ZALICZENIE – egzamin ustny, krótka rozmowa 03.06.2011
Lingwistyka stosowana wykład z dnia 20.05.2011 LEKSYKOGRAFIA
Metodologiczne podstawy współczesnej leksykografii.
Zakres współczesnej leksykografii oraz jej problematyka.
Leksykografia (gr. leksikón - słownik + gráphõ - piszę)
Leskem (gr.) słowo; Grafi (gr.) litera; Logos (gr.) nauka, wiedza, słowo
Leksykologia – nauka o słowie, o wyrazach; Leksykografia – nauka opisująca znaczenie wyrazów (dot. encyklopedii, słowników).
Leksykografia to jak najbardziej część lingwistyki stosowanej. Tworzenie słowników, encyklopedii, leksykonów.
Leksykografia – pod jej pojęciem rozumiemy dyscyplinę związaną z: 1) opracowywaniem słowników językowych; 2) opracowywaniem słowników przeznaczonych dla tzw. zwykłych użytkowników języka, które nazywają się popularnymi. W słownikach językowych przedmiotem opisu są wyrażenia języka. Opis dokonywany jest z pkt widzenia językoznawstwa. W encyklopediach zaś opisywane są zjawiska rzeczywistości pozajęzykowej.
Leksykologia zajmuje się badaniem jednostek leksykalnych, stosunkami zachodzącymi między nimi w systemie leksykalnym (paradygmatyka, syntagmatyka).
To nauka o słownictwie, o zasobie wyrazów i związków wyrazowych. Zazwyczaj wymieniana w połączeniu z leksykografią, dla której jest nauką pomocniczą. Cele leksykologii:
ustalenie stosunków semantycznych pomiędzy leksemami
opis własności kolokacyjnych wyrazów, tj. uwzględnienie ograniczenia ich łączliwości na osi syntagmatycznej
opis frazeologizmów i idiomów
opis rozwarstwienia stylistycznego słownictwa w aspekcie strukturalnym i socjolingwistycznym
W trakcje definiowania znaczeń trzeba podawać wg dwóch typów słowników znaczenie nie pojęcia i nie referentu, a znaczenie znaku.
Definicja (łac. definitio – określenie) – wypowiedź o określonym kształcie, w której informuje się o znaczeniu danego wyrażenia językowegodrogą wskazania innego wyrażenia przynależącego do danego języka i posiadającego to samo znaczenie.
Definicja ma na celu podanie równoważnika terminu nieznanego w terminach znanych, na przykład:
Okrąg to zbiór wszystkich punktów na danej płaszczyźnie oddalonych o daną odległość od danego punktu.
Słowo "bursztyn" znaczy tyle, co "skamieniała żywica".
Za zakres nazwy "definicja" uważa się sumę zakresów wszystkich nazw, które można utworzyć ze słowa "definicja" wzbogaconego następującym po nim przymiotnikiem (np. kontekstowa, równościowa, cząstkowa, w stylizacji przedmiotowej, w stylizacji językowej itp.)
Istnieją dwa odmienne pojęcia definicji: definicja realna i definicja nominalna. W każdym z nich treść pojęcia (czyli zespół cech przysługujący wszystkim desygnatom danej nazwy) "definicja" jest inna.
Definicja realna jest to (jednoznaczna lub nie) charakterystyka jakiegoś przedmiotu, którą można wypowiedzieć w dowolnym języku. Np.Bursztyn jest to żywica skamieniała.
Istotną cechą budowy tej definicji jest forma łącznika definicyjnego. Ma on postać wyrażenia – "jest to", lub "to tyle, co" (itp.) – odsyłającego do cech danego przedmiotu.
Definicja nominalna jest to wypowiedź informująca o znaczeniu danego wyrażenia w danym języku. Np. Słowo "bursztyn" znaczy tyle, co "żywica skamieniała".
Istotną cechą budowy tej definicji jest forma łącznika definicyjnego. Ma on postać wyrażenia – "znaczy tyle, co", lub "należy rozumieć jako" (itp.) – odsyłającego do znaczenia słowa na gruncie danego języka. (Słowo "bursztyn" w np. języku angielskim nic nie znaczy).
pomidor
(Lycopersicon esculentum) Gatunek jadalnej rośliny warzywnej, pochodzącej z Ameryki Południowej, charakteryzujący się czerwonymi owocami typu jagoda o kształcie kulistym lub wydłużonym. (definicja encyklopedyczna)
(rzeczownik policzalny rodzaju męskiego) nazwa rośliny jadalnej koloru czerwonego; nazwa popularnej gry dziecięcej polegającej na odpowiadaniu na wszystkie pytania słowem „pomidor”. (definicja słownikowa)
W wyniku krytycznej refleksji, badacze zdali sobie sprawę, że opis znaczenia powinien raczej stanowić kompromis między danymi wypracowanymi przez semantykę (w tym semantykę kognitywną), a przyzwyczajeniami odbiorcy i danymi, jakie może on uzyskać z innych źródeł. Mimo, że ludzie są skłonni używać pająka za rodzaj owada, jest on przecież pajęczakiem.
Na co dzień porozumiewamy się na poziomie referentów (metafor), a nie pojęć. Słowniki – na poziomie znaczeń.
Frazeologiczny aspekt leksykografii.
Frazeologia – ma dwa znaczenia:
Jest to dział językoznawstwa, a dokładnie leksykologii, zajmujący się analizą utrwalonych w danym języku połączeń wyrazowych
Jest to zasób charakterystyczny dla danego języka typu połączeń wielowyrazowych, zwanych związkami frazeologicznymi, lub krótko frazeologizmami.
Z dorobku teoretycznego frazeologii leksykograf czerpie w dwóch momentach swojej pracy: przy wyłanianiu obiektu opisu – jednostki leksykalnej (decyduje, czy „uczelnia wyższa” to będzie pojedyncza jednostka leksykalna, czy dwie) oraz przy ich hasłowaniu, tj. przyporządkowaniu wyłonionych jednostek do haseł. W polskiej leksykografii przyjmuje się współcześnie, że przedmiotem opisu powinna być tzw. jednostka języka, inaczej jednostka leksykalna.
trawa, kowal, siano – tradycyjna jednostka leksykografii
komuś woda sodowa uderzyła do głowy, komuś odbiło, ktoś robi kogoś w balona – trudno definiować, gdzie sytuować ten frazeologizm (czy przy „woda”, czy „głowa”, czy „balon”).
Pragmatyczny aspekt leksemu w leksykografii.
We współczesnej leksykografii budzi kontrowersje usytuowanie treści pragmatycznych w opisie funkcjonowania leksemu. Tradycyjnie, informacja pragmatyczna jest w słowniku przekazywana przez kwalifikatory, ale w niektórych opisach leksykograficznych pojawia się również w ramach definicji. Postulaty semantyków są takie, aby charakterystykę semantyczną oddzielać od opisu pragmatycznego i elementy informacji pragmatycznej z definicji eliminować. Jednostki nacechowane pragmatycznie powinny być definiowane zgodnie z koncepcjami leksykografów poprzez odsyłanie do synonimów nienacechowanych pragmatycznie.
znak (okno)
-------------------------
referent (przedmiot)
Semantyka to stosunek znaku do referentu.
Pragmatyka, to stosunek podmiotu do referentu, albo poprzez referent do adresata. Są wyrazy, które mają więcej semantyki (np. okno, człowiek) oraz takie, które mają więcej pragmatyki (bliski, trudny).
Pragmatyka – jeden z trzech działów semiotyki (obok semantyki i syntaktyki). Wg Charlesa W. Morrisa, autora wspomnianego podziału, pragmatyka traktować ma o relacji (emocjonalnej) między znakiem a odbiorcą (interpretatorem).
Ta dziedzina językoznawstwa i filozofii języka rozwinęła się w drugiej połowie XX wieku i zajmuje się z jednej strony kwestiami stosunków między znakami słownymi a interpretatorami (ludźmi je wypowiadającymi lub słuchającymi), które zachodzą w procesie komunikacji słownej, z drugiej zależnością znaczenia wyrażeń od kontekstu, w którym są użyte. Inaczej mówiąc, pragmatyka bada sposoby posługiwania się mową przez ludzi (w szczególności rozumienie i interpretowanie wypowiedzi w zależności od kontekstu), a także mechanizmy niejawnego przekazywania i uzyskiwania informacji przez wypowiedź oraz mechanizmy jej rozumienia.
Z punktu widzenia leksykografii (słownikowa definicja):
„idiota” – człowiek głęboko upośledzony umysłowo (semantyka); „idiota” – człowiek ograniczony, bezmyślny, naiwny, pozbawiony wyobraźni, głupiec, bałwan, dureń (pragmatyka); można kogoś nazwać idiotą, a po godzinie go przeprosić; mamy świadomość, że nie chodzi o osobę upośledzoną umysłowo.
Kategoryzacja świata w praktyce leksykograficznej.
Kategoryzacja – typologizacja, klasyfikowanie, wyznaczanie miejsca przedmiotu/znaku w siatce pojęć.
Kategoryzacja światów jest to określanie miejsca dla pewnych przedmiotów, pojęć albo znaków w pojęciowej siatce postrzegania osoby lub społeczeństwa.
Ontologia i natura (istota, sedno) znaczenia.
Anna Wierzbicka: „Semantyka. Jednostki elementarne i uniwersalne”, Lublin 2006, „Zgodnie z głównymi założeniami koncepcji systemu Chomsky’ego, reguły składniowe są niezależne od semantyki, natomiast język – od innych zjawisk kognitywnych. Muszę się temu sprzeciwić. Język zdefiniowany jako zbiór ciągów niezinterpretowanych symboli, wygenerowanych przez tworzące te ciągi reguły, jest jak język komputerowy.”
Żyjemy i komunikujemy się bardziej w pragmatyce, niż w semantyce.
W poprzednich koncepcjach znaczeniu poświęcało się mało uwagi.
znak (okno – jako słowo)
-----------------------------
pojęcie (otwór w ścianie z szybą)
-----------------------------
obraz (uogólnienie)
-----------------------------
referent (konkretne okno)
a znak = forma oznaczająca/treść oznaczana (tu jest znaczenie, w treści oznaczanej)
W leksykografii trzeba opisywać formę oznaczaną razem z formą oznaczającą – czyli znaki.
Semy (najmniejsze jednostki znaczeniowe) różnych języków różnią się w zależności od tego, w jakim stopniu języki się od siebie różnią.
Def. wyrazu „kawaler” wg Wierzbickiej, słownikowa: „nieżonata dorosła osoba płci męskiej”. Wg Wierzbickiej, ta definicja nie spełnia oczekiwań (np. ksiądz?). Inna definicja podana przez Wierzbicką: kawaler – mężczyzna, który nigdy nie był żonaty, o którym myśli się, jako o kimś, kto mógłby się ożenić.
„Spring” (ang.): 1) akt skakania, 2) sprężyna, 3) źródło, 4) wiosna – dowód na to, że znaczenia nie są znakom „wrodzone”. To są oddzielne cztery znaki.
Kategoria prototypu.
Kategoria prototypu używana jest we współczesnych koncepcjach kognitywnych. W przeciwstawieniu do logiczno-klasyfikacyjnych teorii tradycji Arystotelesa, teoria prototypów operuje nie ścisłymi klasyfikacjami, lecz rozmytymi typologiami. Teoria prototypu przewiduje, że znaczenia wyrazów niekoniecznie ściśle mieszczą się w wyznaczonych kategoriach, ale mogą jednocześnie znaleźć swoje miejsce w różnych kategoriach.
Brzoza – to drzewo; kot – to zwierzę; talerz – to naczynie.
Bardzo często bywa tak, że to, co uważamy warzywem (pomidor) może okazać się owocem, jagodą. Pojęcia ulegają rozmyciu. Wg nowej koncepcji pojęcie może znaleźć swoje miejsce ściśle określone w siatce pojęć, ale nie musi, szczególnie w potocznym myśleniu (np. miejsce nietoperza wśród zwierząt, które posiada kilka semów charakterystycznych dla kategorii „ptak”). Teoria prototypów działa na poziomie rzeczowników konkretnych i abstrakcyjnych, przymiotników, czasowników itd.
Typy kategoryzacji.
Od dawna w teoriach naukowych jako różne typy kategoryzacji uważa się różne typy postrzegania świata, w śród których są co najmniej dwa: 1) naiwny/potoczny obraz świata; 2) naukowy obraz świata.
Pomidor, wg potocznego postrzegania, to warzywo. Wg naukowego, to jagoda. Słońce, wg potocznego rozumienia, wschodzi i zachodzi. Wg naukowego, to Ziemia się obraca, a słońce pozostaje w bezruchu, ani nie wschodzi, ani nie zachodzi.
Wierzbicka „Formy życia (takie jak ptak, drzewo, kwiat, ryba) różnią się od rodzajów potocznych tym, że postrzega się je jako politypiczne oraz tym, że obejmują wiele kategorii niższego rzędu, mających odrębne nazwy”. Dla określenia stosunków pomiędzy różnymi rodzajami, podrodzajami, gatunkami nazw, prof. Wierzbicka użyła następujące terminy: formy życia, quasi-formy życia, klasy, typy oraz gatunki. Każda z tych jednostek nominatywnych oznacza różne poziomy oraz różne uogólnienia w postrzeganiu przedmiotowym oraz w całości doświadczenia.
Przyporządkowanie: czy grzyb to roślina (z pkt. widzenia potocznego, naukowego) Czy ptak to zwierzę, czy nie? Czy komar to zwierzę?