Wykład I
ANTROPOLOGIA: NAUKA O CZŁOWIEKU I KULTURZE
Znaczenie słowa antropologia i przedmiot badań antropologicznych
Słowo „antropologia” jest złożeniem dwu słów zaczerpniętych z Greki: słowa `anthropos', czyli `człowiek' oraz słowa `logos', - którego polskim odpowiednikiem jest słowo `rozum'. „Antropologia” może oznaczać, zatem `myślenie o człowieku' bądź, `wiedzę o człowieku'. Można krótko stwierdzić, że antropologia to po prostu `nauka o człowieku'.
Od momentu swych narodzin w drugiej połowie XIX stulecia aż po lata 50-te XX w. głównym, chociaż nie jedynym przedmiotem badań antropologii były tak zwane społeczeństwa pierwotne.
Niektóre cechy społeczeństw pierwotnych
Mała liczebność
Ekonomiczna samowystarczalność
Gospodarka zbieracko-łowiecka
Izolacja przestrzenna
Minimalny podział pracy
Użycie prostych technologii
Struktura społeczna oparta na pokrewieństwie
Niepiśmienność
Wierzenia religijne oparte na animizmie i totemizmie
Stosowanie magii
Współcześnie społeczeństwa tego rodzaju prawie już nie istnieją, przedmiot badań antropologicznych pojmuje się znacznie szerzej i twierdzi po prostu, że antropologia społeczna i kulturowa - to nauka zajmująca się porównawczym badaniem społecznego i kulturowego wymiaru życia ludzkiego.
Stosunkowo dużą wagę przypisuje się w antropologii studiom nad zróżnicowaniem kulturowym świata. Antropologia interesuje się także przyczynami ludzkiej różnorodności kulturowej. Próbuje wyjaśnić, jak jest możliwe, że ludzie, którzy jako istoty należące do tego samego gatunku są do siebie podobni jednocześnie są w stanie stworzyć tak wielką różnorodność wierzeń, obyczajów, języków, narzędzi, rodzajów organizacji społecznych itp.
Antropologia społeczna a inne nauki społeczne
Jak stwierdzono wyżej wiele różnych nauk i specjalności określa siebie mianem antropologii. Co gorsza nawet uczeni zajmujący się porównawczym badaniem społecznego i kulturowego wymiaru ludzkiego życia nie zawsze zgadzają się jak określić przedmiot swego zainteresowania. Na określenie tak zdefiniowanej dziedziny można znaleźć różne terminy: antropologia społeczna, antropologia kulturowa, etnologia, socjologia kultury, studia kulturowe. W Wielkiej Brytanii używało się terminu `antropologia społeczna', w Stanach Zjednoczonych po dziś dzień używany jest termin `antropologia kulturowa', w Polsce stosuje się określenia takie jak: `etnologia' czy `antropologia kultury'. Różnice w nazewnictwie odpowiadały odmiennemu rozkładaniu akcentów tematycznych: brytyjscy `antropologowie społeczni' zajmowali się głównie badaniem struktur społecznych i instytucji, natomiast w USA podstawowe znaczenie badawcze przypisywano pojęciu kultury; w Ameryce szerzej pojmuje się też dziedzinę badań antropologicznych: obejmuje ona badania archeologiczne, językoznawcze, biologię człowieka i antropologię społeczno-kulturową.
W niniejszym wykładzie posługujemy się określeniem `antropologia społeczno-kulturowa' - dając tym do zrozumienia, że omawiamy głównie dorobek dwu najbardziej wpływowych i najpłodniejszych intelektualnie tradycji naukowych: brytyjskiej i amerykańskiej. W dzisiejszym zglobalizowanym świecie określenie `antropologia społeczno-kulturowa' jest zresztą dość powszechnie używane.
Antropologia społeczno-kulturowa jest spokrewniona z innymi naukami społecznymi. Jej siostrą jest niewątpliwie socjologia. Między obiema dyscyplinami nie ma istotnych różnic teoretycznych. Tyle, że socjologia interesuje się głównie uprzemysłowionymi obszarami świata, zainteresowania antropologów są szersze. Socjologowie w większym niż antropologowie stopniu wykorzystuje ekstensywne oraz ilościowe (eksperymentalne i statystyczne) techniki badań. Antropolodzy częściej natomiast posługują się metodami jakościowymi. Spokrewnione z antropologią są także inne nauki: psychologia, studia kulturowe (badające kulturę popularną), językoznawstwo, ekonomia, historia, geografia a nawet biologia. Bez przesady można stwierdzić, że antropologia jest nauką badającą swój przedmiot całościowo.
Metody i techniki badawcze antropologii
Charakterystyczną, chociaż nie jedyną metodą badawczą antropologii są intensywne badania terenowe. Metodę tą wykorzystał w twórczy sposób polski uczony Bronisław Malinowski. Malinowski zrezygnował z podziału pracy teoretyk fotelowy i amator etnograf. Antropolog miał być teoretykiem i etnografem w jednej osobie. Badania miały polegać na poddawaniu badanego społeczeństwa długotrwałej uczestniczącej obserwacji. Etnograf miał uczestniczyć w życiu badanego społeczeństwa, ograniczyć kontakty z przedstawicielami swojego własnego społeczeństwa i zanurzyć się w życiu tubylczym. Malinowski uznał, że celem badania jest ustalenie wszelkich zasad i regularności, ustalonych i trwałych norm, tzw. anatomii kultury tubylczej. Badanie miało dotyczyć trzech płaszczyzn (szkielet, ciało i krew, oraz umysł życia tubylczego)
Struktury społecznej, czy tez organizacji życia społecznego, (czyli relacji nierówności, struktur pokrewieństwa, transakcji ekonomicznych i innych między ludźmi, instytucji)
Tzw. imponderabiliów życia codziennego: praktyk, obyczajów, rutynowych czynności, interakcji obserwowanych, na co dzień.
Umysłowości tubylczej, wyobrażeń i koncepcji podawanych przez tubylców, antropolog, pisał Malinowski musi ujrzeć świat z perspektywy tubylca, stąd konieczność szczegółowego zapoznania się z objaśnieniami zdarzeń i zachowań podawanymi przez tubylców. W tym kontekście warto przywołać rozróżnienie dwu postaw badawczych
Antropologia i etnocentryzm
Etnocentryzm to przekonanie o wyższości własnej kultury względem innych kultur; a także ocenianie innych kultur i ludzi w nich wychowanych przez pryzmat własnej kultury. Co ciekawe etnocentryzm jest przekonaniem występującym w każdej kulturze. Wzmacnia poczucie więzi z własną grupą, ludzie wszędzie uważają swe własne wyobrażenia i wyjaśnienia za lepsze od tych, które proponują inni. Jednak celem antropologii jest jednak przezwyciężanie postaw etnocentrycznych, zniekształcają one, bowiem wiedzę o zróżnicowaniu kulturowym naszego gatunku.
Niezwykle ważna dla antropologii jest krytyka rasizmu, czyli przekonania, że istnieje naturalna nierówność między rasami ludzkimi. Ustalenia współczesnej genetyki wykazały fałszywość doktryn rasistowskich. Współczesna genetyka odrzuca pojęcie rasy ( w antropologii posługujemy się tym pojęciem tyle, że ma ono inne znaczenie: por wykład 12). Różnice w obrębie ludzkiego materiału genetycznego wynoszą 0,2 %. 85 % Spośród tych różnic występuje w obrębie jednej i tej samej grupy etnicznej dochodzą.
Jeszcze innym podstawowym pojęciem antropologii jest idea relatywizmu kulturowego. Głosi ona, że daną kulturę należy oceniać tylko w oparciu o jej własne kryteria moralne czy pojęciowe. Z idei relatywizmu kulturowego można wyprowadzić pewną praktyczną zasadę stosowaną w badaniach antropologicznych, która stwierdza, że oceny moralne ludzkich kultur nie powinny wpływać na wyniku badań antropologicznych.
Zagadnienia omawiane w trakcie wykładu
Znaczenie słowa `antropologia' i charakterystyka przedmiotu badań antropologicznych
Antropologia społeczno-kulturowa a inne nauki społeczne
Metody i techniki badawcze w antropologii
Etnocentryzm, rasizm, relatywizm kulturowy
Lista terminów naukowych
Społeczeństwo pierwotne
Intensywne badania terenowe
Etnocentryzm
Rasizm
Relatywizm kulturowy
Mini egzamin
Na czym polega zmiana przedmiotu badań w antropologii społeczno-kulturowej?
Scharakteryzuj założenia leżące u podstaw metody intensywnych badan terenowych
Na czym polega różnica między antropologią społeczno-kulturową a socjologią?
Wyjaśnij pojęcie etnocentryzmu
Co głosi idea relatywizmu kulturowego?
Lektury uzupełniające wykład
Miner, H., Rytuały cielesne wśród Nacirema, (w:) M. Buchowski, Amerykańska antropologia postmodernistyczna, Warszawa 1999, s. 31-37.