Źródła

• GUS

• roczniki demograficzne

• Rządowa Rada Ludnościowa; raporty

• World Population Prospects

Demografia – opisanie ludności.

1855 – A. Guillard – pojęcie demografii

1662 – J. Graunt – ojciec demografii

merkantylizm – mała liczba ludności powoduje lenistwo

fizjokracja – potęgę państwa stanowi produkcja

maltuzjanizm – wzrost ludności geometryczny, żywności arytmetyczny; polityka ograniczania wzrostu ludności

zdarzenia demograficzne – podstawowe elementy ruchu naturalnego:

• urodzenia – info płynie ze szpitala do USC w miejscu zameldowania matki; rodzice w ciągu 2 tygodni muszą zarejestrować dziecko; USC co miesiąc wysyła dane do GUSu

  • PESEL – Powszechny Elektroniczny System Ewidencji Ludności

• zgony – lekarz wystawia akt zgonu, który jest dostarczany do USC w miejscu zameldowania; potem dane są przekazywane do GUSu

• małżeństwa – jeżeli ślub zawierany jest w USC, to wysyła on dane do urzędu statystycznego; jeżeli zawierany jest ślub wyznaniowy, duchowny musi w ciągu 3 dni roboczych wysłać papiery do USC w miejscu zamieszkania męża

• rozwody – o rozwodzie musi zadecydować sąd okręgowy, który wysyła info do urzędu statystycznego w miejscu zameldowania osoby wnoszącej pozew

cenzus – spis powszechny

• co 10 lat

• w latach zakończonych na 0

• dane zbierane na krytyczny moment spisu – na konkretny dzień i godzinę

• określony formularz spisowy

• cechy badane:

  • obligatoryjne: płeć, wiek, stan cywilny

  • fakultatywne: wykształcenie, narodowość, zawód

• zawód

  • obiektywny – przynależność do danej gałęzi gospodarki

  • subiektywny – faktycznie wykonywany zawód

• mikrospisy – w połowie czasu między spisami, nie obejmują całej populacji, do wylosowanych, 5% populacji

Polska:

• 1789 – spis powszechny – pierwszy nowożytny spis

• 1921 – II spis

• 1931 – III spis

• 1950 – pierwszy spis po wojnie

• 1960

• 1970

• 1978 (1975 – zmiana administracyjna z 17 do 49 województw)

• 1988

• 2002 (1999 – zmiana administracyjna z 49 do 16 województw; reforma oświaty, służby zdrowia, systemu emerytalnego)

Urodzenia

Rodzaje współczynników demograficznych (opisują zjawiska):

• surowe (brutto)

  • odnoszą się do wszystkich ludzi

  • zdarzenia demograficzne do średniej liczby populacji

  • natężenia zjawiska w populacji w przeliczeniu na 1000 mieszkańców

  • współczynnik surowy urodzeń – liczba urodzeń żywych na 1000 osób w danym roku

• specjalne

  • odnoszą zdarzenia do kategorii ludności, które biorą w nich udział

  • współczynnik płodności (specjalny urodzeń) – ile żywych urodzeń przypada w roku na 1000 kobiet w wieku rozrodczym (15-49 lat)

  • nie ma współczynnika specjalnego zgonów

  • współczynniki cząstkowe – odnoszą się do konkretnego rocznika

• syntetyczne

  • współczynnik dzietności – ile średnio na jedną kobietę przypada żywych urodzeń w ciągu całego jej życia; suma cząstkowych współczynników płodności od 15. do 49. r. życia

    • x = 2,1 – reprodukcja prosta

    • x < 2,1 – reprodukcja zawężona – populacja nie odtwarza się

    • x > 2,1 – reprodukcja rozszerzona – z zapasem

  • współczynnik reprodukcji brutto – ile na jedną kobietę przypada dziewczynek w ciągu całego życia (ile dziewczynek przypada na ogólną liczbę urodzeń)

Teoria przejścia demograficznego

Społeczeństwo tradycyjne – rolnicze; procesy demograficzne zachodzą naturalnie, bez ingerencji człowieka; 6-7 dzieci na kobietę.

Przejście demograficzne – proces jednokierunkowych zmian prowadzący do przejścia od społeczeństw tradycyjnych do społeczeństw nowoczesnych – modernizacja (transformacja) społeczeństwa. Fazy:

• I – reprodukcja rozrzutna – niski przyrost naturalny osiągany dużą rozrodczością i dużą umieralnością (50%); społeczeństwa tradycyjne

• II – eksplozja demograficzna; postępujący spadek umieralności; efekt postępu cywilizacyjnego; rozrodczość na takim samym poziomie, a nawet przejściowo wzrastała; gwałtowny przyrost naturalny; szybki przyrost ludności spowodowany spadkiem umieralności

• III – implozja demograficzna – spadek rozrodczości; świadome działania ku temu na przełomie XVIII/XIX w.; maltuzjanizm; w miarę stały poziom umieralności; wysoki przyrost, ale tendencja spadkowa z roku na rok

• IV – reprodukcja oszczędna – niski przyrost naturalny osiągany małą rozrodczością i małą umieralnością (10-12%); społeczeństwa nowoczesne

• obecnie zdarza się, że umieralność zaczyna przewyższać rozrodczość; rodzi się ok. 133 mln dzieci rocznie.

Mechanizmy spadku dzietności:

• teoria Caldwella – istnieją 2 sposoby produkcji na świecie:

  • tradycyjny (rolniczy) – cała rodzina pracuje, dzieci szybko są włączane w proces; siła i zamożność rodziny zależy od dzietności; przepływ dóbr od dzieci ku rodzicom

  • kapitalistyczny – przepływ dóbr od rodziców do dzieci; pracuje tylko ojciec, żona i dzieci są na jego utrzymaniu; liczna rodzina jest obciążeniem, dzieci są nieopłacalne

• teoria Leibensteina – oparta o zachowania konsumenckie; ludzie, którzy chcą mieć dziecko zachowują się jak konsumenci; dziecko jest dobrem luksusowym, jest drogie; ocena użyteczności dobra:

  • dziecko jako producent (w społeczeństwach tradycyjnych)

  • dziecko jako zabezpieczenie na starość

  • dziecko jako zaspokojenie potrzeb emocjonalnych

koszty nabycia dobra są rozważane:

• bezpośrednie – to, co można zmierzyć w złotówkach (jedzenie, ubranie, szkoła); są przewidywalne

• pośrednie – nerwy, utrata wolności i czasu; są nieograniczone

użyteczność dziecka maleje, koszty rosną.

Umieralność – zgony

Prawdopodobieństwo = 1

Zgon – trwałe, nieodwracalne ustanie czynności narządów niezbędnych do życia, w konsekwencji czego ustaje czynność całego organizmu.

Struktura zgonów: wg wieku, płci, wykształcenia, stanu cywilnego, pozycji społecznej.

Mężczyźni żonaci umierają rzadziej niż kawalerowie.

W warstwach niżej wykształconych umieralność jest większa niż w wykształconych.

Umieralność – natężenie zgonów w populacji

• współczynnik zgonów – ile zgonów w danym roku przypada na 1000 osób w populacji

• współczynnik zgonów niemowląt – ile niemowląt umiera na 1000 urodzonych żywych dzieci przed ukończeniem roku

  • kraje nisko rozwinięte – wysoki współczynnik zgonów niemowląt

• wskaźnik nadumieralności mężczyzn – stosunek współczynnika zgonów mężczyzn w roku do współczynnika zgonów kobiet w roku

Śmiertelność – natężenie liczby zgonów do średniej liczby chorujących na daną chorobę w danym roku

• współczynnik śmiertelności – ile zgonów osób chorujących na daną chorobę w roku przypada na 1000 osób chorujących na tę chorobę w roku

Przyczyny zgonów – choroba, uraz lub zatrucie, które prowadzi do zgonu:

• ze względu na rodzaj choroby

  • choroby serca i układu krążenia

  • nowotwory

  • zakaźne

  • zewnętrzne przyczyny

• ze względu na charakter przyczyny

  • z przyczyn naturalnych – starzenie się organizmu i choroby

  • z przyczyn nienaturalnych – zewnętrzne przyczyny, nagłe

    • związane z działalnością człowieka – wypadki, zatrucia, zabójstwa, samobójstwa, wojny, terroryzm, eutanazja, kara śmierci

    • związane z działalnością sił przyrody – trzęsienia ziemi, wulkany, powodzie.

MAŁŻEŃSTWA – związek kobiety i mężczyzny

Przeszkody w zawarciu małżeństwa:

• dolna granica wieku matrymonialnego

• zbyt bliskie pokrewieństwo

• ubezwłasnowolnienie

• pozostawanie w ważnym związku małżeńskim (chyba, że legalna jest poligamia)

Związki (skład osobowy):

• monogamiczne (2 osoby)

• poligamiczne (3 i więcej)

  • poliandria (1 kobieta + kilku mężczyzn, np. Tybet)

  • poligynia (1 facet + kilka kobiet, np. kraje islamskie)

lewirat – zwyczajowe prawo nakazujące mężczyźnie poślubienie wdowy po zmarłym bracie (w celu zapewnienia bezpieczeństwa rodzinie)

sororat – jeżeli mężczyzna owdowieje, to musi się ożenić z siostrą zmarłej żony, jeżeli ją miała i jest ona stanu wolnego

Małżeństwa ze względu na cechy demograficzne małżonków:

1. homogeniczne – między osobami o podobnych cechach demograficznych (wiek, wykształcenie, status społeczny, narodowość)

2. heterogeniczne – między osobami o różnych cechach demograficznych

Małżeństwa ze względu na kierunek przepływu korzyści między rodzinami męża i żony:

1. patrilokalne –kasa idzie do rodziny pana młodego, np. Indie

2. matrilokalne – kasa idzie do rodziny panny młodej

3. neolokalne – bez żadnych zobowiązań

małżeństwa binacjonalne - dwunarodowościowe

Podział związków ze względu na stronę formalno-prawną:

• formalne – małżeństwa – skutkują powstaniem rodziny demograficznej

  • cywilne (świeckie) – zawierane przed urzędnikiem państwowym

  • wyznaniowe – zawierane przed duchownym

• nieformalne – konkubinat, kohabitacja, związki partnerskie – rodzina biologiczna

  • związki typu LAT (Living Apart Together – razem, ale osobno); związki uczuciowe nie prowadzące do wspólnego zamieszkania

rodzina demograficzna – ma swój początek już w momencie zawarcia małżeństwa; cykl rozwojowy:

• rodziny rozwojowe

  • r. nuklearna (młodzi małżonkowie bez dzieci)

  • r. elementarna (młodzi małżonkowie + przynajmniej 1 dziecko)

• rodziny nierozwojowe

  • r. renuklearna (żona kończy 50 lat; małżonkowie już nie mogą mieć dzieci)

  • r. szczątkowa (samotny rodzic z dziećmi; rozwód lub śmierć; może wrócić do fazy elementarnej)

okres protogenetyczny – czas, jaki mija od zawarcia małżeństwa do urodzenia się pierwszego dziecka

surowy współczynnik małżeńskości – stosunek liczby małżeństw zawartych w danym roku do średniej liczby ludności w danym roku *1000

współczynnik specjalny małżeństw (współczynnik natężenia małżeństw wśród osób w wieku matrymonialnym) – stosunek liczby małżeństw zawartych w danym roku do liczby ludności w wieku matrymonialnym w danym roku *1000

MIGRACJE

2 procesy kształtujące oblicze demograficzne świata: ruch naturalny i migracje.

Migracje – przemieszczenia w przestrzeni, wiążące się ze zmianą miejsca zamieszkania i przekroczeniem granicy administracyjnej.

Podział migracji:

1. ze względu na kierunek:

   1. miasto miasto

   2. miasto wieś (ludzie starsi, małżeństwa)

   3. wieś miasto (poszukiwanie pracy, szkoły, częściej kobiety ni ż mężczyźni)

   4. wieś wieś

2. ze względu na czas trwania:

   1. stałe (trwałe)

   2. czasowe (zwykle studia, praca)

   3. wahadłowe - codzienne dojazdy do pracy lub szkoły, wiążące się z przekroczeniem granicy administracyjnej

3. ze względu na przyczyny:

   1. ekonomiczne (praca, wyższe zarobki)

   2. pozaekonomiczne (polityczne, wyznaniowe, religijne)

4. ze względu na sytuację osobistą migrantów:

   1. dobrowolne

   2. wymuszone - szykanowanie

   3. przymusowe – nakaz administracyjny (wysiedlenia, przesiedlenia, ekstradycja, deportacja)

Skutki migracji:

1. demograficzne:

-zmiany liczby ludności i struktury ludności na danym obszarze; obszary wiejskie z niedostatkiem kobiet, nadmiar w miastach

1. ekonomiczne:

-zmniejszenie bezrobocia bez inwestycji w obszarach odpływowych

-transfery finansowe

-wzrost produkcji krajowej

-wzrost cen nieruchomości

1. społeczne:

-unifikacja świata, mieszanie się kultur

-konflikty społeczne (imigranci vs. tubylcy)

1. biologiczno-medyczne

-mieszanie się ras, genów

-przenoszenie się chorób

współczynnik imigracji brutto – liczba imigrantów w danym roku do średniej liczby ludności w danym roku *1000

współczynnik emigracji brutto – liczba emigrantów w danym roku do średniej liczby ludności w danym roku *1000

współczynnik migracji netto – saldo migracji (imigranci w d.r. minus emigranci w d.r.) do średniej liczby ludności w d.r.

I_t > E_t = W_In (współczynnik imigracji netto) – przyrost liczby ludności

I_t < E_t = W_En (współczynnik emigracji netto) – spadek liczby ludności

równanie bilansowe ludności: L_P + (U_t –Z_t) + (I_t – E_t) = L_K liczba początkowa (1 I) + przyrost naturalny + saldo migracji = liczba końcowa (31 XII) (wszystko w danym roku)

liczba pocz. – liczba końcowa = przyrost naturalny + saldo migracji ± zmiany administracyjne

STRUKTURA DEMOGRAFICZNA LUDNOŚCI

Cechy demograficzne:

• wiek /

• płeć / minimum demograficzne

• stan cywilny /

• wyznanie

• stosunek pokrewieństwa

• narodowość

Płeć:

- może być tylko jedna w danym momencie

- na świecie jest więcej mężczyzn, w Europie więcej jest kobiet

- współczynnik feminizacji: liczba kobiet do liczby mężczyzn *100%

- współczynnik maskulinizacji: liczba mężczyzn do liczby kobiet *100%

- Polska: 107 kobiet na 100 mężczyzn

- Europa Wschodnia: 117 kobiet na 100 mężczyzn – najbardziej sfeminizowany obszar na świecie

- Azja (głównie Chiny i Indie) najbardziej zmaskulinizowana

Wiek:

- 3 rodzaje grupowania wg wieku:

1) demograficzne – pięcioletnie grupy wieku (0-4, 5-9, 10-14, itd.)

2) funkcjonalne(urbanistyczne) – grupy edukacyjne: żłobkowa (0-2), przedszkolna (3-6), szkolna (7-12), gimnazjalna (13-15), szkoła średnia (16-18/19); później co 5 lat (20-24, 25-29 itede itepe)

3) ekonomiczne – grupa przedprodukcyjna (0-17), produkcyjna (18-59K/64M), poprodukcyjna (60K/65+M)

- parametry wieku:

• mediana wieku – środkowa wartość wieku w danym kraju (np. w Polsce 37,5 lat)

• obciążenie ekonomiczne – ile ludzi z grup nieprodukcyjnych przypada na grupę produkcyjną

- współczynnik obciążenia ekonomicznego: liczba przedprodukcyjnych + liczba poprodukcyjnych do liczby produkcyjnych *100%

- współczynnik obciążenia dziećmi i młodzieżą: liczba poprodukcyjnych do liczby produkcyjnych

- indeks starości – liczba poprodukcyjnych do liczby przedprodukcyjnych *100%

Łączna analiza wieku i płci – piramida wieku

społeczeństwo młode społeczeństwo dojrzałe społeczeństwo stare

IV faza przejścia demogr. V faza przejścia demogr.

piramida progresywna piramida stacjonarna piramida regresywna