ESEISTYKA KRAJOWA I EMIGRACYJNA
ESEJ
łączy problematykę intelektualną – społeczną, filozoficzną, moralną, naukową lub literacką z elementami kunsztu literackiego (niekiedy nawet fikcji literackiej), z dbałością o piękny i oryginalny sposób przekazu;
jego istotą jest próba nowego rozumowania, nowego ujęcia znanego tematu;
sięga do różnych dziedzin myśli, stając się jakby próbą ekspertyzy danego zagadnienia z wielu punktów widzenia, stąd os autora wymaga się dużej erudycji, pomysłowości, szerokich horyzontów myślowych i talentu pisarskiego;
dopuszcza elementy autobiografii;
dygresyjny tok wywodu.
W latach sześćdziesiątych nie brakowało ważnych rzeczy w dziedzinie eseju, ale nie przyznawano im jednak znaczącego bytu, nie doceniano ich zdobyczy i oddziaływania na literaturę. Od lat siedemdziesiątych zaczęto wyolbrzymiać znaczenie eseju i rozszerzać nadmiernie jego granice. Pojmowano kategorię eseju w sposób mglisty i hurtowy. Wszystko co w zakresie publicystyki i krytyki literackiej było obszerniejsze i „piękniej” napisane, a w prozie literackiej bardziej intelektualnego brano za eseistykę. Dopiero od niedawna badacze i teoretycy bliżej zainteresowali się tą kategorią.
Głównymi wątkami tych esejów są podróże, ucieczki i wygnania. Pod względem myślowym ich prototyp stanowią przedwojenne Podróże do piekieł Bolesława Micińskiego. Traktują o wstrząsach i katastrofach, ale nie są to eseje katastroficzne. Broni je przed tym optyka długiego trwania i pamięć historyczna. Węzłowym problemem jest kryzys świadomości europejskiej.
TWÓRCY ESEJU W DWUDZIESTOLECIU MIĘDZYWOJENNYM:
Bolesław Miciński – Podróże do piekieł
Tadeusz Boy-Żeleński
Wacław Borowy
Jan Parandowski
Jerzy Stempowski
Wacław Berent
CZESŁAW MIŁOSZ 1911 – 2004
1980 LITERACKA NAGRODA NOBLA ZA CAŁOKSZTAŁT TWÓRCZOŚCI
ZNIEWOLONY UMYSŁ (1953) FRANCJA
Zbiór esejów, w których autor stara się przedstawić świadomość wschodnioeuropejską czasów totalitarnych. Obszerny wstęp jest próbą dotarcia do mechanizmów działania systemu, który starał się ubezwłasnowolnić jednostkę.
Miłosz posłużył się parabolą i alegorią. Chcąc zilustrować wpływ mechanizmów totalitaryzmu na intelektualistę, pisarz sięgnął do biografii czterech uwikłanych w
rzeczywistość pisarzy. Są to:
Alfa – Jerzy Andrzejewski („ladacznica z zasadami”),
Beta – Tadeusz Borowski (nihilista),
Gamma – Jerzy Putrament („przedwojenny stalinowiec”),
Delta – Konstanty Idelfons Gałczyński (błazen, alkoholik).
Za przyczynę uwikłania się intelektualistów w totalitaryzm uznał:
okrutne doświadczenia wojenne i chęć rozpoczęcia nowego życia,
rozczarowanie postawą Zachodu,
wpływ terroru i strach,
działania propagandy,
„ukąszenie heglowskie”.
Podstawowe pojęcia:
METODA, system, Nowa Wiara, istotą niej była walka o władzę duchową, światopoglądową. Nie liczy się indywidualność, liczy się zbiorowość. Pojedynczy człowiek jest nieistotny, powinien się podporządkować nurtowi Historii. Metodę można uznać za Centrum – władza w Moskwie. Wszyscy są uzależnieni od Centrum, które zna prawa rozwoju Historii.
KETMAN – gra, podwójny sposób bycia. Przestrzeń dzieli się na publiczną i prywatną. Jedynie w prywatnej można być sobą. Intelektualistom wydaje się, że pozostają sobą, ale oszukując metodę, oszukują siebie. Metoda wie o tym i cieszy się, bo w rzeczywistości wspierają oni nowy ład.
MURTI-BING – poddanie się nowemu nurtowi, który przychodzi z Centrum. Zażycie takiej pigułki pozwala zobaczyć wszystko na nowo.
Przyjmowanie Nowej Wiary jawi się Miłoszowi jako tajemnica. Wyobrażał sobie, że totalitaryzm będzie wszechogarniający. Nowa Wiara wzmacnia dążenia. Murti-Bing zakłada, że wszyscy w ten sam sposób przechodzili na nowy światopogląd, a po portretach widać, że każdy przeszedł tę drogę na swój sposób.
KONTYNENTY (1958)
RODZINNA EUROPA (1959) PARYŻ
Miłosz opisuje miejsca i zdarzenia pamiętane z dzieciństwa, z młodości - szuka historycznej zasady świata i wciąż dziwi się temu, jak los jednego człowieka zostaje uwikłany w jego mechanizmy. Same przemiany kulturalne i cywilizacyjne, jakie zaszły w wyniku wojny i politycznych zawirowań, stają się jednym z tematów. Drogą do podjęcia tego problemu jest np. analiza przedwojennego wychowania, powrót do "miasta młodości", do "miejsca urodzenia". Miłosz konfrontuje swój charakter i światopogląd zrodzony w zupełnie innych warunkach geograficznych i kulturowych ze zmianami, jakie dostrzega w otaczającej współczesności, w marksistowskiej rzeczywistości, w krajach Zachodu. Jednym z najważniejszych problemów staje się poszukiwanie własnych korzeni narodowych i kulturalnych, próba rozliczenia się z historią, poszukiwanie tego, co pozwala zachować i ocalić własną tożsamość.
WIDZENIA NAD ZATOKĄ SAN FRANCISCO (1969)
PRYWATNE OBOWIĄZKI (1972)
ZIEMIA URLO (1977) PARYŻ
Tytuł wzięty z pism Blake'a, gdzie oznacza kraj ludzi wydziedziczonych (w sensie ontologicznym), rozdartych, przypisujących człowiekowi najwyższe znaczenie, a zarazem przekonanych o jego nicości. Książka jest rodzajem swobodnego zapisu „duchowych przygód” autora, jego obcowania z twórczością bliskich mu poetów (Blake, Mickiewicz, Goethe, O. W. Miłosz) i myślicieli (E. Swedenborg, S. Weil). Nie brak też dyskusji i sporu (zwłaszcza z Heglem). W swobodny tok rozważań włączony został tekst odczytu Dostojewski i zachodnia wyobraźnia religijna, określający główny wątek Ziemi Urlo – refleksję nad dramatycznym rozdarciem nowożytnej świadomości europejskiej, zdominowanej przez racjonalizm i laicki humanizm, kult wiedzy naukowej i postępu, a zarazem drążonej przez nurty eschatologiczne, manichejskie i katastroficzne, próbującej zgłębić metafizyczny sens i cel ludzkiego bytu. Wiele miejsca zajmują rozważania o Miskiewiczu, odczytywanym w rozległym kontekście poezji i myśli europejskiej XIX w., o Dziadach - „olbrzymim moralitecie” i niezwykłej „wizji przestrzeni teatralnej”, o Panu Tadeuszu, włączonym w tradycję religijnej literatury polskiej jako „pieśń o błogosławieństwach ziemi”. W polu uwagi pojawiają się również pisarze współcześni – W. Gombrowicz, S.I. Witkiewicz, J. Przyboś. Ziemia Urlo jest osobistą konfrontacją poety z własną przeszłością, międzywojennym katastrofizmem, z doświadczeniem zła i cierpienia niesionym przez współczesną historię. Stanowi próbę weryfikacji dawniejszych przeświadczeń i określenia obecnej postawy wobec pytań elementarnych, zwłaszcza natury religijnej (m. in. o polskim katolicyzmie, w którym pisarz widzi „obietnicę polskiej kulturalnej oryginalności”).
OGRÓD NAUK (1979)
ŚWIADECTWO POEZJI (1983)
STANISŁAW VINCENZ 1888-1971
Groźnej wybujałości i represyjności państwa, rozszalałemu nacjonalizmowi przeciwstawiał „ojczyznę człowieczą”, prawdziwe przywiązanie do swoich okolic, sąsiadów. Pomiataniu człowiekiem, gwałtom, przesiedleniom i deportacjom przeciwstawił archetypalną stałość, gwarantującą możliwość porozumienia się z innymi ludźmi, bodaj najbardziej odmiennymi. Ogołoconemu niebu – prawdę obrządku i żywej wyobraźni.
TEMATY ŻYDOWSKIE (1977) – zawierają niezwykłe treny o holocauście
DIALOGI Z SOWIETAMI (1966)
MIECZYSŁAW JASTRUN 1903 - 1983
MIT ŚRÓDZIEMNOMORSKI (1962)
Eseistyka krajowa. Po okrucieństwach faszyzmu i okresu stalinowskiego trudno było zachować niewzruszoną wiarę w Europę. Jastrun odpowiada na rozczarowania w stosunku do niej, do jej kultury, wyrażane zwłaszcza przez młodych, przeciwstawiając się alternatywie: albo mit śródziemnomorski brać na serio, albo go odrzucać. Wskutek ogromu przeżytych doświadczeń kończy się pewna formacja kultury humanistycznej, jej mitologia wymaga weryfikacji i odświeżenia, lecz nie jest to koniec kultury europejskiej, ani tym bardziej koniec świata. Człowiek, który opanował sztuk zabijania, musi przejść reedukację jako zbrodniarz-recydywista, a ludzkość – dojść do zgodności postępu z zachowaniem życia.
TADEUSZ BREZA 1905-1970
SPIŻOWA BRAMA. NOTATNIK RZYMSKI (1960)
Eseistyka krajowa. Pisał o Kościele jako jednej z najstarszych instytucji europejskiego kręgu kulturowego. Spiżowa brama stała się analizą skostnienia, parkinsonowskiego paraliżu Kościoła, który zapomniał o swym powołaniu i oddał się grze ziemskich potęg i interesów. Notatnik rzymski przyniósł mnóstwo nieznanych i sensacyjnych wątków, ale tym,co nadawało charakter książce były sprawy ludzie, jednostkowe w Watykanie.
KAZIMIERZ WYKA 1910–1975
ŻYCIE NA NIBY (1957)
Tom esejów, w którym Wyka zebrał pisane w latach okupacji szkice poświęcone m.in. odkrywczej analizie mechanizmów społeczno-gospodarczych czasu wojny.
JAN KOTT 1914-2001
SZEKSPIR WSPÓŁCZESNY (1965)
ZJADANIE BOGÓW (1973 – wersja angielska, 1986 – wydanie polskie) – studium o tragikach greckich
JERZY STEMPOWSKI 1894-1969
ESEJE DLA KASSANDRY (1961)
OD BERDYCZOWA DO RZYMU (1971)
EUROPA 1928 – 1939 (1939)
JÓZEF WITTLIN 1896-1976
ORFEUSZ W PIEKLE XX WIEKU (1963)
MÓJ LWÓW (1946)
JÓZEF MACKIEWICZ 1902-1985
DROGA DO NIKĄD (1955) – beznadziejność i tragizm egzystencji Polaków na Wileńszczyźnie w latach okupacji sowieckiej 1940 - 1941
KONTRA (1957)