P. Lejeune Pakt autobiograficzny (2)
autobiografia – retrospektywna opowieść prozą, gdzie rzeczywista osoba przedstawia swoje losy w jednostkowym aspekcie i ze szczególnym uwzględnieniem historii osobowości.
4 warunki autobiografii:
1) forma językowa – a) opowieść, b) proza;
temat – losy jednostki, historia osobowości;
3) sytuacja autora – tożsamość autora z narratorem;
status narratora – a) tożsamość narratora z głównym bohaterem, b) retrospektywna wizja opowiadania.
Pamiętnik nie ma 2, biografia 4a, powieść pierwszoosobowa nie ma 3, poemat autobiograficzny – 1b, dziennik intymny 4b, autoportret, esej 1a i 4b. Muszą być spełnione zawsze 3 i 4a.
tożsamość narratora i głównego bohatera – najczęściej przez I osobę (Genette: narracja autodiegetyczna). Jeśli I osobowy narrator nie jest tożsamy z głosem bohatera – to narracja homodiegetyczna;
w I osobie (Benveniste) – I osoba to 2 poziomy – 1) poziom odniesienia – zaimki osobowe mają odniesienie w procesie mówienia dopiero, 2) poziom wypowiedzi. Zaimki komunikują tożsamość podmiotu językowego z gramatycznym podmiotem wypowiedzi.
W 2 typach sytuacji jest utrudniona identyfikacja podmiotu:
cytat – w piśmie są myślniki, cudzysłowy. W mowie – tylko intonacja;
ustne porozumienie na odległość (telefon, ciemne pomieszczenie – „kto tam jest?” „ja” „jaki ja?”);
definicja autobiografii musi wychodzić od imienia własnego. Istnienie autora streszcza się w nazwisku. Jest autor osobą społecznie odpowiedzialną. Jest na pograniczu między tekstem a rzeczywistością. Prawdziwy autor rodzi się dopiero z napisaniem drugiej książki – bo wtedy konstytuuje się przestrzeń autobiograficzna;
nie ma autobiografii pisanej pod pseudonimem. Autobiografia wymaga afirmacji tożsamości na poziomie aktu wypowiadania, a wtórnie – podobieństwa na poziomie wypowiedzi;
powieść autobiograficzna – czytelnik postuluje tożsamość autora i bohatera, autor neguje / nie potwierdza tożsamości – brak tu paktu autobiograficznego;
wszystkie formy paktu autobiograficznego wiąże podpis. Czytelnik nie może poddać w wątpliwość tożsamości. Kwestia wierności / podobieństwa zależy od kwestii autentyczności.
Sygnały identyczności:
NIEJAWNE:
przez użycie tytułu;
w początkowych partiach tekstu narrator tak się zachowuje, że czytelnik identyfikuje go z autorem;
JAWNE:
narrator – ma to samo nazwisko, co autor;
tożsamość to nie podobieństwo. To fakt (uznany lub nie), bezpośrednio uchwytny na poziomie aktu wypowiadania. Podobieństwo – relacja na płaszczyźnie wypowiedzi. Tożsamość ustala się na podstawie narratora, autora i bohatera. W podobieństwie jest jeszcze jeden element – dla podmiotu wypowiedzi;
biografia, autobiografia – utwory referencjalne;
model – fragment rzeczywistości, do którego wypowiedź ma być podobna. Podobieństwo realizuje się w 2 poziomach – 1) oparty na kryterium dokładności – w odniesieniu do elementów opowiadania, 2) na kryterium wierności – w odniesieniu do całości. Dokładność – dotyczy informacji, wierność – znaczenia;
w biografii – identyczność nad podobieństwem. W autobiografii – odwrotnie;
wypadek graniczny dla tożsamości – fałszerstwo. Dla podobieństwa – mitomania;
przestrzeń autobiograficzna – autobiografii brakuje złożoności i niedookreślenia, powieści – dokładności i wierności;
gatunek autobiograficzny jest gatunkiem umownym. Wynika z kontraktu między autorem i czytelnikiem;
autobiografia – styl lektury i odmiana pisarstwa, zmienny historycznie produkt obustronnej umowy;
historia tekstów autobiograficznych – historia ich odczytywania;
autobiografia ma być definiowana nie przez podobieństwo z realną osobą, a przez styl lektury.
Paul de Man: Autobiografia jako od-twarzanie
podejścia autobiograficzne zawężają badania;
trudność w definiowaniu i traktowaniu autobiografii jako kolejnego gatunku literackiego;
autobiografia nie poddaje się za bardzo gatunkom – bo czy w utworach sprzed XVIII wieku można mówić o autobiografii? Albo czy autobiografia może być pisana wierszem?;
autobiografia a fikcja – wydarzenia są w autobiografii łatwiejsze do zweryfikowania; referencjalność jest prostsza. Autobiografia może zawierać urojenia, ale ich źródłem jest pojedynczy podmiot. Ale nie ma pewności, że autobiografia jest realna / realistyczna;
rozróżnienie między fikcją a autobiografią nie sprowadza się do opozycji „albo-albo”, nie można rozstrzygnąć, czy coś jest jednym czy drugim;
s. 309 autobiografia to zatem nie gatunek czy tryb wypowiedzi, lecz pewna figura odczytywania lub rozumienia, z jaką mniej lub bardziej wyraźnie mamy do czynienia we wszystkich tekstach. Polega ona na połączeniu dwóch podmiotów uwikłanych w proces lektury, w którym zastępując się wzajemnie i odbijając w sobie, określają się one nawzajem;
metafora drzwi obrotowych – Genette;
autobiografia nie jest wiarygodnym świadectwem samopoznania. Nie jest tylko reprezentacją i strukturą poznawczą, ale i pewną umową (Lejeune);
badania autobiografii – konieczność wyrwania się z tropologii podmiotu i wpisanie ponownie tej konieczności w model poznania;
prosopon poien – przydawać maskę / oblicze – prozopopeja – to trop autobiografii. Autobiografia nadaje / pozbawia oblicza, twarz, od-twarzanie, figura, forma, deformacja. Prozopopeja – też sztuka subtelnego przejścia. Godzi tematyczny patos z kunsztownym stylem;
s. 318 człowiek z dolin tak chętnie zwraca się ku książkom i znajduje w nich taką pociechę, skoro świat zewnętrzny zawsze był dla niego książką (…). Tym, czego jesteśmy pozbawieni, jest nie życie, lecz kształt i namacalność świata dostępnego tylko w prywatnym rozumieniu;
autobiografia – przywraca śmiertelność (przez prozopopeję głosu i imienia), pozbawia twarzy i kształtu i też je przywraca. Autobiografia ukrywa od-twarzanie, jakie sama powoduje.