ROZDZIAŁ 5 POSTAWY I WARTOŚCI

Postawy – to gotowe i trwałe ustosunkowania do konkretnych osób, obiektów, albo ich rodzajów

Wartości – abstrakcyjne cele i zasady rządzące ludzkim życiem, a także wartościowaniem świata np. uczciwość, sprawiedliwość społeczna. Wartości są bardziej centralne i wpływają na postawy choć nie odwrotnie.

Wartości są:

- pojęciami lub przekonaniami

- o pożądanych stanach docelowych lub zachowaniach

- które wykraczają poza specyficzną sytuację

- kierują wyborami i oceną zachowań i zdarzeń

- są uporządkowane według względnej ważności

Wg Schwartza szczegółowe wartości układają się w 10 typów. Każdy typ to wiązka szczegółowych wartości współwystępujących ze sobą. Np. Uniwersalizm to wiązka aż 9 wartości. Typy te są zgodne czyli DODATNIO skorelowane. Ludzie i społeczeństwa ceniące wartości prospołeczne mają tendencję do niskiej oceny wartości egoistycznych i odwrotnie.

Postawa jest zawsze czyjaś i zawsze skierowana na jakiś obiekt. Postawa człowieka wobec jakiegoś obiektu to względnie trwała tendencja do pozytywnego lub negatywnego wartościowania tego obiektu przez tego człowieka. Istotnymi własnościami postawy są znak (pozytywny lub negatywny) i natężenie (większe lub mniejsze). Postawy charakteryzują się też ważnością, wewnętrzną zgodnością, stopniem powiązania z innymi postawami. Wiele prac przyjmuje także trójskładnikową definicję postawy. Zakłada ona, że na postawę składa się nie tylko stosunek emocjonalny (uczuciowo – oceniający) ale także przekonania człowieka na temat danego obiektu (poznawczy)oraz tendencja do pozytywnych lub negatywnych zachowań w stosunku do tego obiektu (behawioralny).

Funkcje postaw:

- funkcje orientacyjne – określony stosunek do jakiegoś obiektu pozwala zorientować się jaki on jest, a także jakie są inne powiązane z nim obiekty. Jest pełniona przez wszystkie postawy

- funkcja instrumentalna – obiekt jest dla nas pozytywny lub negatywny dzięki temu, że pomaga lub przeszkadza w realizacji ważnych dążeń.

- funkcja ekspresji wartości – utrzymywanie i ujawnianie postaw sprawia nam satysfakcję, ponieważ w ten sposób możemy wyrazić wiarę w cenione przez nas wartości, a więc i wyrażać kim sami w istocie jesteśmy.

- funkcja społeczno – adaptacyjna – żywimy określoną postawę wobec jakiegoś obiektu, ponieważ pomaga to zaprezentować się innym ludziom w pozytywnym świetle i podtrzymać pożądane przez nas więzi społeczne.

- funkcja obrony ego – pomaga jej wyznawcy w utrzymaniu dobrego mniemania o sobie lub rozwiązaniu wewnętrznych konfliktów.

Aktualnie używana postawa jest pewną wersją postawy wydobytą z umysłu i przesuniętą w kierunku niedawno aktywizowanych treści związanych z postawą.

Postawa może się wywodzić z:

- emocji przeżywanych w przeszłości w stosunku do jej obiektu – Fazio założył, że siła skojarzenia jest równoznaczna z siłą postawy, której wskaźnikiem może być np. czas reakcji na pytania o ocenę obiektu. Podstawowym mechanizmem wytwarzania skojarzeń jest warunkowanie klasyczne – pojawienie się obiektu przed lub w towarzystwie dowolnej nagrody prowadzi do pozytywnej postawy wobec tego obiektu, podczas gdy pojawianie się tego samego obiektu przed lub w towarzystwie jakiegoś zdarzenia karzącego prowadzi do wykształcenia się postawy negatywnej. Takim mechanizmem jest również warunkowanie sprawcze – polega na uczeniu się znaczenia pierwotnie obojętnej reakcji dzięki temu, że po niej i zwykle z jej powodu pojawiają się pozytywne lub negatywne dla jednostki zdarzenia. Zakres stosowalności warunkowania sprawczego jest bardziej ograniczony.

Zjawisko samej ekspozycji – im częściej jakiś obiekt jest eksponowany tym bardziej jest lubiany – sama ekspozycja obiektu wystarcza do jego polubienia, ponieważ staje się on znany. Efekt ten występuje nawet wtedy kiedy obiekty są prezentowane podprogowo. Żeby wystąpiło to zjawisko obiekt musi być na wstępie neutralny, obiekt nie może być eksponowany bez przerwy, bo prowadzi to do znudzenia, obiekty złożone bardziej zyskują na powtarzaniu ich ekspozycji niż obiekty proste.

- z przekonań człowieka o jego własnościach – koncepcja Fishbeina i Ajzena – model postawy doskonale racjonalnej – przekonanie oznacza przypisanie obiektowi postawy dowolnej własności w wyniku obserwacji, wnioskowania, bądź otrzymania stosownej informacji od jakiegoś nadawcy. Każde przekonanie implikuje pewną cząstkową ocenę obiektu postawy, w zależności od wartościowości cechy obiektu, o którą idzie. P=Ep_io_i. P – postawa wobec obiektu, p_i – przekonanie posiadacza postawy na temat obiektu, o_i – ocena cząstkowa cechy i.

- z własnych zachowań w stosunku do tego obiektu – wzmocnienia duże wywierają słabszy wpływ na zmianę postaw niż małe. Ludzie poszukują wyjaśnienia swojego zachowania przez czynniki zewnętrzne, dopiero wtedy gdy go nie znajdują poszukują czynników wewnętrznych. Jeśli człowiek otrzymuje zewnętrzne nagrody za postawy zgodne z własnym postawami i upodobaniami to przestaje lubić daną czynność bo zaczyna widzieć swoje działania jako powodowane chęcią uzyskania nagrody. Nie wszystkie nagrody tak działają. We wzmocnieniach może być uwypuklony aspekt kontroli lub aspekt kompetencji. Aspekt kontroli polega na tym, że nagroda prowokuje do wysiłku i działania mającego na celu jej uzyskanie. Aspekt kompetencji polega na tym, że nagroda jest informacją o przejawianym poziomie sprawności, umiejętności czy jakości wysiłku.

Hipoteza selektywnej ekspozycji – palacze poszukują chętniej informacji o tym, czego papierosy nie powodują a nie – palacze o tym że papierosy powodują raka. Unikanie argumentów sprzecznych z własną postawą zanika w warunkach wymuszających bezstronność, gdy sprawa jest dla nas mało ważna, gdy przekonani jesteśmy, że łatwo sobie poradzimy z kontrargumentami, a także wtedy gdy przygotowujemy się do zmiany naszego poglądu.

Wpływ reakcji uczuciowej aktywizowanej przez pojawienie się obiektu postawy jest automatyczny i bezwiedny. Argumenty zgodne z własną postawą są przetwarzane krócej i w sposób bardziej automatyczny, zaś argumenty z nią sprzeczne poddawane są dłuższej analizie i krytyce przez celowe wydobywanie z pamięci informacji podtrzymujących początkową postawę.

Naukowcy wykryli, że muszą istnieć jakieś dodatkowe czynniki decydujące o tym, że czasami postawy wpływają a czasami nie wpływają na nasze zachowanie. Poszukiwania te były podporządkowane jednej z trzech strategii:

- metodologicznej – dopasowanie metod pomiaru postaw i zachowań – zakłada, że zgodność postaw z zachowaniem jest w rzeczywistości duża, natomiast wiele badań nie jest w stanie jej wykazać, ponieważ dopuszczają się one jednego z dwóch grzechów. Albo posługują się pojedynczymi aktami behawioralnymi jako wskaźnikami zachowania, albo porównują szczegółowe zachowania z ogólnymi postawami. Remedium na te dwie usterki są odpowiednio, agregacja danych o zachowaniu i konkretyzacja mierzonej postawy. Ponieważ postawa wobec określonego działania skierowanego na obiekt jest zwykle konkretniejsza od ogólnej postawy wobec tego obiektu, ta pierwsza jest też lepszym predykatorem działania, niż ta druga.

- strategii poszukiwania moderatorów zgodności – Abelson wyróżnił 3 interesujące z tego punktu widzenia typy sytuacji: indywiduujące, dezindywiduujące i skryptowe. Indywiduujące to warunki umożliwiające zachowanie się zgodne z naszymi preferencjami, nakłaniające do myślenia o sobie lub o własnych poglądach i zachęcające do wykorzystywania płynących stąd wniosków o działaniu. Deindywiduujące – to warunki, w których następuje czasowe nasilenie identyfikacji jednostki z jakąś grupą, jej symbolami i wartościami w takim stopniu, że osobiste wartości i opinie jednostki przestają regulować jej zachowanie. Skryptowe – to warunki, które mniej lub bardziej automatycznie inicjują gotowy już ciąg działań, czyli skrypt, dobrze utrwalony i mniej więcej jednakowy dla wszystkich osób posiadających ten skrypt. Cechami postawy decydującymi o zgodności postawa – zachowanie są jej ważność, bezpośredniość genezy postawy i stopień wewnętrznej jednorodności. Postawy ważne dotyczące kwestii mających bezpośredni wpływ na nasze losy chętniej oczywiście wprowadzamy w życie, niż postawy wobec kwestii które nas nie dotyczą. Postawy wywodzące się z osobistych doświadczeń z danym obiektem generują zachowania bardziej z nimi zgodne, gdyż postawy te są dla nas ważniejsze, jaśniej zdefiniowane i bardziej oporne na zmianę od postaw przejętych od innych ludzi. Postawa jest tym bardziej jednorodna ewaluatywnie im bardziej są do siebie zbliżone poszczególne oceny cząstkowe danego obiektu, wynikające z naszych szczegółowych przekonań na temat danego obiektu. Postawa jest natomiast tym bardziej ambiwalentna, im większy jest rozrzut ocen poszczególnych aspektów obiektu tejże postawy.

- strategii poszukiwania mediatorów – postawy mogą wpływać na zachowanie albo kształtując sposób spostrzegania ich obiektu, albo kształtując świadome intencje zachowania się w ten, a nie inny sposób wobec danego obiektu. Kluczowe dla tego modelu jest pojęcia aktywizacji postawy. Za modelem tym przemawia wzrost zgodności zachowania z postawą wskutek wzmacniania tej ostatniej. Zgodność rośnie też wtedy kiedy postawa nie jest silna ale kiedy ją sobie przypominamy tuż przed wykonaniem krytycznego zachowania. Istotną cechą modelu Fazio jest automatyczny, niekoniecznie uświadomiony charakter procesów psychicznych pośredniczących między samą postawą a wyrażającym je zachowaniem. Natomiast w pełni uświadomiony, kontrolowany przebieg procesów prowadzących do wpływu postawy na zachowanie postuluje teoria działań Ajzena i Fishbeina. Zgodnie z nią zachowanie jest bezpośrednią konsekwencją świadomej intencji działającego człowieka. Zgodność rzeczywistego zachowania z postawą jest tym większa im słabiej intencja jest uzależniona od norm obowiązujących w danej sytuacji. Intencje zależą nie tylko od postawy wobec zachowania i subiektywnej normy, ale ponadto od spostrzeganej przez człowieka kontroli zachowania, czyli oczekiwania, że jest w stanie to zadanie wykonać. Koncepcję zmodyfikowaną o ten trzeci czynnik Ajzen nazwał teorią zachowań planowych. Po drugie postawa nie zawsze wpływa na zachowanie za pośrednictwem świadomych intencji. Intencje odgrywają dużą rolę w przypadku zachowań rzadko wykonywanych, natomiast przypadku zachowań nawykowych intencja jest znacznie słabszym predyktorem zachowania niż to co człowiek robił w przeszłości. Procesy postulowane przez teorię działań przemyślanych obowiązują wtedy gdy jest motywacja i warunki do myślenia o własnych postawach. Kiedy natomiast zabraknie motywacji albo odpowiednich do myślenia warunków, wówczas zgodność zachowania z postawami występuje na mocy innego mechanizmu.

Teoria autopercepcji Bema:

1. Człowiek uczy się rozpoznawać własne stany i cechy w podobny sposób do tego w jaki uczy się rozpoznawać stany innych ludzi – na podstawie obserwacji własnego zachowania i warunków, w jakich ma ono miejsce.

2. Im słabsze, mniej wyraźne i jednoznaczne są wskaźniki wewnętrzne tym większą rolę we wnioskowaniu odgrywają wskaźniki zewnętrzne tkwiące w zachowaniu i sytuacyjnych warunkach kontrolujących to zachowanie

3. Jeżeli jakieś własne zachowanie jest przez człowieka spostrzegane jako uzależnione od sytuacyjnych warunków, które je w widoczny sposób wywołują i wyjaśniają to zachowanie to nie staje się podstawą do wnioskowania przez jednostkę o jej własnych cechach, a jego przyczyna jest upatrywana w sytuacji.