Starożytne Cywilizacje

1.Egipt
Cywilizacja egipska lub też cywilizacja starożytnego Egiptu to wysoko rozwinięta kultura w dolinie Nilu z całym wachlarzem osiągnięć technicznych, naukowych, politycznych i kulturowych, która trwała ponad 3500 lat. Państwo to rozwinęło się dzięki corocznym, regularnym (a co za tym idzie dającym się przewidzieć) wylewom Nilu, który przynosił żyzne muły zapewniające przy odpowiednim nakładzie sił i środków oraz odpowiedniej organizacji dwukrotne, wysokie plony w ciągu roku. Dzięki tak sprzyjającym warunkom rolnictwo, które stanowiło podstawowe zajęcie ludności, zapewniało nadwyżki żywności, co pozwalało na jej magazynowanie na okresy nieurodzaju oraz na eksport. Równocześnie, od początku IV tysiąclecia p.n.e., posługiwano się w Egipcie żaglowymi łodziami do transportu materiałów po Nilu i opanowano obróbkę miedzi. Pod koniec tego tysiąclecia zaczęto stosować pismo hieroglificzne, które zostało ponownie odczytane w 1822 r. przez Jeana Françoisa Champolliona, dzięki czemu historia starożytnego Egiptu jest już dobrze znana.
Egipcjanie wierzyli w bogów a szczególny kult oddawali Słońcu i rzece Nil.

2.Mezopotamia
(gr.: Μεσοποταμία Mesopotamia – Międzyrzecze, nazwa przejęta z języka perskiego Miyanrudan i aramejskiego Beth-Nahrain) to starożytna kraina na Bliskim Wschodzie leżąca w dorzeczu rzek: Tygrysu i Eufratu. Na obszarze tym w starożytności rozwijał się szereg kultur, państw i imperiów, których twórcami były różne ludy (Sumerowie, Akadowie, Asyryjczycy, Amoryci, Huryci, Kasyci, Chaldejczycy), kontynuujące jednak wspólne dziedzictwo kulturowe. Powszechnie uważa się, że właśnie na terenach Mezopotamii narodziła się pierwsza cywilizacja. Mezopotamia leży w dorzeczu dwóch wielkich rzek: Eufratu i Tygrysu. Jej obszar (często różnie pojmowany, jeśli chodzi o zasięg) rozciąga się od północnej Syrii aż po Zatokę Perską i od Iranu aż po Arabię. W innym, bardziej precyzyjnym ujęciu, można Mezopotamię zamknąć w trójkącie: Aleppo – jezioro Urmia na północy i ujście rzeki Shatt al-Arab (rzeka powstała po połączeniu Eufratu i Tygrysu) do Zatoki Perskiej na południu.

Mezopotamia południowa – Babilonia

0. okres starobabiloński (amorycki) pocz. II tys. - 1590 p.n.e.

1. okres średniobabiloński 1590 p.n.e. - 626 p.n.e.

2. okres nowobabiloński (chaldejski) 626 p.n.e. - 539 p.n.e.

Dziedzictwo królów III dynastii z Ur przejął władca Isin – Iszbierra (2017-1985 p.n.e.), rozpoczynając rządy tzw. I dynastii z Isin. Władcy tej dynastii kontrolowali oprócz Ur m.in. jeszcze Uruk i Eridu, które w tym czasie były ważnymi ośrodkami religijnymi. Jednakże panowanie władców z Isin nie trwało zbyt długo i miało raczej lokalny charakter. Podobnie wyglądała sytuacja z innym ośrodkiem na południu - Larsą, w której rządzili władcy amoryccy i elamiccy, a do największego znaczenia ośrodek ten doszedł pod panowaniem Rimsina I, groźnego rywala wschodzącej potęgi władców Babilonu, któremu w końcu Larsa uległa. W Babilonie (dotychczas stosunkowo mało znaczącym ośrodku niedaleko Kisz) właśnie w XIX wieku p.n.e. – rozpoczął rządy Amoryta Samuabum, założyciel tzw. I dynastii z Babilonu, której najwybitniejszym przedstawicielem był słynny Hammurabi. Doprowadził on potęgę swego państwa do rangi mocarstwa w Mezopotamii. Początkowo swoje wpływy i podboje rozszerzał dzięki poparciu Szamsziadada I z Asyrii, a także dzięki sojuszowi z władcą Mari. Po pokonaniu Larsy i podporządkowaniu sobie innych ośrodków w południowej Mezopotamii udało się Hammurabiemu stworzyć państwo jednoczące niemal cały ten obszar po raz pierwszy od czasów władców z Ur z czasów III dynastii. Podczas jego panowania Babilonia przeżywała okres wzrostu gospodarczego i kulturalnego. Rozwijała się sztuka i literatura – z tego okresu właśnie pochodzi sławny kodeks Hammurabiego (będący efektem dorobku kodyfikacyjnego poprzednich wieków, a szczególnie okresu III dynastii z Ur), zredagowano także ostatecznie, w formie jaka do nas dotarła, epos o Gilgameszu. Następcy Hammurabiego stopniowo tracili jego dorobek. Zaczęły się bunty południowych ośrodków babilońskich, a także we znaki zaczęli dawać się Kasyci, którzy ostatecznie w znacznym stopniu przyczynili się do upadku I dynastii babilońskiej, która upadła jednakże bezpośrednio pod uderzeniem Hetytów w l. 1600-1595 p.n.e. Jej ostatnim władcą był Samsuditana. Podobnie, jak i inne nacje w poprzednich i następnych wiekach, Kasyci również nie pojawili się nagle. Jeszcze kilkaset lat przed ich dominacją, stopniowo napływali do południowej Mezopotamii, m.in. poprzez osadnictwo i służbę w wojskach najemnych. Wykorzystując najazd Hetytów na Babilonię, Kasyci wkroczyli tamże i założyli dynastię, która panowała przez najbliższe kilka wieków (do ok. pierwszej połowy XII w. p.n.e.). Pierwszym kasyckim władcą na babilońskim tronie został Agum II, a lista panujących tej dynastii obejmuje 36 królów. Kasyci w całości zaadaptowali kulturę babilońską z poprzednich wieków. Ważną innowacją z czasów ich rządów jest nawiązanie w tytulaturze królewskiej do nazwy krainy (Babilonii), a nie tak jak poprzednio do samego miasta (Babilon). Z uwagi na to, że opanowali oni tylko południową część Mezopotamii, bez północnej części, gdzie dominowała Asyria, uwypukliły się różnice między tymi regionami. Schyłek panowania kasyckiego w Babilonii zaznaczył się już w drugiej połowie XIII wieku p.n.e., gdy najechali nią Asyryjczycy i pod wodzą Tukulti Ninurty I zdobyli Babilon ok. 1230 r. p.n.e. Ostatecznie jednak przewagę w Babilonii Kasyci utracili w XII wieku p.n.e. na rzecz Elamitów, którzy w tym wieku najechali na Babilonię pod wodzą Szutruka-Nahhunty, który zdobył i złupił doszczętnie Babilon (1174 p.n.e.), wywożąc mnóstwo dzieł sztuki do stolicy swego państwa Suzy (m.in. słynną stelę z kodeksem Hammurabiego, którą tamże po wielu wiekach odkryli archeolodzy).

Przewaga Elamitów w Babilonii była przejściowa. Po nich, przez ok. pół wieku (1156-1103 p.n.e.), dominowała tam II dynastia z Isin (z Nabuchodonozorem I na czele), która z kolei uległa władcy asyryjskiemu, Tiglatpilesarowi I (1117-1077 p.n.e.). Od tego czasu na terenie południowej Mezopotamii zaznacza się trwały wpływ Asyrii, z okresami przejściowego osłabienia ich władzy, podczas których dominacje zdobywają lokalne dynastie. Ten stan trwał aż do drugiej połowy VII wieku p.n.e., kiedy to powstało nowobabilońskie państwo założone przez semickich Chaldejczyków, istniejące przez ponad stulecie (652-539 p.n.e.). Państwo chaldejskie ze stolicą w Babilonie założone przez Nabopolasara (namiestnika asyryjskiego), to mocarstwo wykraczające poza całą Mezopotamię i sięgające aż do Egiptu. Do najwybitniejszych przedstawicieli władców tego okresu należał bez wątpienia Nabuchodonozor II (605-562 p.n.e.), który doprowadził swoje imperium na szczyty powodzenia, głównie przez swoją ekspansjonistyczną politykę mocarstwową. Za jego panowania do największego znaczenia w swoich dziejach doszedł Babilon, który został przez niego odbudowany (po zniszczeniach asyryjskich z 689 r. p.n.e.) i rozbudowany na niespotykaną dotąd skalę, a ślady monumentalnych budowli z tego okresu, możemy dzisiaj podziwiać na terenie Iraku, jak również w różnych muzeach świata. Państwo chaldejskie upadło po najeździe Medów i Persów, którzy pod wodzą Cyrusa w październiku 539 roku p.n.e. zdobyli Babilon, rozpoczynając tym samym nowy okres dziejów Mezopotamii pod rządami perskiej dynastii Achemenidów.

Mezopotamia północna – Asyria

0. okres staroasyryjski: pocz. II tys. - 1400 p.n.e.

1. okres średnioasyryjski: 1400 p.n.e. - 1000 p.n.e.

2. okres nowoasyryjski: 1000 p.n.e. - 612 p.n.e./609 p.n.e.

Po upadku III dynastii z Ur północna i środkowa Mezopotamia zdominowana była głównie przez rywalizujące ze sobą plemiona amoryckie, ale występował tam także element akadyjski i hurycki. Jednakże to Amoryci kontrolowali najważniejsze ośrodki osadnicze, takie jak Aszur, Mari, Ekallatum czy Terka i to właśnie spośród nich wyłonili się znaczniejsi władcy Mari (Jachdunlim, Zimrilim) i Asyrii (Szamsziadad I). Te dwa państwa prowadziły ze sobą ostrą rywalizację o panowanie na tych terenach. W Mari założycielem linii władców był Amoryta Jachdunlim, dość skutecznie potrafiący przeciwstawić się Asyrii, która rosła w siłę pod rządami Szamsziadada I. Po śmierci Jachdunlima Mari dostało się jednak pod kontrolę władcy asyryjskiego, który osadził tam jako namiestnika swego syna Jasmachadada. Ten stan nie trwał jednak zbyt długo, gdyż po śmierci Szamsziadada, krewny Jachdunlima – Zimrilim, ponownie objął władzę w Mari i doprowadził je do jeszcze większego znaczenia i potęgi niż Jachdunlim. Swój znakomity rozwój Mari zawdzięczało z jednej strony rozbudowanemu rolnictwu (ze znakomicie działającym systemem irygacyjnym), a z drugiej położeniu na szlaku handlowym – potęga tegoż ośrodka została złamana dopiero przez Hammurabiego i w zasadzie już nigdy się nie odrodziła.

3.Imperium Akadyjskie

Imperium akadyjskie – semickie państwo założone przez Sargona Wielkiego, istniejące w latach panowania dynastii akadyjskiej: 2334-2193 p.n.e., na terenie środkowej Mezopotamii, którego stolicą było miasto Akad (Agade). W czasach największego rozkwitu zasięg imperium akadyjskiego wykraczał poza tereny Mezopotamii, obejmując cały jej obszar oraz tereny przyległe.

Założyciel państwa akadyjskiego i dynastii Sargon Wielki (akadyjski), uważany powszechnie za twórcę pierwszego imperium w dziejach świata, w stosunkowo krótkim czasie podporządkował sobie południową i środkową Mezopotamię (Sumer i Akad), a następnie swoje panowanie rozciągnął znacznie dalej. Całkowity zasięg terytorialny imperium akadyjskiego jest trudny do ustalenia – na pewno w jego ramach znajdowała się większość Mezopotamii. Nie jest natomiast jasne czy takie obszary jak wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego, Anatolia a nawet Cypr, zostały włączone do Akadu przez Sargona.

Niektórzy badacze uważają, że część podbojów zrealizowali jego następcy – zwłaszcza Naramsin. Utrata pozycji mocarstwowej imperium akadyjskiego nastąpiła najprawdopodobniej za rządów syna Naramsina – Szarkaliszarriego, m.in. w wyniku najazdów Elamitów i Gutejów (którzy dali się już we znaki już za czasów Naramsina), a także przez liczne powstania miast-państw na terenie Sumeru.

Sargon i jego następcy władzę nad państwem sprawowali z miasta Akad. Pozostałymi obszarami swego imperium władcy akadyjscy rządzili przy pomocy lokalnych dynastii kontrolowanych przez namiestników królewskich mających do dyspozycji wojsko. Pomimo tych środków, jak również wzrostu pozycji króla w państwie, nie obyło się za czasów następców Sargona bez buntów poszczególnych regionów imperium.

Już po śmierci Sargona doszło do groźnych rebelii w miastach sumeryjskich, a także Elamitów. Tym problemom musiał stawić czoło następca Sargona – Rimusz – któremu w końcu udało się opanować sytuację, jednakże po dziewięcioletnim okresie panowania (2278-2270 p.n.e.) zginął w wyniku zamachu.

Kolejny władca – Manisztusu (2269-2255 p.n.e.) – musiał stawić czoło kwestii elamickiej, którą rozwiązał pomyślnie dla Akadu. Z czasów panowania tego władcy pochodzą liczne ślady panowania akadyjskiego w Mezopotamii, zarówno w jej północnej części – Asyrii – jak również poza samą Mezopotamią na południe od Zatoki Perskiej. Świadczą o tym liczne inskrypcje i obeliski.

Kolejnym władcą akadyjskim był Naramsin (2254-2218 p.n.e.) – obok Sargona Wielkiego najwybitniejszy przedstawiciel dynastii. Za jego panowania imperium akadyjskie osiągnęło apogeum znaczenia na Bliskim Wschodzie. Naramsin odznaczył się przede wszystkim sukcesami militarnymi, przynajmniej o tych najwięcej wiemy. Na północy państwa zmagał się z Hurytami i Amorytami, a na wschodzie musiał stawić czoło najpoważniejszemu zagrożeniu za czasów jego panowania – inwazji górskich Lulubejów, co upamiętnione jest m.in. na przetrwałej do naszych czasów słynnej steli (Stela króla Naramsina). Naramsin w swoich zbrojnych pochodach zajął również Eblę i Mari.

Stosunkowo długie panowanie Naramsina odznaczało się wzrostem potęgi politycznej i militarnej na zewnątrz, jednakże już wtedy pojawiły się pierwsze symptomy przyszłych trudności państwa na arenie międzynarodowej. Następca Naramsina – Szarkaliszarri stanął w obliczu poważnego kryzysu związanego z zagrożeniem zewnętrznym imperium. Znamiennym jest fakt, że używał już tylko tytułu „Króla Akadu” w przeciwieństwie do poprzednika – „Króla Czterech Stron Świata”. Szarkaliszarri toczył zmagania o istnienie państwa z niemal tymi samymi przeciwnikami, co Naramsin: Lulubejami, Gutejami, Amorytami, a także z buntującymi się miastami sumeryjskimi (m.in. Uruk). Władca ten pomimo, że nie dopuścił do ostatecznego upadku państwa, nie był w stanie jednakże utrzymać jego imperialnej wielkości – Akad był już tylko cieniem dawnej potęgi.

Po śmierci Szarkaliszarriego nastąpiło kilka lat chaosu, jeszcze bardziej pogrążającego dawne imperium. W końcu, gdy do władzy doszli ostatni królowie, spadkobiercy Sargona Wielkiego – Dudu i Szudurul – państwo akadyjskie ograniczone było w zasadzie tylko do stołecznego Akadu wraz z przyległościami. Rządy tych dwóch ostatnich władców Akadu to czasy względnej stabilizacji państwa, które było już tylko marginalnym ośrodkiem politycznym w regionie. Ostateczny kres istnieniu Akadowi położyli Gutejowie, którzy zdominowali całą południową Mezopotamię na ponad wiek.

4.Persja
Persowie – lud pochodzenia irańskiego zamieszkujący od początków I tysiąclecia p.n.e. tereny zachodniego Iranu. W 550 p.n.e. Persowie zajęli Medię i utworzyli na jej terenach rozległe imperium perskie. W V w. p.n.e. próbowali podbić i zniszczyć Grecję (wojny perskie). W latach 334-327 p.n.e. ulegli potędze Aleksandra Macedońskiego. Zapoczątkowało to okres dominacji nad Persami, początkowo grecko-macedońskiej, a później partyjskiej. Niezależność przywrócili Persom w pierwszej połowie III w. n.e. władcy z dynastii Sasanidów. Zmarnowali jednak oni siły państwa w bezustannych wojnach z Imperium Rzymskim i Cesarstwem Bizantyjskim. W połowie VII w. Persowie zostali podbici przez Arabów i stopniowo przeszli na islam.

5.Sumerowie
Sumerowie (sumeryjskie Sag-gi-ga co oznacza ciemnogłowi) – lud nieznanego pochodzenia, posługujący się językiem sumeryjskim, który pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. stworzył wysoko rozwiniętą cywilizację w dolnej Mezopotamii (Sumer). Istnieje wiele hipotez dotyczących lokalizacji kolebki Sumerów oraz chronologii zasiedlenia przez nich południowej Mezopotamii. Prawdopodobnie nastąpiło to w okresie Uruk lub nawet już w okresie Ubajd.

Nie prowadzili jednolitej chronologii. Za punkty odniesienia służyły im ważne wydarzenia:

0. wstąpienie na tron króla (np. "w piątym roku panowania Hammurabiego, syna Simnubalita, Babilon zajął miasto Ur i Uruk").

1. ważne wydarzenie (trzy lata po ślubie króla zawarto sojusz).

2. kadencja eponimosa – był to ważny urzędnik państwowy jak konsul w Rzymie, czy archont w Atenach

Zestawienie dat z Mezopotamii i Europy umożliwił nam Klaudiusz Ptolemeusz, żyjący w II w. n.e. w Aleksandrii. W swym dziele o życiu Aleksandra Wielkiego zamieścił tablice porównujące wydarzenia w Grecji i na Bliskim Wschodzie.

Sumerowie stworzyli kulturę, która najsilniej oddziaływała na terytorium całego dzisiejszego Iraku, północnej Syrii, południowo-wschodniej Turcji i południowo-zachodniego Iranu.

Prowadzili oni osiadły tryb życia, zajmując się uprawą ziemi, hodowlą bydła, rybołówstwem, handlem i rzemiosłem. Zorganizowani byli w strukturach rodowych i plemiennych. Utworzyli pierwsze miasta-państwa już w ok. 3000 r.p.n.e., źródła mówią o dwunastu sumeryjskich miastach: Eridu, Uruk i Ur, Akszak, Adab, Larsa, Umma, Sippar, Lagasz, Nippur, Szurupak, Kisz. Miasta były ośrodkami niezależnymi, toczącymi między sobą częste wojny. Zamieszkiwali w nich głównie rolnicy, uprawiający okoliczne tereny, ale także rzemieślnicy, zajmujący się garncarstwem, budownictwem, tkactwem, odlewnictwem brązu, oraz kupcy, którzy prowadzili wymianę towarów z Syrią, Palestyną, Egiptem, a nawet drogą morską z mieszkańcami doliny Indusu. Centralnym miejscem miasta był kompleks świątynny, w którym oddawano hołd bogu, opiekunowi miasta. Miasta były rozległe. W Eridu zabudowania wzniesione na 10 hektarach powierzchni zamieszkiwało prawie 2 000 ludzi. W największych miastach wielkość populacji dochodziła do 50 000 mieszkańców.

Społeczeństwa państw sumeryjskich miały strukturę klasową, władzę w nich sprawował król-kapłan, zaś na dole drabiny społecznej znajdowali się niewolnicy. Zatrudniano ich głównie do budowy kanałów nawadniających i regulacji często wylewających rzek.

6.Kultura Mykeńska
Kultura mykeńska (1600-1100 p.n.e. lub 1400-1200 p.n.e.) – najstarsza kultura Grecji kontynentalnej na półwyspie Peloponeskim.
Nazwa pochodzi od ważnego ośrodka cywilizacji Achajów – miasta Mykeny, znajdującego się w centrum Kotliny Argolidzkiej.
Kultura ta poznana dokładniej dopiero pod koniec XIX wieku dzięki pracom wykopaliskowym prowadzonym przez archeologa Heinricha Schliemanna z 1874 roku, a później przez jego następców.

Kultura mykeńska to ostatnia faza rozwoju kultury helladzkiej.

Achajowie pojawili się w Grecji w XVI w. p.n.e. Ich pochodzenie nie jest znane. Nazywali siebie "Achajoi". W połowie XV w. p.n.e. podbili Kretę i przejęli zdobycze cywilizacji minojskiej – m.in. pismo.
Pismo linearne B zdradza podobieństwo do pisma linearnego A. Zapisywanie języka Achajów w sylabicznym systemie (samogłoski i sylaby otwarte) pisma linearnego B sprawiło spore kłopoty, co jest dodatkowym dowodem na to, że zostało ono zapożyczone od ludu nieposługującego się językiem greckim. Pismem linearnym B Achajowie poslugiwali się wyłącznie w celach administracyjnych. W XIV w. p.n.e. zbudowano pierwsze pałace obronne. Powstały one w Atenach i Tirynsie. W następnym stuleciu (XIII) pałace wzniesiono w Mykenach, Pylos, Gala i Tebach. Pałace były siedzibami władców noszącymi tytuł "wanaks". Pałace były ośrodkami władzy, kultury, rzemiosła i handlu. Rzemieślnicy wytwarzali dobra luksusowe i broń na potrzeby władców. Przedmiotami luksusowymi handlowano. Handel zewnętrzny organizowany był wyłącznie przez władców. Zajmowali sie nim wyznaczeni przez wanaksów agenci. Kupców działających na własną rękę i ryzyko, nie było. Eksportowano ceramikę, naczynia z brązu, oliwę i tkaniny. Domostwa rzemieślników budowano wokół pałacu, jedynego odbiorcy dóbr. Importowano miedź, cynę, złoto, srebro, kość słoniową i bursztyn. Wsie okresu mykeńskiego tworzyły społeczności zamknięte, samowystarczalne. Narzędzia pracy, tkaniny i ubrania, rolnicy wytwarzali sami. Ponieważ właścicielem ziemi był wanaks, użytkujący ją rolnicy uiszczali władcy daninę. Mykeny przez wiele wieków były najważniejszym ośrodkiem władzy, wywierającym wpływ na Beocję, Attykę i Tesalię. Dzięki dostępowi do morza utrzymywały szerokie kontakty handlowe.

7.Kultura Minojska
Kultura minojska, kultura kreteńska – jedna z najstarszych kultur epoki brązu w obszarze Morza Śródziemnego powstała na Krecie około 3000 r. p.n.e. Odkryta i poznana dokładniej dopiero na początku XX wieku dzięki pracom wykopaliskowym prowadzonym przez archeologa Arthura Evansa. Wielu historyków uważa, że Kreta odgrywała ważną rolę w handlu cyną (stanowiącą jeden ze składników do produkcji brązu) we wschodniej części Morza Śródziemnego.

Prace wykopaliskowe potwierdziły przekazy Homera o stu miastach istniejących na Krecie. Do największych należały Knossos, Fajstos, Hagia Triada i Malia. W całości odkopane miasto nadbrzeżne Gurnia (1500 r. p.n.e.) liczyło około tysiąca mieszkańców. Żadne z odkopanych miast nie miało murów obronnych, znaleziono też niewiele broni.

Terminy, którymi określa się cywilizację minojską, to: cywilizacja pałacowa (pałac był siedzibą władcy oraz centrum życia społecznego, politycznego i gospodarczego a zarazem magazynem żywności i surowców oraz ich dystrybucji) oraz talassokracja (określenie na dominację Krety na morzu).

Kreteńczycy posługiwali się pismem linearnym A, dla odróżnienia od pisma linearnego B, używanego przez Mykeńczyków. Pismo linearne A nie zostało dotychczas rozszyfrowane.

Do najważniejszych zabytków zalicza się pałac w Knossos (zwany też pałacem Minosa), związany z mitem o Minotaurze, pochodzący z okresu 2000-1570 p.n.e. Pałac pozbawiony jest fortyfikacji, co by wskazywało na okres względnego pokoju, a także na hegemonię tej kultury w tym rejonie.

Zmierzch kultury minojskiej przyniósł wybuch wulkanu na wyspie Thira (ok. 1628 r. p.n.e.) oraz najazd Achajów około 1550 r. p.n.e.

8.Rzym
Pod terminem starożytny Rzym rozumie się zazwyczaj państwo stworzone przez mieszkańców miasta Rzym, leżącego w Italii nad rzeką Tyber. Historia starożytnego Rzymu zaczyna się wraz z założeniem miasta w 753 roku p.n.e., a kończy obaleniem cesarza Romulusa Augustulusa w 476 roku n.e.

Dzieje miasta Rzym i imperium rzymskiego zostały opisane w następujących artykułach:

0. królestwo rzymskie - dzieje miasta Rzym i państwa rzymskiego do roku 509 p.n.e.

1. republika rzymska - losy państwa rzymskiego w latach 509-27 p.n.e.

2. cesarstwo rzymskie - historia imperium rzymskiego od 27 p.n.e. do 395 n.e. oraz

3. cesarstwo zachodniorzymskie od 395 roku do jego końca w 476.

Do ważniejszych dat związanych z Rzymem zaliczamy także:

0. 15 marca 44 p.n.e. - śmierć Juliusza Cezara,

1. 212 - nadanie obywatelstwa rzymskiego wszystkim mieszkańcom Rzymu,

2. 313 - zezwolenie przez Konstantyna Wielkiego na swobodne wyznawanie chrześcijaństwa .

Najstarsze ślady osadnictwa pochodzą znad rzeki Tyber. Państwo rzymskie zasiedlali najpierw Etruskowie, którzy wykształcili wysoko rozwiniętą kulturę - byli wspaniałymi rolnikami i kupcami, a w pewnym okresie mogli się równać nawet z Fenicjanami. Produkowali narzędzia ozdobne i praktyczne.Dzięki nim rozpowszechniła się w Italii kultura grecka. Przełomem było właśnie pojawienie się Etrusków nad Tybrem, ponieważ bardzo mocno przyczynili się do rozwinięcia tego regionu. Panowanie Etrusków w tym rejonie doprowadziło także częściowo do powstania Rzymu. Wzniesiono w tym czasie Forum Romanum które stanowiło centrum gospodarcze Rzymu.Od tego centrum powstawały ulice, domy i budynki(także świątynie).W okolicach Rzymu była bardzo urodzajna ziemia która bardzo przyczyniła sie do rozwoju Rzymu i jego okolic.

9.Fenicjanie
(łac. Phoenicia terra lub Phoenice, z gr. Phoinike; fenickie Bani Kan'an "dzieci Kanaanu") – starożytna kraina na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, obejmująca tereny dzisiejszego Libanu, zachodniej Syrii i północnego Izraela.

Południowa część Fenicji kończyła się górami Karmel i oddzielała Galileę w Palestynie od morza. Na północy Fenicja sięgała w pewnych okresach aż miasta Gabala (dzisiejsze Dżebele). Kraj ten ciągnął się więc z północy na południe na długości 200-320 km przy szerokości 10-50 km. Krajobraz po większej części górzysty. Zalesione w starożytności góry Libanu piętrzą się wzdłuż całego kraju, tu i ówdzie poprzecinane żyznymi dolinami. Niekiedy góry sąsiadują z morzem w takiej bliskości, że z trudem można przeprowadzić przez nie drogę. Wszystkie więc większe osiedla (Tyr, Sydon, Arwad i inne) znajdowały się w rejonach przybrzeżnych, zaś kraj położony w głębi lądu był mało zaludniony. Dlatego też Fenicja prawdopodobnie nie miała nigdy wielu mieszkańców.

Prócz lasów i ślimaka purpurowego (Murex trunculatus), z którego wyrabiano purpurę, bogactw naturalnych Fenicja nie posiadała. Mimo to była jednym z najlepiej rozwiniętych gospodarczo państw starożytności. Najważniejszą rolę odgrywało tu bardzo dobrze rozwinięte rzemiosło i zaawansowane rolnictwo. Fenicjanie słynęli zwłaszcza z eksportu towarów luksusowych, takich jak przedmioty wytapiane z metali czy szkła (sztukę wytapiania przejęli z Egiptu). Fenicjanie handlowali też kością słoniową, barwionymi tkaninami (sławna purpura tyryjska). Stworzyli na stokach górskich tarasowy system uprawy sadów owocowych i winnic. Fenicjanie jako zapłatę uzyskiwali najczęściej szlachetne kruszce, cynk, cynę, miedź, ołów. Na bardzo dużą skalę prowadzono handel niewolnikami.

Najważniejszym źródłem dochodu miast fenickich był dalekomorski handel metalami takimi jak: srebro, cyna i ołów sprowadzane z Hiszpanii, cyna z Wysp Brytyjskich, miedź z Cypru, czy złoto z Afryki i Hiszpanii.

Nazwa Fenicja (gr. Φοινίκη Phoinike) prawdopodobnie pochodzi od nadanej sobie przez nich samych a skojarzonej przez etymologię ludową ze słowem φοινός (phoinos, krwistoczerwony) - ze względu na fenicki handel purpurą.

Najdonioślejszym wynalazkiem jest niewątpliwie pismo alfabetyczne, powstałe w II połowie II tysiąclecia p.n.e. na obszarach Syrii i Fenicji. Ponadto Fenicjanie przejęli wiele wynalazków od starszych, sąsiednich kultur (wytapianie szkła, kruszców, metali). Za najpiękniejszy barwnik uchodziła fenicka purpura.

10. Żydzi
naród wywodzący się od plemion semickich, zamieszkujących Palestynę, określanych jako Hebrajczycy albo Izraelici, posługujący się początkowo językiem hebrajskim.

Pierwotnie wchodzili oni prawdopodobnie w skład grupy Habiru, którą w II tysiącleciu p.n.e. tworzyły ludy przybyłe do Syropalestyny z obszarów Mezopotamii. Uważa się, iż termin Hebrajczycy pochodzi właśnie od nazwy Habiru. Podstawą tożsamości narodu żydowskiego była religia narodowa – judaizm oraz kultura żydowska.

Żydzi zamieszkujący Państwo Izrael są nazywani Izraelczykami. Wyraz "żyd" (pisane małą literą) bywa czasem używany jako określenie osoby wyznającej judaizm

Najstarszą historię Żydów przedstawia Biblia, która określa ich jako naród wybrany przez Boga Jahwe. Żydzi mieli pochodzić od Abrahama, który około 1800 r. p.n.e. przywędrował z Ur w Mezopotamii do ziemi Kanaan (obecnie Palestyna oraz państwo Izrael). Podczas trójpokoleniowego pobytu w Kanaanie Żydzi zaczęli posługiwać się językiem starokananejskim (będącym punktem wyjścia do języka hebrajskiego), choć w/g Biblii byli pierwotnie Aramejczykami. W późniejszym okresie Żydzi przebywali w Egipcie do 1200 p.n.e., gdy pod wodzą Mojżesza powrócili podzieleni na 12 plemion do ziemi Kanaan jako Ziemi Obiecanej przez Boga. Około 1050 p.n.e. zjednoczeni przez króla Saula pokonali plemiona filistyńskie. Za panowania królów Dawida i Salomona królestwo przeżywało rozkwit kulturalny i gospodarczy, stając się lokalnym mocarstwem. Król Dawid zdobył Jerozolimę i ustanowił ją stolicą królestwa (rok 1003 p.n.e.).

Po śmierci Salomona doszło do podziału państwa na dwa królestwa: Judę ze stolicą w Jerozolimie i Izrael ze stolicą w Samarii. Królestwa te prowadziły ze sobą nieustanne wojny przez dwieście lat, aż do podbicia Izraela przez Asyrię. W VI w. p.n.e. Judę zdobył Babilon, a Żydzi zostali uprowadzeni w tzw. niewolę babilońską. To wydarzenie zapoczątkowało rozproszenie – żydowską diasporę. Do Judei wróciła bowiem tylko niewielka część wysiedlonych Żydów, i to dopiero za króla Persji Cyrusa II Wielkiego. Reszta pozostała nad Eufratem, tworząc świetnie prosperującą społeczność.

Wielu uczonych uważa, iż nazwa Hebrajczycy pochodzi od terminu Habiru, starożytnego określenia wędrownych plemion semickich przybyłych do Palestyny zza Eufratu, którzy za czasów Amenhotepa IV spustoszyli miasta-państwa Kanaanu. Najstarszą inskrypcją wymieniającą Izrael wśród narodów Kanaanu jest Stela Merneptaha z XIII wieku p.n.e., zaś pierwsze wzmianki o Izraelu jako państwie znajdują się na Steli Meszy z IX wieku p.n.e.