i służące jej
relatywnie częste zmiany w podziałach administracyjnych w perspektywie stuletniej nie
pociągają za sobą istotnych zmian w konfiguracji regionów etniczno-kulturowych i w świa-
domości mieszkańców. Podziały administracyjne nie zawsze respektują uwarunkowania
historyczne, a także nie zawsze odpowiadają interesom i potrzebom, aspiracjom i dążeniom
społeczności terytorialnych, jak np. utworzone w 1975 r. województwo katowickie i
częstochowskie. Może to również służyć jako przykład napięć, które powstają między
Gemeinschaft/wspólnota, społeczność/, a Gesallschaft /zrzeszenie, społeczeństwo/, jeśli
odwołać się do koncepcji teoretycznych Ferdynanda Tönniesa z 1887 r.
9
Obecny kształt województwa katowickiego był powodem wielu kontrowersji zarówno z
punktu widzenia nie respektowania historycznie ukształtowanych struktur osadniczych z
obszaru Zagłębia, czego przykładem jest rejon Zawiercia, jak i odrębnej kulturowo
Opolszczyzny, z której rejon Raciborza został wyłączony. Nie miejsce tu jednak na dyskusję
wokół zasadności delimitacji poszczególnych województw na tle ich zgodności z regionami
kulturowymi czy funkcjonalnymi. Te ostatnie z upływem czasu mogą się ukształtować, co
wcale nie musi oznaczać zaniku regionu kulturowego. Nie jest więc regułą, zwłaszcza
współcześnie
10
, aby region odpowiadał podziałom administracyjnym kraju, chociaż często w
6
W . C h r i s t a l l e r : Die zentralen Orte in Suddendeuchland. Eine ekonomisoh-geographische Untersuchung
Uber die Gesetzmdassigkeit der Verbreitung und Entwicklung dan Siedlungen mit stadtischen Funktionen.
Jena 1933.
7
A . L ö s c h : Gospodarka przestrzenna, Warszawa 1961
8
G . K e i n r i t z : Zentralitat und zentrale Orte. B.G. Teubner, Stuttgart 1979.
9
F . T ö n n i e s : Wspólnota i zrzeszenie. Warszawa 1988.
10
T. Sz c zu r k i ew i cz : Studia socjologiczne. PWN, Warszawa 1969,s.20
Maria Ciechocińska
Znaczenie morfologii przestrzeni antropologicznej
w socjologicznych badaniach regionu
Strona | 189
sposób upraszczający województwo jest traktowane jako region ekonomiczny. W
rzeczywistości mogą to być także krzyżujące się podziały.
3. M
ORFOLOGIA REGIONU
Ex definitione każdy region jest inny, a liczba czynników oddziaływujących na procesy i
zjawiska regionalne jest praktycznie nieograniczona. Przy tym każda epoka w jakiejś mierze
modyfikuje zasady organizacji życia społecznego i odwzorowuje w przestrzeni
usankcjonowany porządek.
Ze sposobów przestrzennego zagospodarowania czerpie się wiedzę o cywilizacjach,
warunkach życia i organizacji społeczeństwa. Przestrzeń społeczna dostarcza wiele inspiracji
do badań i refleksji socjologicznej poczynając od starożytnej polis, której liczbę mieszkańców
5040, Platon uważał za optymalną - chociaż dziś nie możemy już dociec, dlaczego właśnie
tyle - aż do współczesnych megalopolis obejmujących koncentracje ludności zamieszkałe
przez dziesiątki milionów ludzi.
O morfologii regionu, poza warunkami geograficznymi przesądza rozmieszczenie
ludności i instytucji społecznych, gospodarczych, kulturowych i politycznych, które kreuje
działalność człowieka. Działalność ta w przestrzeni fizycznej przybiera postać skupień lub
rozproszenia, cechuje się; koncentracją lub dyspersją. Jest równocześnie jednorodna lub
różnorodna, a przy tym nierównomiernie rozmieszczona. W zależności od usytuowania w
regionie, przestrzeń może dawać wielość kontaktów, oddziaływań i relacji społecznych,
stwarzając poprzez intensywność nasycenia bogactwem treści więzi społeczne, lub może
potencjalnie sprzyjać ich ograniczeniu.
Region jest systemem posiadającym wykształconą strukturę społeczno-przestrzenną,
która charakteryzuje się wewnętrzną logiką i porządkiem, jeśli przyjrzeć się jego elementom
składowym i zasadom funkcjonowania. Z ustrukturalizowania przestrzeni wewnątrz regionu
wynika zróżnicowanie dostępności do jej walorów, o czym decydują zazwyczaj wyznaczniki
prestiżu, pozycji społecznej i statusu materialnego członków społeczności.
Co jakiś czas w Polsce odżywa dyskusja, jak organizować przestrzeń, według czego ją
strukturalizować, czy tą główną oś organizującą życie społeczne powinien stanowić zakład
pracy, który oprócz funkcji wytwórczej w coraz większym stopniu rozwija także i funkcje
usługowe w zakresie zaspokojenia szeroko rozumianych potrzeb społecznych. Inny model
organizowania przestrzeni czyni miejsce zamieszkania skupieniem różnorodnych placówek
obsługi codziennych potrzeb. W warunkach ograniczonych środków i deficytu placówek
obsługi są to dość istotne pytania o daleko idących- konsekwencjach przestrzenno-
społecznych.
W zależności od przyjętego modelu organizowania życia społecznego w przestrzeni
punktem, w sensie miejsca centralnego skupiającego wielość różnorodnych form
działalności,, może być albo zakład pracy, albo osiedlowe czy miejskie lokalne centrum.
Ideałem jest oczywiście istnienie obu tych form jednocześnie, ale w praktyce społecznej
występowanie takiej sytuacji nie należy do często spotykanych. Jest to jeszcze jeden z
powodów, dlaczego warto zainteresować się występowaniem swoistych prawidłowości, które
decydują o zróżnicowaniach przestrzennych i morfologii każdego regionu, bez względu na
topografię i warunki środowiska geograficznego.
Propozycję modelowego wyjaśnienia obserwowanych prawidłowości zaproponował
P.Hagget
11
wprowadzając dekompozycję rozpatrywanej struktury regionu. W tym celu w
11
P . H a g g e t : looctional Analysis in Human Geography. St.Martin's Press, New York 1966.
Maria Ciechocińska
Znaczenie morfologii przestrzeni antropologicznej
w socjologicznych badaniach regionu
Strona | 190
analizie systemu regionalnego zostało wyróżnionych pięć faz, które przedstawiono na
schemacie 1.
Analizę morfologii regionu rozpoczyna się od obserwacji kierunków przepływu potoków
ludzi, dóbr, towarów, informacji, zasobów rsp. wody, Przebiegają one w określonych
miejscach tworząc pasma, wiązki czy korytarze, w których lokowane są drogi, szlaki komu-
nikacyjne, linie przesyłowe, rurociągi itp. Dostarczają one energii, bodźców, impulsów.
Różnią się między sobą intensywnością, natężeniem i częstotliwością przepływów. Górny
Śląsk jest obszarem, w którym ich znaczenie dla kraju często jest większe niż dla regionu,
chociaż to właśnie one formują jego struktury.
Sprowadzenie analizy do obserwacji przepływów jest znacznym uproszczeniem w
świetle tego, co zostało już powiedziane, ponieważ ich rodzaj silnie oddziaływuje na strukturę
wewnętrzną regionu. Przebiegają one w zależności od rodzaju w stałym lub zmiennym rytmie
wyznaczanym przez porę dnia i nocy, dzień tygodnia, miesiąc, porę roku, systematycznie
według zegarka czy tylko okazjonalnie. Ich rytm wyznacza organizacja życia społecznego,
np.: godziny rozpoczynania pracy na kolejnych zmianach, czas pracy szkół, sklepów, godziny
otwarcia urzędów, spektakle teatralne lub kalendarz, np.: letnie urlopy, imprezy plenerowe
ltp. Rytm działalności produkcyjnej nakłada się na rytm życia społecznego generując i
modyfikując natężenie, rodzaj i kierunki przepływów w regionach.
Wielkość przepływów wiąże się m.in. z odległością, a ściślej biorąc z łatwością jej
pokonywania i niezbędnym do tego czasem. Postrzeganie wzrostu odległości zależy od
rodzaju środków transportu, dogodności połączeń czy ponoszonych kosztów. Nawet stosun-
kowo niewielka odległość może być istotną barierą dla przepływów, jeśli występują znaczne
uciążliwości komunikacyjne, drastycznie ograniczające dostępność punktu docelowego.
Wówczas obserwuje się tendencje do minimalizowania lub nawet rezygnacji z kontaktów. W
sytuacji odwrotnej, gdy istnieje dogodna i szybka sieć połączeń, zasięgi oddziaływania
znacznie się wydłużają i intensyfikują, zwiększając tym samym mobilność przestrzenną.
Toteż dużym zainteresowaniem cieszą się ostatnio wyniki badań operacjonalizujące
czasoprzestrzeń, które morfologii regionu nadają wymiar dynamiczny. Ruch i przepływ oraz
związane z nimi kierunki mogą mieć charakter lokalny, regionalny bądź są rezultatem
związków z innymi regionami, skąd napływają potoki lub dokąd się one kierują. Znajomość
tych zjawisk wnosi istotne korelaty do interpretacji procesów i zjawisk zachodzących w
regionie.
Przepływy strukturalizują przestrzeń, uruchamiają proces przenikania innowacji /dyfuzji/
i przyspieszają obieg /cyrkulację/ idei, dóbr i ludzi. Sprzyjają wymianie wartości, służą
integracji lub izolacji, mogą wzbogacać lub zubażać dany region w zależności od tego, co
zyskuje lub traci w kontaktach z innymi regionami kraju.
Efektem występowania stałych kierunków przepływów jest ukształtowanie sieci, która z
reguły jest nie tylko siecią transportową czy komunikacyjną, ale także siecią osadniczą.
Nawet wówczas, gdy jej istnienie i funkcjonowanie w stosunkowo małym stopniu służy
regionowi i jest z nim związane, to niezbędność jej utrzymania, konserwacji i obsług;
sprawia, że wytwarzają się lokalne ośrodki tworzone początkowo dla innych potrzeb niż
regionalne z czasem stają się jego integralnymi częściami. Są to znane kierunki ewolucji
lokalnych i regionalnych systemów osadnictwa.
Sieć osadnicza regionu stanowi zapis materialny wszystkich ważniejszych
przestrzennych form działalności antropogenicznej związanej z życiem, pracą i
wypoczynkiem. Sieć osadnicza kształtuje omawiane przepływy, które wiążą się z
pokonywaniem różnych odległości w różnych sekwencjach czasu i o zmiennej intensywności.
Sposób zorganizowania sieci wykazuje dużą zależność od dostępnych rozwiązań
Maria Ciechocińska
Znaczenie morfologii przestrzeni antropologicznej
w socjologicznych badaniach regionu
Strona | 191
technologicznych, typu działalności gospodarczej, stopnia zamożności społeczeństwa oraz
wzorów kulturowych.
Schemat 1. Analiza morfologii regionu według P Haggeta
Wnikliwa analiza sieci osadniczej regionu pozwala wyróżnić istnienie węzłów. Ich
powstanie wyjaśnia zagęszczenie oddziaływali /interakcji/ różnego typu w niektórych
miejscach sieci, które sprzyjają koncentracji politycznej, religijnej itp. Są to punkty
koncentracji, które występują w regionie najczęściej przyjmując postać skupisk miejskich,
często o wyspecjalizowanej działalności Dogodne usytuowanie, które w teorii lokalizacji
określa się mianem korzyści lokalizacji, przesądza o ich istnieniu; Zazwyczaj pojawiają się w
miejscach, gdzie przecinają się lub dokąd kierują się potoki przepływów lub wymaga tego
sposób organizacji działalności społeczno-gospodarczej, np. uzyskanie decyzji władz
Maria Ciechocińska
Znaczenie morfologii przestrzeni antropologicznej
w socjologicznych badaniach regionu
Strona | 192
administracyjnych wymaga kilkakrotnego osobistego kontaktowania się z odpowiednim
urzędem itd. Powszechne rozdzielenie /dysocjacja/ miejsc pracy, nauki od miejsc
zamieszkania, a także miejsc wypoczynku i rozrywki krystalizuje układ sieci w regionie.
Intensywność wypełnienia sieci różnorodnymi formami działalności społeczno-
gospodarczej Sprawia, że z łatwością w jej układzie wyróżnia się węzły. Węzły uzyskują
znaczenie dzięki wysokiej koncentracji działalności społeczno-gospodarczej bądź wskutek
specjalizacji spowodowanej zlokalizowaniem w nich określonych zakładów pracy, instytucji
np. domy kultury, salony wystawowe itp.
Istnienie wielu węzłów jak i różnorodność ich działalności społeczno-gospodarczej
uruchamia mechanizmy rywalizacji, które wnoszą element dominacji jednych wobec
konieczności
podporządkowania
innym,
co
sprzyja
powstawaniu
układów
shierarchizowanych. Historia dostarcza licznych przykładów tzw. wojen miast toczonych 2
tych powodów. Współcześnie skala wielkości określana m.in. przez stopień koncentracji
ludności w danym węźle, czy też znaczenie już usytuowanej tak działalności gospodarczej, z
reguły przesądzają o celowości lokalizacji szeregu instytucji służących zaspokojeniu
codziennych, jak i okazjonalnych potrzeb. Wiadomo, że zarówno filharmonia, jak i teatr
opery i baletu czy wielki stadion sportowy mogą dobrze funkcjonować tylko w określonych
miejscach. Wiąże się to z tzw, - w teorii lokalizacji - korzyściami skali, które wymagają
zachowania pewnych proporcji między jednostką osadniczą i danym obiektem ustalanych w
kategoriach efektywności funkcjonalnej, jak i sposobu funkcjonowania władzy, która
wymaga autorytetu społecznego i prestiżu.
W Polsce niemały wpływ na umocnienie się układów hierarchicznych wywiera
organizacja terytorialna kraju i sposób funkcjonowania gospodarki uspołecznionej centralnie
planowanej, która preferuje rejonizacje. Obejmują one wszelkiego rodzaju podmioty
gospodarcze i instytucje poczynając od szkolnictwa i ochrony zdrowia a na szkołach
wyższych kończąc. Hierarchizacja wysłów sprzyja wydzieleniu poziomów obsługi
12
, stając
się jednocześnie czynnikiem petryfikującym regionalny układ osadniczy.
W morfologii antropogenicznej polskiej przestrzeni dostrzega się rezultaty tzw.
„pionowego” myślenia, które przyczynia się do umocnienia hierarchii i wieloszczeblowości
systemu decyzyjnego. Górny Śląsk z uwagi na przemysł wydobywczy charakteryzuje się wła-
sną specyfiką. Warto odnotować także i inną interpretacją istnienia hierarchii węzłów, która
odwołuje się do gradacji zaspokojenia potrzeb, wskazując na różną częstotliwość
zaspokajania w zależności od ich rodzaju. Instytucje służące zaspokojeniu potrzeb rzadszych
wyższego rzędu, okazjonalnych są zlokalizowane w dużych skupieniach.
Ponadto działalność społeczno-gospodarcza z reguły skupia Si w określonych punktach
uznanych jako dogodne dla danego celu. Trudno jest to dostrzec przy dużym zagęszczeniu w
przestrzeni, gdzie jedynie łatwo jest stwierdzić występowanie tendencji do spadku stopnia
skupienia w miarę oddalenia się od centrum. Stąd tak dużą wagę przywiązywano do stref
koncentrycznych np. w chicagowskiej szkole ekologicznej czy do zróżnicowań w układach
sektoralnych w tzw. analizie przestrzeni społecznej. Są to wszystko rezultaty. zróżnicowań
przestrzennych występujących w regionie, za którymi idą zróżnicowania struktur społeczno-
zawodowych, zróżnicowania w statusie społecznym, rozmieszczeniu instytucji władzy,
symboli prestiżu i dostatku.
12
M.Ciechocińska: Infrastruktura społeczna. W: Koncepcje studiów diagnostycznych nad gospodarką
przestrzenną Polski. Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN z, 116, Warszawa
1981, s. 54-57.
Maria Ciechocińska
Znaczenie morfologii przestrzeni antropologicznej
w socjologicznych badaniach regionu
Strona | 193
Węzłami są miasta o różnej wielkości i specjalizacji, a taka o różnej ważności i znaczeniu
dla społeczności regionalnej. Są wśród nich jedno- i wielofunkcyjne ośrodki, co znajduje
zapis w liczebności i różnorodności instytucji skupionych w danym węźle. Wokół węzłów
znajdują się strefy wpływów j. obszary ciążeń, których zasięg z reguły odpowiada miejscu
miasta w hierarchii jednostek osadniczych regionu. Zazwyczaj dominująca rola przypada w
udziale stolicy regionu, która stanowi centrum. Znane są relacje między centrum i
peryferiami, które wynikają z tendencji do zmniejszania się gęstości zaludnienia i słabnięcia
intensywności działalności społeczno-gospodarczej, w miarę
13
zwiększania się odległości od
centrum. Obserwacje te wymagają jeszcze innego spojrzenia na morfologię przestrzeni
antropogenicznej, a mianowicie niezbędne są w tym celu ujęcia powierzchniowe najbardziej
rozpowszechnione w badaniach społeczno-geograficznych.
Ujęcia powierzchniowe operują wartościami średnimi przy opisie zjawisk i procesów
zachodzących w regionie. Stanowią ważne syntetyzujące spojrzenie, jednak wymagają dla
poprawnej ich interpretacji uwzględniania i innych elementów omawianej morfologii
przestrzeni. Łączne rozpatrywanie wyników powierzchniowych, którymi są wszystkie średnie
charakteryzujące dany region z analogicznymi wielkościami odnoszonymi do przepływów,
sieci, traktowanej także jako zbiór jednostek osadniczych, węzłów i hierarchii, dzięki której
odpowiednio grupuje się jednostki osadnicze według kryteriów wyznaczanych przez badacza
duje obraz zbliżony do tego, którym posługują się mieszkańcy regionu, W ten sposób
znajduje się odpowiedź na pytania: Jaki jest dany region? Jak on funkcjonuje?
Morfologia przestrzeni regionu stanowi abecadło dla rozumienia problemów społecznych
i socjologicznych, bowiem pozwala dostrzec związki i zależności bardzo trudne do
uchwycenia i ilościowego przedstawienia. Zazwyczaj socjologowie zadawalają się w tym
przypadku intuicją, ponieważ wiele zjawisk zwłaszcza w regionie o wysokim udziale
przestrzeni antropogenicznej jest stosunkowo łatwe do ustalenia. Niemniej szerzej należy
stosować metody pozwalające na większą obiektywizację opisu naukowego. Apel ten jest tym
bardziej uzasadniony, że i polska geografia społeczna wykazuje znaczne zapóźnienia
warsztatowe w tej dziedzinie. Natomiast w pracach zagranicznych od szeregu lat notuje się
duże zainteresowanie socjologów przy konstruowaniu w oparciu o socjologiczne techniki
badawcze map wyobrażeniowych /mental map/. Są to techniki pozwalające ustalić, jak
postrzegają przestrzeń zarówno fizyczną, jak i społeczną mieszkańcy danego obszaru. Jest to
interesujący sposób umożliwiający poznanie stopnia postrzegania przez respondentów
zróżnicowania struktur społeczno-przestrzennych wraz z ich desygnatami.
Wydaje się, że bez posługiwania się. modelem przestrzeni antropogenicznej regionu takie
badania są trudne do realizacji jak i interpretacji. Można oczywiście dyskutować, czy
prezentowany model P.Haggeta jest najdogodniejszy, czy nie należałoby się pokusić o
sformułowanie innego. Są to jednak rutynowe pytania towarzyszące procesowi
poznawczemu.
4. Z
ALETY I OGRANICZENIA MODELU
P.H
AGGETA
Do zalet modelu P.Haggeta należy uniwersalność. Przy zastosowaniu tego samego
schematu można objaśnić ogólny mechanizm kształtowania się relacji międzyregionalnych
/interregionalnych/ w skali całego kraju, jak i procesów dokonujących się wewnątrz regionu
/intraregionalnych/. Można zarówno opisać zasady funkcjonowania, jak i analizować
13
T.Szczurkiewicz: Ilość i gęstość zaludnienia a rozwój społeczno-kulturowy. W: Studia socjologiczne...
op. cit., s.88-107.
Maria Ciechocińska
Znaczenie morfologii przestrzeni antropologicznej
w socjologicznych badaniach regionu
Strona | 194
strukturę. Ponadto prezentowana koncepcja teoretyczna pozwala, wyjaśnić historyczny proces
formowania się regionu jako przestrzeni antropogenicznej, jak i wskazać na znaczenie
zachodzących zmian.
Jest to przykład możliwości niemal równoczesnego zastosowania ujęć indukcyjnych i
dedukcyjnych. Względnie agregujących, jedli analizować układy od pierwszego do piątego,
lub dezagregujących jeśli je rozpatrywać w odwrotnej kolejności. Oczywiście każdorazowo
uzyskany obraz ulega dalszemu skomplikowaniu przez dodawanie następnych elementów
wyróżnionych w następnym układzie. W ten sposób narasta złożoność morfologii regionu i
analizowanych struktur.
Hierarchia węzłów może odpowiadać i hierarchii władzy. Wokół instytucji władzy skupia
się ludność i wyspecjalizowane instytucje, a funkcjonowanie centrum sprzyja procesom
koncentracji i centralizacji. Pewnym aspektem koncentracji jest segregacja, z racji skupiania
tylko niektórych grup społeczno-zawodowych i typów instytucji, w Polsce przebiega ona tym
wyraźniej, że deficyt mieszkań ogranicza ruchliwość /mobilność/ ludności, zwłaszcza
poziomą /horyzontalną/ i zwalnia w czasie procesy inwazji i sukcesji, które rysują się w
sposób zauważalny dopiero przy rozpatrywaniu dłuższego okresu niż demograficzny cykl
życia.
Omawiany model nie wyróżnia potoków według wielkości przepływów, ich charakteru,
znaczenia, wielkości natężenia i częstotliwości czy zasięgu przestrzennego. Podobnie nie
wprowadza cech jakościowych do analizy sieci powiązań, sugerując np. najważniejsze
kierunki, najbardziej uczęszczane itd. Jest to tylko prezentacja wybranych układów z
pominięciem społecznych zróżnicowań i związanych z nimi zjawisk segregacji i segmentacji
społecznej, prawdopodobieństwa Osiągnięcia określonego poziomu scholaryzacji, realizacji
karier zawodowych, stopnia deprywacji zaspokojenia elementarnych potrzeb społecznych
postrzeganych w kategoriach beneficjów i braku przywilejów, czy upośledzenia,
występowania enklaw zamożności i ubóstwa oraz prognoz wynikających z obserwowanych
tendencji procesów reprodukcji społecznej.
Wiadomo, że czynnik zróżnicowań społecznych ujawnia się z dużą siłą a walory
przestrzeni fizycznej są silnie zróżnicowane. Nawet gdyby ich nie było w środowisku
naturalnym, to przestrzeń antropogeniczna będzie je posiadać, gdyż zostaną one
wytworzone
14
.
Znajduje to odbicie w usytuowaniu grup, warstw i klas społecznych w konkretnej
przestrzeni, gdzie słabsi ekonomicznie nie korzystają z walorów miejsc uznanych za
najatrakcyjniejsze, które są zawłaszczane przez silniejszych i bardziej wpływowych, co
wynika z ustaleń ekologii społecznej. Postulat pełnej egalitarności przestrzennej jest utopią
niedostępną nawet społeczeństwom najzamożniejszym. Niemniej znajomość zjawisk i
prawidłowości występowania typowych nierównomierności w rozwoju regionalnym pozwala
sformułować kierunki racjonalnych działań.
Problematyka ta pozostaje poza sferą zainteresowań przy prezentacji modelu P.Haggeta.
Bardzo ostro rysuje się ona przy mniejszym stopniu agregacji, który z uwagi na większą
szczegółowość z kolei niweczy szansę zwięzłej analizy morfologii regionu. Toteż należy
jedynie zaznaczyć, że przestrzenne zróżnicowania społeczne stanowią dopełnienie
wymienionych układów, którym nadają właściwego kolorytu społecznego i przybliżają
omawiany model do rzeczywistych warunków jego funkcjonowania. Są to ważne
uzupełnienia, ponieważ wskazują na zakres możliwości wyboru i określają kierunki
selektywności społecznej.
14
B.Hamm: Einfuhrung In die Siedlungssoziologie. C.H.Beck, Munchen 1982