Geopolityka – nauka powstała na przełomie XIX i XX wieku, badająca wpływ czynników geograficznych na zjawiska i procesy społeczno-polityczne. Termin ten został stworzony przez Szweda, Rudolfa Kjelléna. Po raz pierwszy użył go w swoim artykule naukowym pt. Studier öfver Sveriges politiska gränser, opublikowanym w Sztokholmie na łamach czasopisma "Ymer" w 1899 r. Ten rok uznawany jest za symboliczną datę narodzin geopolityki, jako nauki akademickiej.
Geopolityka dzieli się na geopolitykę akademicką i geopolitykę stosowaną.
Geopolityka akademicka jest interdyscyplinarną nauką, która bada związki i zależności pomiędzy powstawaniem i funkcjonowaniem państw a wpływem na to czynników geograficznych i czasowych. Geopolityka stosowana jest metodą prowadzenia polityki międzynarodowej, opartej przede wszystkim na determinizmie geograficznym. Jej fundamentem jest myślenie w kategoriach przestrzennych. Relacje państw postrzega ona w kategoriach konfliktów interesów i nieustannej rywalizacji o wpływy.
Termin geopolityka może mieć co najmniej pięć znaczeń:
Nauka o charakterze interdyscyplinarnym badająca zależności między wpływem czynników geograficznych i historycznych na powstawanie i funkcjonowanie państw (ośrodków siły).
Paradygmat badawczy, podejście naukowe (metoda, wzorzec), charakteryzujący się rozpatrywaniem zjawisk polityki międzynarodowej przez pryzmat kategorii geograficznych (wielkiej przestrzeni), wykorzystywaniem agregowanych wyników badań (złożonych z wielu danych obejmujących kilka-kilkanaście dziedzin wiedzy). W tym znaczeniu geopolityka bywa często postrzegana jako subdyscyplina nauk politycznych.
Metoda skutecznego wykorzystania wiedzy z zakresu geografii, historii, nauk politycznych, wojskowych i ekonomicznych w celu jak najskuteczniejszej realizacji celów politycznych danego państwa (ośrodka siły). Dla tego znaczenia słowa geopolityka używa się często określenia geopolityka stosowana (w odróżnieniu od geopolityki akademickiej w znaczeniu zawartym w pkt 1).
Doktryna zakładająca konieczność realizacji interesów państwa (ośrodka siły) tylko, lub przede wszystkim, przy użyciu metod i założeń geopolityki. Podstawowym punktem odniesienia jest dla niej Raum-motiv. Głównym założeniem tej doktryny jest ekspansja, poszerzanie pola geopolitycznego. Jednym z terenów eksperymentalnych dla geopolityki w tym rozumieniu jest wojna.
Jedna z pięciu kategorii określających i badających państwo według teorii stworzonej przez Rudolfa Kjelléna, dotycząca jego struktury przestrzennej. Dzieliła się na fizjopolitykę i morfopolitykę [1].
Subdyscyplinami geopolityki są:
Spis treści [ukryj] |
|---|
Pozostałe definicje [edytuj]
Geopolityka jest nauką o zastosowaniu zasad geografii w polityce światowej - The Columbia Encyclopedia 1965
Geopolityka zajmuje się badaniami wzajemnych relacji między naturalnymi elementami geografii a polityką państw - Dictionnaire de Robert 1965
Geopolityka jest nauką, która bada relację między cechami geograficznymi państwa a jego polityką - Grand Dictionnaire Larousse 1983
Geopolityka jest zastosowaniem wiedzy geograficznej do polityki światowej - William T. Fox, Geopolitics and International Relations [w:] NATO Adwanced Reaserch Workshop, Bruksela 1983
Geopolityka współcześnie bada rywalizację między supermocarstwami (układ Wschód-Zachód) o dominację nad strefami peryferyjnymi (układ Północ-Południe) - Peter Taylor, Political geography of the Twentieth Century: a Global Analyzis, Londyn 1993.
Geopolityka zajmuje się zmiennymi układami sił na niezmiennej przestrzeni - Leszek Moczulski, Geopolityka Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999.
Geopolityka to doktryna polityczna głosząca, że zjawiska, procesy i fakty polityczne są wyznaczane przez warunki geograficzne - Słownik Języka Polskiego PWN [2].
Geneza [edytuj]
Geopolityka narodziła się pod koniec XIX wieku. Oprócz wyżej wspomnianego Rudolfa Kjellena do ojców geopolityki zalicza się także: Fryderyka Ratzela, Alfreda Mahana, Halforda Johna Mackindera oraz Karola Haushofera, którzy tworzyli na przełomie XIX i XX wieku.
Ratzel, niemiecki wybitny geograf, stworzył geopolityczne podwaliny pod niemiecką koncepcję Mitteleuropy. Powiązał ściśle dążenia polityczne z determinantem geograficznym. Mahan, amerykański admirał, stworzył koncepcję przewagi potęgi morskiej nad lądową. Jego koncepcje odnoszące się do amerykańskiej supremacji są nadal stałym elementem kształcenia oficerów i dyplomatów w Stanach Zjednoczonych.
Mackinder, brytyjski geograf, jest autorem najsłynniejszej koncepcji geopolitycznej związanej z ukutymi przez niego pojęciami: World Island (Światowa Wyspa) i Heartland (Obszar Centralny; pierwotnie Pivot Area – Obszar Osiowy). Jego zdaniem to na Światowej Wyspie (obejmującej Eurazję i Afrykę) rozgrywały się najważniejsze wydarzenia dziejowe. Na tym obszarze wyznaczył rejon krytyczny – Heartland, usytuowany w jego środkowo-północnej. Geopolityczne prawo Mackindera sprowadzało się w skrócie do stwierdzenia: Kto panuje nad Wschodnią Europą, panuje nad Obszarem Centralnym; kto panuje nad Obszarem Centralnym, panuje nad Światową Wyspą; kto panuje nad Światową Wyspą, panuje nad światem.
Haushofer, niemiecki generał, był twórcą koncepcji geopolitycznej zakładającej podział świata na cztery regiony geopolityczne rozciągające się południkowo: amerykańską, niemiecką, rosyjską i japońską. Założyciel najsłynniejszego pisma geopolitycznego Zeitschrift für Geopolitik[3].
Ojcowie geopolityki dali początek geopolityce klasycznej, do wybitniejszych przedstawicieli której można zaliczyć m.in.: Nicholasa Spykmana (koncepcja Rimlandu), Aleksandra de Seversky’ego czy Saula Cohena.
Geopolityka polska [edytuj]
W Polsce geopolityka akademicka narodziła się bardzo wcześnie, bo na przełomie XIX i XX wieku. Ojcem geopolityki polskiej był Eugeniusz Romer, którego sztandarowe dzieła takie jak Rola rzek w historii i geografii narodów (1901), czy Ziemia i państwo. Kilka uwag geopolitycznych (1939) po dziś dzień nie straciły swojej aktualności. Polska geopolityka wyłoniła się z naukowego sporu między Eugeniuszem Romerem oraz Wacławem Nałkowskim. Ten ostatni stworzył tezę badawczą o przejściowym charakterze ziem polskich, zarówno w znaczeniu komunikacyjnym jak i kulturowym. Romer odniósł się do niej bardzo krytycznie, wskazując na pomostowy charakter ziem polskich, usytuowanych między Morzem Bałtyckim a Morzem Czarnym.
Do wybitniejszych akademickich geopolityków polskich zaliczają się także m.in.: Michał Janiszewski, Maria Kiełczewska, Ignacy Matuszewski, Leszek Moczulski, Jerzy Niezbrzycki (ps. Ryszard Wraga), Andrzej Piskozub, Władysław Studnicki, Zygmunt Wojciechowski. Natomiast najwybitniejszym polskim przedstawicielem geopolityki stosowanej był Marszałek Józef Piłsudski[potrzebne źródło].
W Polsce działa Polskie Towarzystwo Geopolityczne, Instytut Geopolityki, Europejskie Centrum Analiz Geopolitycznych, odbywają się zjazdy geopolityków[4].
Czasopismo [edytuj]
Geopolityka. Półrocznik Instytutu Geopolityki - czasopismo naukowe założone przez Leszka Sykulskiego, prezesa Instytutu Geopolityki. Redaktorem naczelnym jest dr Robert Potocki, z-cą red. nacz. - dr Radosław Domke.
Zobacz też [edytuj]
Geopolityka jest interdyscyplinarną nauką badającą wpływ geografii na zjawiska i procesy polityczne. Geopolityka bada zależności między czynnikami geograficznymi i czasowymi a powstawaniem i rozwojem ośrodków siły w kategoriach historycznego długiego trwania. Przez ośrodki siły geopolityka rozumie zarówno państwa, bloki polityczne (gospodarcze, militarne), w określonych przypadkach także pozapaństwowe organizacje międzynarodowe, jak i szerzej – cywilizacje. Jednymi z cech charakterystycznych geopolityki, odróżniających ją od innych dyscyplin badających relacje międzynarodowe, są m.in. globalne ujmowanie badanej problematyki, koncentracja na badaniu procesów, a nie pojedynczych wydarzeń, rozpartywanie badanej rzeczywistości przez pryzmat Realpolitik.
Geopolityka może być także uprawiana jako paradygmat (wzorzec, metoda badacza) w ramach nauk politycznych.
Subdyscyplinami geopolityki są m.in. geostrategia, geohistoria, geoekonomia, geografia polityczna, astropolityka, astrostrategia, geokultura. Dziedzinami pomocniczymi geopolityki są m.in. potęgonomia, potęgometria, globalistyka, geojurisprudencja, geozofia, dydaktyka geopolityki.
Obok geopolityki akademickiej (teoretycznej) wyróżniamy także geopolitykę stosowaną, tj. działalność polityczną, w której głównymi determinantami podejmowania decyzji są przesłanki geograficzne.
Twórcą pojęcia geopolityki był szwedzki badacz Rudolf Kjellén. Po raz pierwszy termin geopolityka został przez niego użyty w 1899 r. w artykule pt. Studier öfver Sveriges politiska gränser na łamach pisma "Ymer". Ten rok uznawany jest za symboliczną datę narodzin geopolityki akademickiej.
Do badaczy, którzy stworzyli fundamenty geopolityki i których określa się trafnie mianem jej ojców, zaliczanych jest pięciu geopolityków: Rudolf Kjellén (1864-1922), Friedrich Ratzel (1844-1904), Alfred Thayer Mahan (1840-1914), Halford John Mackinder (1861-1947) oraz Karl Ernst Haushofer (1869-1946).
Ratzel stworzył geopolityczne podwaliny pod niemiecką koncepcję Mitteleuropy. Powiązał on ściśle dążenia polityczne z determinantem geograficznym. Mahan był amerykańskim oficerem marynarki wojennej (na emeryturze uzyskał stopień admiralski), którego koncepcja przewagi potęgi morskiej nad lądową wywierała olbrzymi wpływ na politykę USA od początków XX w. aż po Zimną Wojnę. Jego koncepcje odnoszące się do amerykańskiej supremacji są nadal stałym elementem kształcenia oficerów i dyplomatów w Stanach Zjednoczonych. Mackinder jest autorem najsłynniejszej koncepcji geopolitycznej związanej z ukutymi przez niego pojęciami: World Island (Światowa Wyspa) i Heartland (Serce Lądu, Obszar Centralny, Śródziemie, ; pierwotnie Pivot Area – Obszar Osiowy). Zdaniem brytyjskiego geopolityka, to na Światowej Wyspie (obejmującej Eurazję i Afrykę) rozgrywały się najważniejsze wydarzenia dziejowe. Na tym obszarze wyznaczył rejon krytyczny – Heartland, usytuowany w jego środkowo-północnej. Geopolityczne prawo Mackindera sprowadzało się w skrócie do stwierdzenia: Kto panuje nad Wschodnią Europą, panuje nad Heartlandem; kto panuje nad Heartlandem, panuje nad Światową Wyspą; kto panuje nad Światową Wyspą, panuje nad światem. Haushofer był założycielem najsłynniejszego pisma geopolitycznego – „Zeitshrift für Geopolityk”. Był twórcą koncepcji geopolitycznej zakładającej podział świata na cztery regiony geopolityczne rozciągające się południkowo: amerykańską, niemiecką, rosyjską i japońską. Optował za niemiecko-rosyjskim połączeniem eurazjatyckiej masy kontynentalnej i utworzenia dominującej nad światem tellurokracji (władzy mocarstw lądowych, w przeciwieństwie do talassokracji - władzy mocarstw morskich). Jego poglądy są dziś bardzo modne w Rosji.
W Rosji do pionierów geopolityki należeli m.in. Lew Miecznikow (1838-1888), Konstantyn Leontjew (1831-1891), Wieniamin Siemionow Tien-Szański (1870-1942), Piotr Sawicki (1895-1968).
Ojcowie geopolityki dali początek geopolityce klasycznej. Do jej najwybitniejszych przedstawicieli zaliczali się m.in.: Nicholas Spykman (1893-1943), Aleksander de Seversky (1894-1974), Jacques Ancel (1879-1943), Otto Maull (1887-1957), Hermann Lautensach (1886-1971), Paul Vidal de la Blache (1845-1918) czy Saul Cohen (ur. 1925).
Współcześnie geopolityka jest bardzo prężnie rozwijającą się gałęzią wiedzy. Na świecie w ciągu ostatnich kilkunastu lat powstało bardzo wiele nowych uniwersyteckich, państwowych, jak i pozarządowych ośrodków zajmujących się badaniami geopolitycznymi. Można powiedzieć, że nie ma dziś ani jednego liczącego się na arenie międzynarodowej państwa, które nie prowadziłoby profesjonalnych badań geopolitycznych.
Jednymi z najwybitniejszych żyjących geopolityków są m.in. Yves Lacoste, François Thual, Pierre Marie Gallois, Gearóid Ó Tuathail, Zbigniew Brzeziński, Henry Kissinger, George Friedman, Immanuel Wallerstein, Joseph Nye, Klaus Dodds, John Agnew, Virginie Mamdouh. Na Wschodzie badaczami wartymi odnotowania są rosyjscy geopolitycy: Władimir Kołosow, Wadim Cymburski, Aleksander Dugin czy Dymitr Zamiatin.
Do niedawna do tego grona zaliczał się Samuel Huntington (1927-2008), którego głośna koncepcja „zderzenia cywilizacji” okazała się trwałym wkładem intelektualnym we współczesną geopolitykę.
W Polsce geopolityka akademicka narodziła się bardzo wcześnie, bo na przełomie XIX i XX wieku. Ojcem geopolityki polskiej był Eugeniusz Romer (1871-1954), którego sztandarowe dzieła takie jak Rola rzek w historii i geografii narodów (1901), czy Ziemia i państwo. Kilka zagadnień geopolitycznych (1939) po dziś dzień nie straciły nic na swojej aktualności. Polska geopolityka wyłoniła się z naukowego sporu między dwoma badaczami: wspomnianym już Eugeniuszem Romerem oraz Wacławem Nałkowskim (1851-1911). Ten ostatni stworzył tezę badawczą o „przejściowym” charakterze ziem polskich, zarówno w znaczeniu komunikacyjnym jak i kulturowym. Romer odniósł się do niej bardzo krytycznie, wskazując na pomostowy charakter ziem polskich, usytuowanych między Morzem Bałtyckim a Morzem Czarnym. W XIX wieku spory wkład w budowę podwalin geopolityki akademiciej włożyli także: Zygmunt Gloger (1845-1910), Wincenty Pol (1807-1872), Oskar Żebrowski (ok.1809-1883) czy Antoni Rehman (1840-1917).
Do wybitniejszych, nieżyjących już, akademickich geopolityków polskich zaliczają się także m.in. Adolf Bocheński (1909-1944), Stanisław Bukowiecki (1867-1944), Michał Janiszewski (1901-1984), Ignacy Matuszewski (1891-1946), Jerzy Niezbrzycki (Ryszard Wraga) (1902-1968), Władysław Studnicki (1867-1953) czy Zygmunt Wojciechowski (1900-1955).
Najwybitniejsi, żyjący, nestorzy polskiej geopolityki: prof. dr hab. Piotr Eberhardt (ur. 1935), dr hab. Leszek Moczulski (ur. 1930), prof. dr hab. Andrzej Piskozub (ur. 1933), prof. dr hab. Julian Skrzyp (ur. 1936).
Obecnie w Polsce szeroko rozumianą geopolityką zajmuje się ok. 100 badaczy i analityków, geopolityką jako nauką - ok. 20.
(Oprac. Leszek Sykulski)
Geopolityka jest dziedziną wiedzy badającą wpływ geografii na procesy polityczne. Zasadniczo wyróżnia się geopolitykę akademicką i geopolitykę stosowaną. Geopolityka akademicka może być uprawiana zarówno jako nauka, jak i jako jedna z wielu metod badawczych (paradygmatów), stosowanych głównie przez nauki polityczne, geograficzne, ekonomiczne i wojskowe. Geopolityka stosowana jest praktyczną metodą wykorzystywania wiedzy o zależnościach przestrzenno-politycznych w stosunkach międzynarodowych. Możne przybierać także skrajną formę doktryny, opartej na zasadach determinizmu geograficznego
Termin geopolityka został użyty po raz pierwszy przez szwedzkiego politologa Rudolfa Kjelléna w artykule naukowym pt. „Studier öfver Sveriges politiska gränser”, opublikowanym w Sztokholmie na łamach czasopisma „Ymer” w 1899 r. Rozwój geopolityki można w uproszczeniu podzielić na cztery okresy: II poł. XIX w. – 1918 r., 1918-1945, 1945-1991, 1991-do dziś.
W pierwszym etapie rozwoju geopolityka została wprowadzona do obiegu akademickiego dzięki takim badaczom jak np. wspomniany wyżej Rudolf Kjellén, wybitni geografowie: Friedrich Ratzel i Halford Mackinder czy admirał Alfred Mahan.
Okres międzywojenny i II wojna światowa stanowiły bardzo intensywny etap rozwoju geopolityki zarówno jako nauki, jak i wykorzystywania jej niestety do celów ekspansjonistycznych. W okresie tym geopolityka najsilniej rozwijała się w Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Do najwybitniejszych geopolityków tego okresu można zaliczyć Jacquesa Ancela, Paula Vidal de la Blache’a, Adolfa Grabovsky’ego Karla Haushofera i jego syna Albrechta, Jamesa Fairgrieve’a, Halforda Mackindera, Otto Maulla, Ericha Obsta, , Nicolasa Spykmana czy Kurta Vowinckela.
Okres zimnej wojny to czas rozwoju przede wszystkim geostrategii, jednej z subdyscyplin geopolityki. Do wybitniejszych przedstawicieli geopolityki tego okresu można zaliczyć Zbigniewa Brzezińskiego, Henrego Kissingera, Nicholasa Spykmana, Aleksandra de Seversky’ego czy Saula Cohena.
Koniec bilateralnego podziału świata zapoczątkował nowy okres w rozwoju geopolityki. Przeżywa ona swój renesans nie tylko na krajach zachodnich, ale także na Wschodzie. Obok klasycznej geopolityki, popularność zyskują także nowe prądy intelektualne jak np. tzw. geopolityka krytyczna.
W Polsce geopolityka zaczęła się rozwijać także w drugiej połowie XIX wieku. Swój początek wiąże z pracami takich badaczy jak Wincenty Pol, Wacław Nałkowski, Eugeniusz Romer i Antoni Rehman. Za twórcę geopolityki polskiej uchodzi Eugeniusz Romer, którego sztandarowe dzieła takie jak Rola rzek w historii i geografii narodów (1901), czy Ziemia i państwo. Kilka zagadnień geopolitycznych (1939) stanowiły podwaliny pod rozwój polskiej geopolityki akademickiej.
W okresie międzywojennym do wybitniejszych akademickich geopolityków zaliczyć można s m.in. Adolfa Bocheńskiego, Ignacego Matuszewskiego, Jerzego Niezbrzyckiego (Ryszard Wraga), Jerzego Smoleńskiego, Władysława Studnickiego czy Zygmunta Wojciechowskiego.
Okres 1945-1989 był dla geopolityki okresem trudnym z uwagi na sprzeciw kręgów władzy wobec tej dyscypliny. Do wyróżniających się prac geopolitycznych można zaliczyć te autorstwa Zygmunta Wojciechowskiego, Marii Kiełczewskiej-Zaleskiej czy Andrzeja Piskozuba.
W III RP z roku na rok przybywa badaczy podejmujących trudną problematykę geopolityczną. Wśród geopolityków tworzących w tym okresie na wyróżnienie zasługują szczególnie Piotr Eberhardt, Tadeusz Marczak, Leszek Moczulski, Zbigniew Lach, Andrzej Piskozub, Julian Skrzyp, Jan Wendt, czy nieżyjący już Marcin Rościszewski. Przybywa także środowisk naukowych zajmujących się geopolityką, z których czołowymi ośrodkami są: Akademia Obrony Narodowej, Uniwersytet Gdański, Uniwersytet Wrocławski, Instytut Geopolityki w Częstochowie, Europejskie Centrum Analiz Geopolitycznych