EDUKACJA W PIELĘGNIARSTWIE
Termin edukacja pochodzi od łacińskiego słowa „edukare", które znaczy wyprowadzać, tj. wyprowadzać/wykierowywać kogoś na ludzi (Demel 1980).
Edukacja zatem jest to ogół procesów, których celem jest zmienianie ludzi, przede wszystkim dzieci i młodzieży, stosownie do panujących w danym społeczeństwie ideałów i celów wychowawczych.
Znaczenie terminu edukacja na przestrzeni dziejów było różne, niektórzy kojarzyli je z wykształceniem, inni z wychowaniem.
Okoń (1996) definiuje edukację jako ogół procesów oświatowo-wychowawczych, obejmujących kształcenie i wychowanie oraz szeroko pojmowaną oświatę.
Współcześnie edukacja w ujęciu ogólnym rozumiana jest jako ogół procesów obejmujących nauczanie, uczenie, wychowanie i rozwój, których celem jest wzbudzanie aktywności człowieku, ukierunkowanej na zdobywanie wiedzy, umiejętności i kształtowa nie poglądów i przekonań.
Edukacja pacjenta jest więc zastosowaniem procesów oświato-wychowawczych, tj. procesów nauczania, rozwoju, wychowania i wpływu oraz oddziaływania na zmianę osobowości w odniesieniu do odbiorcy usług pielęgniarskich, tzn. pacjenta.
W polskiej literaturze pielęgniarskiej edukacja pacjenta definiowana jest jako proces obejmujący oddziaływania wychowawcze i uczenie, skierowane na pacjenta i/lub jego środowisko, którego celem jest wpływanie na kształtowanie (zmianę lub utrwalanie) motywów, postaw w pożądanym prozdrowotnym kierunku zgodnym ze społecznie akceptowanymi celami promocji zdrowia (Widomska-Czekajska, Górajek-Jóźwik 1996).
W sposób bardziej spójny z określeniami m.in. Luker i Caress (1989), Grueningen (1995) oraz nacechowany walorami praktyki pielęgniarskiej, definiuje edukację pacjenta Fłaszewska-Żywko (1996).
Według tej autorki, edukacja pacjenta to świadome komunikowanie się z pacjentem, którego celem jest pomaganie w podejmowaniu decyzji związanych ze zdrowiem, rozwijanie pozytywnych postaw wobec zdrowia oraz inicjowanie i utrzymanie pożądanych zachowań zdrowotnych.
Edukacja w odniesieniu do pacjenta - podmiotu opieki stanowi istotny element opieki pielęgniarskiej, tj. pielęgnowania, a wielu autorów wskazuje, iż jest jej integralną częścią.
Pielęgnowanie a edukacja pacjenta
W większości definicji określających pielęgnowanie profesjonalne wyraźnie ukazywany jest autonomiczny i istotny obszar działania pielęgniarki jako pomaganie, troszczenie i towarzyszenie człowiekowi w zdrowiu, chorobie i niepełnej sprawności.
Szerokie rozumienie pojęcia pomaganie zawiera w sobie takie znaczenia, jak:
- oparcie,
- podpora,
- zachęta,
- wspieranie,
- porada,
- rada,
- doradztwo,
- konsultacja,
- poradnictwo.
Natomiast znaczenie słowa troszczyć się to:
- dbanie,
- piastowanie,
- chodzenie koło kogoś,
- doglądanie,
- noszenie na rękach,
- dogadzanie,
- prowadzenie,
- myślenie,
- pamiętanie o kimś,
- czuwanie,
- obsługiwanie.
Analiza znaczeniowa przedmiotu zawodowej działalności pielęgniarki stanowiącej jej treść pozwala określić zakresy pracy pielęgniarki w odniesieniu do podmiotu opieki.
Działalność pielęgniarki oscylujące wokół wymiaru:
1. biologicznego funkcjonowania pacjenta, np. obsługiwanie, czuwanie, doglądanie, noszenie na rękach, czyli pomaganie w czynnościach samoobsługowych bądź przenoszenie pacjenta;
2. emocjonalno-motywacyjnego człowieka, np. wspieranie, zachęta, myślenie, pamiętanie o kimś, dogadzanie;
3. rozwojowego jednostki (w zakresie uczenia, kształcenia), np. rada, porada, doradztwo, konsultacja, poradnictwo.
Szerokie rozumienie przedmiotu działalności zawodowej pielęgniarki pozwala już na tym etapie uzasadniać słuszność stwierdzeń mówiących o integralności edukacji z pielęgnowaniem.
Edukacja w pielęgnowaniu rozumiana jest jako uczenie podopiecznych, oddziaływania wychowawcze oraz działania ułatwiające opanowanie przez podopiecznych wiedzy i umiejętności niezbędnych w samoopiece i samopielęgnowaniu.
Cel edukacji pacjenta
Głównym celem edukacji pacjenta jest udzielenie pomocy w zrozumieniu choroby i uczenie się sposobu życia z chorobą, który pozwala na wykorzystanie wszystkich potencjalnych możliwości i zasobów oraz odczuwanie satysfakcji z życia.
Znaczenie edukacji pacjenta w relacjach z pielęgniarką i jej zadaniami w tym układzie jest spójne z co najmniej kilkoma modelami teoretycznymi pielęgniarstwa.
W założeniach teoretycznych pielęgniarstwa:
E Nightingale, V. Henderson, D. Orem, H. Peplau, B. Neuman i J. Watson można odnaleźć elementy edukacji pacjenta
Edukacja pacjenta a teorie pielęgniarstwa
W rodzimym pielęgniarstwie najczęściej odwołuje się do teorii Orem, stawiającej na wyzwalanie aktywności własnej pacjenta w zakresie radzenia sobie z utrzymaniem i przywracaniem zdrowia oraz funkcjonowaniem z zaburzeniami zdrowia.
Zgodnie z tą koncepcją optymalny poziom wiedzy, umiejętności i motywacji pozwala pacjentowi na zachowanie autonomii w zakresie współuczestnictwa w procesie diagnostyczno-terapeutycznym oraz kontroli czynników/sytuacji zagrażających zdrowiu i życiu człowieka we współczesnej cywilizacji.
Edukacja pacjenta o rozumienie pielęgnowania- badania empiryczne
Związek pomiędzy edukacją pacjenta a pielęgnowaniem można odnaleźć nie tylko w podstawach teoretycznych rozumienia pojęcia pielęgnowanie, lecz także w doniesieniach empirycznych na ten temat.
W badaniach prowadzonych przez Zarzycką i Ślusarską (2007), dotyczących rozumienia treści pielęgnowania wśród pielęgniarek pracujących zawodowo, w odniesieniu do pielęgnowania, badane osoby przyporządkowywały następujące działania: czynności higieniczne - 89,51%,
pomaganie w czynnościach samoobsługowych pacjentowi - 81,79%,
udzielanie wsparcia pacjentowi - 79,94%, edukowanie - 71,30%, usprawnianie pacjentów - 70,01%.
Edukacja pacjenta o rozumienie pielęgnowania- badania empiryczne
Można zatem stwierdzić, iż pielęgniarki praktykujące pielęgnowanie zawodowo uznają edukację za znaczący element tworzący „rdzeń" pielęgnowania.
Proces edukacji a proces pielęgnowania
Edukacja w znaczeniu procesu celowych oddziaływań o charakterze uczenia-nauczania, kształcenia, wychowania jest analizowana w odniesieniu do procesu pielęgnowania ze względu na spójny charakter założeń teoretycznych stanowiących podstawę obu procesów opartych na cyklu działania zorganizowanego.
Zarówno proces pielęgnowania, jak i edukacji, aby spełnił zakładane, długofalowe cele, musi
przebiegać zgodnie z etapami:
- gromadzenie danych,
- rozpoznanie stanu,
- planowanie,
- realizacja i ocena wyników,
dopiero wówczas osiągnięte zostaną rezultaty w kategoriach antycypowanego stanu rzeczy.
Edukacja jest jednym ze złożonych działań podejmowanych przez pielęgniarkę na rzecz podopiecznego.
Na edukację realizowaną przez pielęgniarkę wobec pacjenta składają się różne działania.
Są to zarówno jednorazowe, okazjonalne czynności w postaci np. krótkiej informacji lub instruktażu, jak i działania podejmowane w ramach procesu nauczania opartego na gruntownym rozpoznaniu deficytu wiedzy i umiejętności u pacjenta, zorientowanego na cel, na które to czynności składa się planowanie, realizacja oraz ocena wykonania.
Edukacja
W praktyce opiekuńczej edukacja pacjenta zorientowana jest na działania wobec podmiotu opieki, których celem jest przekazanie niezbędnej wiedzy o zdrowiu i warunkach jego utrzymania, przeciwdziałaniu chorobie, a w sytuacji choroby - wiedzy o chorobie i sposobach radzenia sobie z jej skutkami, pomaganie w podejmowaniu decyzji związanych z utrzymaniem zdrowia, kształtowanie umiejętności i rozwijanie pozytywnych postaw wobec zdrowia oraz inicjowanie, motywowanie i podtrzymywanie pożądanych zachowań zdrowotnych.
W edukacji pacjenta podejmowane są działam i wynikające z procesu nauczania i wychowania, których realizatora mi, jednymi z wielu, obok edukatorów zdrowia, lekarzy, położnych, w zakresie pielęgniarstwa są pielęgniarki.
Znając istotę powyższych procesów i ich uwarunkowania, należy pamiętać o następujących regułach:
• edukacja pacjenta wykracza poza proste informowanie, a kładzie nacisk na postawy i zachowania;
• podstawą skutecznej edukacji jest dobrowolna współprac a i aktywny udział pacjenta;
• dla prowadzenia edukacji pacjenta konieczne jest rozumienie i stosowanie zasad prawidłowego komunikowania się oraz praw rządzących procesem uczenia się i nauczania, jak również motywacji i zmiany zachowań.
Edukacja pacjenta jest częścią składową szerszego pojęcia, jakim jest edukacja zdrowotna, które odnosi się także do pojęcia zdrowia, a nie tylko do osoby pacjenta.
Pojęcie edukacji zdrowotnej pojawiło się w terminologii polskiej, wypierając wcześniejsze określenia:
- wychowanie higieniczne, oświata zdrowotna, wychowanie zdrowotne, pedagogika zdrowia,
Wojnarowska uzasadnia słuszność stosowania pojęcia edukacji zdrowotnej w sposób następujący:
1. ma ono szerszy zakres;
2. określa kierunek działań „do zdrowia", podkreślając znaczenie dobrego samopoczucia i ukazując korzyści płynące ze zdrowia;
3. jest krótsze i znajduje odpowiednik w określeniach angielskich: „health education" - czyli edukacja prozdrowotna, „education for health" - czyli edukacja do (dla) zdrowia.
Pod pojęciem edukacji zdrowotnej rozumie się całokształt działań zmierzających do kształtowania zachowań zdrowotnych ludzi, by mogli prowadzić zdrowy styl życia i przyczyniać się do umacniania zdrowia oraz rozwijać kompetencje skutecznego wpływania na zdrowie własne i społeczności, w której żyją (Charońska 1997).
Według Charońskiej w zakres edukacji zdrowotnej wchodzą:
- procesy systematyczne i zamierzone, kształcenie i wychowanie dzieci i młodzieży pod kierunkiem dorosłych (rodzice, nauczyciele, wychowawcy);
- procesy związane z samokierowaniem własnym rozwojem (samokształcenie, samowychowanie);
- ogół działań okazjonalnych i przypadkowych, które w sprzyjających warunkach mogą skłonić człowieka do refleksji i podjęcia decyzji w celu zdobycia wiedzy i umiejętności oraz wykorzystania ich na rzecz własnego rozwoju.
Wśród wielu definicji określających znaczenie edukacji zdrowotnej, współczesne rozumienie zakresu pojęcia, najbardziej oddają następujące:
- proces pedagogiczno-społeczny wykorzystujący metody i techniki stosowane w naukach społecznych (pedagogice, psychologii, socjologii, ekonomii, prawodawstwie itd.) w kierunku zmiany zachowań o charakterze prozdrowotnym osób i grup społecznych (Krawański 2003);
Wśród wielu definicji określających znaczenie edukacji zdrowotnej, współczesne rozumienie zakresu pojęcia, najbardziej oddają następujące:
- każda planowana działalność ukierunkowana na uczenie się o zdrowiu i chorobie (Tones, Green 2004);
Wśród wielu definicji określających znaczenie edukacji zdrowotnej, współczesne rozumienie zakresu pojęcia, najbardziej oddają następujące:
- całożyciowy proces uczenia się ludzi jak żyć, aby zachować doskonalić zdrowie własne i innych, a w przypadku wystąpienia choroby lub niepełnosprawności aktywnie uczestniczyć w jej leczeniu, radzić sobie i zmniejszać jej negatywne skutki.
We współczesnych definicjach edukacji zdrowotnej podkreślane są następujące cechy:
- uczenie się, tzn. aktywność i zaangażowanie osób uczestniczących w edukacji zdrowotnej;
- proces całożyciowy, systematyczność oddziaływań oraz ich planowanie;
- oddziaływanie na grupy i jednostki, osoby zdrowe i chore, celu zwiększenia ich kompetencji;
- dobrowolność udziału - bez przymusu i nacisku na uczących się, przy pełnym zrozumieniu i akceptacji przez nich działań podejmowanych w ramach edukacji zdrowotnej;
- interdyscyplinarność edukacji zdrowotnej.
W definiowaniu edukacji zdrowotnej, określaniu celów i oczekiwanych rezultatów, używane są różne pojęcia dla oddania zakresu jego treści:
- wiedza w odniesieniu do informacji, treści, wiadomości;
- nawyk jako zautomatyzowane wykonywanie jakiejś czynności;
- przekonania, jako względnie stały składnik świadomości człowieka;
- postawy, jako stosunkowo trwałe predyspozycje do reagowania lub zachowywania się w określony sposób;
- umiejętności, jako określone sprawności w wykonywaniu czegoś;
- zachowania, jako działania jednostki podejmowane z różnych względów, np. zdrowotnych.
Zatem w całym procesie edukacji zdrowotnej, ze wszystkimi możliwymi metodami oddziaływania, istotne jest, że mogą one mieć wpływ na poziom wiedzy i umiejętności, kształtowanie przekonań, postaw, zachowań i nawyków jednostki lub grupy.
elementów powinien być kreowany w kierunku potęgowania, utrzymania, podtrzymywania lub przywracania zdrowia.
Promocja zdrowia - Oprócz edukacji zdrowotnej w literaturze przedmiotu szeroko definicja i znaczenie funkcjonującym pojęciem o podobnym kontekście jest promocja zdrowia.
w literaturze przedmiotu szeroko definicja i znaczenie funkcjonującym pojęciem o podobnym kontekście jest promocja zdrowia.
Rozwój koncepcji promocji zdrowia warunkowany był wieloma przyczynami:
• akceptacją holistycznego podejścia do zdrowia i dążeniem do zdrowia poprawy jakości życia;
• gotowością ludzi do kierowania swoim życiem;
• małą skutecznością tradycyjnej oświaty zdrowotnej;
• uznaniem, że większość chorób ma związek ze stylem życia człowieka;
• rosnąca liczba dowodów, że poprawa opieki zdrowotnej w niewielkim stopniu wpływa na poprawę stanu zdrowia społeczeństw;
• rozwojem społeczności lokalnych w zakresie inicjatyw na rzecz zdrowia;
• wzrostem zainteresowania zdrowiem wśród przedstawicieli nauk społecznych i rozwojem badań naukowych w tym zakresie
Pierwsza definicja promocji zdrowia zamieszczona w Karcie Współczesne Ottawskiej w 1986 r. mówi, że: promocja zdrowia to proces umożliwiający ludziom zwiększenie kontroli nad własnym zdrowiem oraz jego poprawę (Słońska, Misiuna 1994).
Aktualne rozumienie definicyjne promocji zdrowia skupia się na wieloaspektowości koncepcji i strategii oraz wielodyscyplinarnym podejściu.
Według Green, Kreuter (1991) promocja zdrowia jest to połączenie działań edukacyjnych oraz różnego rodzaju wsparcia środowiskowego, społecznego, politycznego, ekonomicznego, prawnego i taktycznego - sprzyjających zdrowiu.
Tones i Green w roku 2004, promocję zdrowia określają jako połączenie edukacji zdrowotnej i prozdrowotnej polityki publicznej.
Niezależnie od nowych podejść definicyjnych do istoty promocji zdrowia, nadal najczęściej używana jest definicja z Karty Ottawskiej (1986), ze względu na zawarte w niej określenie „kontrola", które ma szerokie znaczenie, takie jak: panowanie, kierowanie własnym zdrowiem, posiadanie nad nim „władzy”, samodzielne działania na rzecz zdrowia snym zdrowiem, posiadanie nad nim „władzy", samodzielne działania na rzecz zdrowia.
Promocja zdrowia koncentruje się nie tyle na osobach zagrożonych określonymi chorobami, co na całej populacji w kontekście życia codziennego.
Promocja zdrowia jest przede wszystkim przedsięwzięciem wymagającym rozległej aktywności jednostek i grup, w której wykorzystywana jest idea włączania spraw zdrowia do różnych systemów, tj. polityki, ekonomiki, nauki, edukacji, służby zdrowia a przede wszystkim rodziny.
Promocja zdrowia jest więc pojęciem szerszym od edukacji zdrowotnej, bowiem obejmuje edukację zdrowotną oraz działania ukierunkowane na zmiany w środowisku społecznym, w funkcjonowaniu służb społecznych oraz na tworzeniu w społeczności systemu wsparcia dla zdrowia.
Modele promocji
1. medyczny lub prewencyjny - funkcjonował na pierwszym etapie rozwoju promocji zdrowia i wyrósł z koncepcji uznawanych w naukach medycznych. Działania były ukierunkowane na jednostkę, eliminowanie czynników ryzyka, kształtowanie prozdrowotnych zachowań zdrowotnych oraz profilaktykę pierwszorzędową.
Promocja zdrowia często była utożsamiana z tą fazą profilaktyki.
2. ukierunkowany na upodmiotowienie - ten nurt podejścia wywodzi się z nauk społecznych, zwłaszcza z psychologii społecznej i odnosi się do różnych aspektów sprawowania kontroli (kierowania, panowania, zdobywania wiedzy) nad swoim życiem i przejmowania odpowiedzialności za własne decyzje dotyczące zdrowia.
Dotyczy ono jednostek i grup, jest procesem, który musi zaistnieć od „wewnątrz" człowieka, a nie jest sterowany przez „zewnętrzne" mechanizmy działania.
Model promocji zdrowia ukierunkowany na upodmiotowienie wskazuje na złożoność działań w promocji zdrowia i dużą liczbę podmiotów, które powinny w nich uczestniczyć.
W centrum modelu znajduje się edukacja zdrowotna i prozdrowotna polityka publiczna.
Zadaniem edukacji ukierunkowanej bezpośrednio na upodmiotowienie jednostek, a pośrednio społeczności, jest wzmacnianie ich zdolności do działań na rzecz zdrowia, a także wpływania na politykę zdrowotną.
Polityka prozdrowotna poprzez swe działania powinna zaś zmierzać do reorientacji służb medycznych, w kierunku holistycznego postrzegania problemów zdrowotnych człowieka-pacjenta oraz tworzenia mechanizmów wspierających wartość zdrowia w różnych dziedzinach życia człowieka: praca, kultura, wypoczynek, rozrywka, masowe informowanie itp.
Profilaktyka
Termin profilaktyka, inaczej zapobieganie, odnosi się do zjawisk negatywnych w życiu człowieka.
Profilaktyka zatem, są to wszystkie działania podejmowane w celu zapobiegania pojawieniu się i/ lub rozwojowi niepożądanych zachowań, stanów lub zjawisk w danej populacji.
Istotą tych działań jest przeciwdziałanie zagrożeniom (w tym także chorobom), których wystąpienie lub nasilenie jest w przyszłości prawdopodobne.
Główne ujęcie profilaktyki w odniesieniu do osi kontinuum zdrowie-choroba oscyluje w kierunku choroby, w kontekście uniknięcia choroby bądź podtrzymania obecnego stanu choroby, bez pogłębiania jej rozwoju.
Działania w ramach profilaktyki kierowane są na wybrane grupy populacji, zwłaszcza o zwiększonym ryzyku chorób. Ich wykonawcami są głównie osoby z resortu zdrowia.
Tradycyjnie wyróżnia się trzy fazy profilaktycznych działań medycznych:
Profilaktyka I fazy (pierwszorzędowa, pierwotna) - dotyczy całej populacji, obejmuje działania, której celem jest uprzedzenie choroby lub zmniejszenie ryzyka jej rozwoju.
Dzieli się na: swoistą - poprzez zapobieganie konkretnej chorobie, np. szczepienia ochronne, oraz nieswoistą - poprzez działania zapobiegające wielu chorobom, np. karmienie piersią, racjonalne żywienie itp.
Tradycyjnie wyróżnia się trzy fazy profilaktycznych działań medycznych:
Profilaktyka II fazy (drugorzędowa, wtórna) - jest ukierunkowana na określoną grupę populacji o podwyższonym lub wysokim ryzyku rozwoju chorób.
Celem jej jest wczesne wykrycie objawów choroby i wczesne wdrożenie leczenia, a polega przed wszystkim na wykonywaniu badań profilaktycznych, np. testy przesiewowe, profilaktyczne badania lekarskie, itp.
Profilaktyka III fazy (trzeciorzędowa, działania rehabilitacyjne, rewalidacyjne i reedukacyjne) - ukierunkowana na osoby przewlekle chore i niepełnosprawne.
Celem jej jest zapobieganie dalszym, niepomyślnym skutkom choroby i niepełnosprawności, np. przywrócenie (usprawnianie ruchowe) lub zastąpienie utraconych funkcji organizmu (protezowanie), pomoc w radzeniu sobie z chorobą, itp.
Terapia
Terapia w ujęciu stosowania różnych metod w leczeniu chorób, jest dziedziną, w której odkrywa się znaczenie edukacji zdrowotnej jako metody leczenia choroby.
W całościowym podejściu postępowania terapeutycznego nie może zabraknąć edukacji jako bazy dla wszystkich innych działań leczniczych.
Mimo że w terminologii nauk medycznych bardzo często używane są terminy: „edukacja chorych", „edukacja pacjentów", „edukacja medyczna", „edukacja terapeutyczna", to niezależnie od stosowanej nomenklatury, ważnym jest fakt, aby w upodmiotowieniu osoby pacjenta stosować postrzeganie stanu, w którym można dążyć do osiągnięcia maksimum własnych możliwości fizycznych, psychicznych i społecznych.
Osoba/człowiek- pacjent może korzystać ze swojego potencjału, wzmacniać go i uruchamiać różne sposoby kompensowania zaburzonych funkcji wzmacniać go i uruchamiać różne sposoby kompensowania zaburzonych funkcji.
Samokierowanie
Głównym podejściem w edukacji pacjenta jest kreowanie postawy samokierowania (w skład którego wchodzą: samoobserwacja, samokontrola, samoopieka), czyli takiego stanu pacjenta, w którym podejmuje działania i „kieruje chorobą", w sposób sprzyjający dobremu samopoczuciu i zwiększa swoją zdolność do „optymalnego" życia z chorobą.
Dla skutecznego samokierowania, oprócz wiedzy i przekonań wewnętrznych, niezbędne są umiejętności :
- rozpoznawania objawów chorobowych i właściwego reagowania w razie ich wystąpienia;
- właściwego przyjmowania leków;
- postępowania w stanach zagrożenia (naglących);
- doboru sposobu żywienia i aktywności fizycznej;
Dla skutecznego samokierowania, oprócz wiedzy i przekonań wewnętrznych, niezbędne są umiejętności :
- skutecznych relacji z pracownikami służby zdrowia;
wykorzystywania zasobów społeczności lokalnej;
adaptacji do pracy;
utrzymywania dobrych relacji z osobami znaczącymi;
radzenia sobie z problemami emocjonalno-psychicznymi związanymi z chorobą.
Wspólnym elementem łączącym promocję zdrowia, profilaktykę oraz terapię chorób jest edukacja zdrowotna, gdyż występuje w każdym z nich jako kluczowy komponent.
Edukacja zdrowotna potrzebna jest ludziom w różnym wieku (dzieci, dorośli, osoby w wieku starczym), w różnym stanie zdrowia (pełne zdrowie, zdrowie zagrożone rozwojem choroby, choroba) i żyjącym w różnych środowiskach społeczno-kulturowych.
Każdy kontakt interpersonalny pielęgniarki z człowiekiem-pacjentem ma lub powinien mieć elementy edukacyjne, bowiem edukacja pacjenta to proces zamierzonego wpływu na osobowość pacjenta, jego motywy, postawy i przekonania dotyczące zdrowia.
Edukacja pacjenta - jest procesem złożonym, zawierającym wszystkie elementy cyklu działania zorganizowanego, tj. rozpoznanie, planowanie, realizację i ocenę.
Zatem edukacja pacjenta jako działania podejmowane na rzecz podopiecznego w praktyce powinna być realizowana w ramach procesu pielęgnowania.
Centralnym elementem procesu pielęgnowania jest diagnoza pielęgniarska, która może dotyczyć także takiego stanu pacjenta, gdzie istnieje deficyt wiedzy i umiejętności w zakresie istotnym z punktu widzenia utrzymania optymalnej jakości życia pacjenta.
Działania podejmowane w ramach powyższego rozpoznania będą zmierzały do zlikwidowania lub ograniczenia wykazanych braków w zakresie wiedzy oraz kształtowania motywacji zmiany niekorzystnych zachowań zdrowotnych, a także postawy uznającej priorytetowo za najważniejszą wartość zdrowie i życie człowieka.
Pielęgniarka realizując działania edukacyjne musi znać i uwzględniać prawidłowości związane z procesem uczenia, a jeśli podmiotem tych działań jest człowiek dorosły, to powinna pamiętać podstawowych prawach andragogiki (nauka o kształceniu, celowym kierowaniu rozwojem, kształtowaniu osobowości, uczeniu człowieka dorosłego):
- człowiek dorosły jest motywowany do uczenia się, gdy rozpoznaje rozbieżność pomiędzy aktualnym a pożądanym poziomem wiedzy, umiejętności, uczuć i zachowań;
- zazwyczaj sam inicjuje i kieruje własnym procesem uczenia się, korzystając z doświadczenia życiowego, jako głównego źródła wiedzy;
- człowiek dorosły przyswaja te informacje, umiejętności i zachowania, które są możliwe do natychmiastowego wykorzystania.
Podstawą prowadzenia edukacji pacjenta jest komunikacja interpersonalna wykorzystująca werbalne i niewerbalne sposoby porozumiewania się.
Na proces uczenia się pacjenta niewątpliwie mają wpływ następujące czynniki:
- fizyczna i psychiczna gotowość do uczenia się ze strony pacjenta;
- wysoki poziom motywacji do nauki i zmian zachowań zdrowotnych;
- poczucie satysfakcji z uzyskanej wiedzy/umiejętności/zachowań;
- aktywny udział pacjenta w procesie uczenia się;
- pozytywne emocje w stosunku do osoby nauczającej i przedmiotu nauczania;
- utrwalanie poznanych informacji, umiejętności i zachowań.
Pielęgniarka podejmująca edukację pacjenta powinna znać stosować podstawowe zasady nauczania, takie jak:
- przed rozpoczęciem edukacji dokonywana jest ocena poziomu wiedzy, motywacji oraz fizycznej i psychicznej gotowości pacjenta do uczenia się;
- włączanie pacjenta do określania celów edukacji;
- planowanie zakresu treści, czasu, miejsca nauczania oraz osób, które będą realizowały zaplanowane treści;
- preferowanie metod nauczania mobilizujących pacjenta do dużej aktywności;
Pielęgniarka podejmująca edukację pacjenta powinna znać stosować podstawowe zasady nauczania, takie jak:
- dostosowywanie tempa i treści nauczania indywidualnych możliwości pacjenta;
- stopniowanie trudności w zakresie przekazywanej i przyswajanej przez pacjenta wiedzy i umiejętności;
- dokonywanie oceny osiągnięć pacjenta w trakcie przebiegu edukacji i po jej zakończeniu oraz weryfikowanie na bieżąco metod i treści nauczania.
Znajomość powyższych czynników i zasad warunkujących przebieg i efektywność edukacji pacjenta pozwala pielęgniarce na kreowanie działań z zakresu edukacji tak, aby przynosiły one oczekiwane wyniki, przekładające się na pożądane zachowania prozdrowotne pacjenta.
Rezultaty nauczania i wychowania do zdrowia wyrażają się w zmianach zachowania pacjenta, także w rozwoju jego możliwości aktywnego i twórczego rozwiązywania problemów pozostających w związku ze zdrowiem.
Działania jednostki będące efektem/wynikiem celowego procesu uczenia się stanowią, według Włodarskiego (1992) hierarchiczny układ zachowań, w którym można wyróżnić trzy poziomy:
1. proste zachowania nawykowe;
2. złożone działania stereotypowe;
3. aktywność twórcza.
Dla zachowań nawykowych charakterystyczne jest to, że człowiek nie steruje nimi w sposób świadomy bądź udział świadomości w wykonywaniu danej czynności jest znikomy.
Przykładem tych zachowań mogą być nawyki związane z czynnościami naturalnymi wykonywane automatycznie, np. ochrona przed zimnem, spożywanie pokarmów, oddawanie moczu, sen itd. Są to więc działania podejmowane przez jednostkę jako efekt reakcji w ramach biologicznych funkcji organizmu.
Złożone działania stereotypowe cechuje to, że występuje w nich przyswojona przez człowieka werbalna reguła, która może sterować jego zachowaniem.
Zasady składające się na regułę są elementami niezmieniającymi się, np. mycie rąk przed jedzeniem.
Cechą aktywności twórczej podobnie jak działania stereotypowego jest działanie w odpowiedzi na zaistnienie reguły postępowania, lecz zasady składające się na powyższą regułę są zmienne.
W związku z powyższym, na podstawie nabytych treści i umiejętności, człowiek tworzy nowe zasady i reguły i z ich pomocą może sterować swoim zachowaniem, np. może spędzać dni wolne poza miastem, rekompensując w ten sposób ujemne skutki cywilizacji.
Plastyczność zakresu i charakteru działań oparta o aktywność własną człowieka jest szczególnie istotna w sytuacji dynamicznych zmian w otoczeniu, bowiem jednostka może wówczas adekwatnie do swoich potrzeb i warunków, zgodnie z postępem wiedzy, tworzyć nowe reguły dotyczące zdrowia i postępować zgodnie z nimi.
W uproszczonym schemacie, działania składające się na edukację zdrowotną i edukację pacjenta, biorąc pod uwagę ich stopień złożoności, można klasyfikować jako:
informacja zdrowotna - rozumiana jako wiadomość w postaci wskazówki, pouczenia, komunikatu przekazana słownie, gestami lub symbolami graficznymi.
Celem tego działania może być wywołanie zaciekawienia, zwrócenie uwagi na jakiś problem zdrowotny, ostrzeżenie, przypomnienie czegoś, co dotyczy zdrowia.
- Informacje zdrowotne jako przekaz nadawczy w formie np. rozmowy, prelekcji, ulotki, hasła, migawki audiowizualnej, nie zawsze odbierane są przez ludzi w sposób aktywny.
- Brak aktywności uczestników sytuacji edukacyjnych decyduje o niepowodzeniach w zakresie oczekiwanych wyników podjętych działań;
W uproszczonym schemacie, działania składające się na edukację zdrowotną i edukację pacjenta, biorąc pod uwagę ich stopień złożoności, można klasyfikować jako:
nauczanie informująco-instruktażowe - rozumiane jako proces planowych, systematycznych i zamierzonych czynności dotyczących przekazywania wiadomości, umiejętności bądź zachowań.
- Celem tych działań jest wpływ na rozwój człowieka
w zakresie potęgowania, podtrzymywania lub przywracania zdrowia.
- Dla osiągnięcia powyższego celu niezbędna jest aktywność odbiorcy, tj. jego zainteresowanie, słuchanie, obserwowanie, zrozumienie, zapamiętanie i emocjonalne ustosunkowanie do treści nauczania.
Aktywność jednostki w procesie nauczania i wychowania jest warunkiem skuteczności działań, przy czym czynności związane z uczeniem się jednostki nie zawsze podejmowane są w sposób zamierzony (intencjonalny);
samoedukacja, samowychowanie - rozumiana jako dobrowolność i samodzielność jednostki, wyrażająca się jej zainteresowaniem w rozwoju własnych kompetencji odnoszących się do pielęgnowania, zdrowia.
Celem samokształcenia jest przede wszystkim poznanie rzeczywistości i ukształtowanie w sobie umiejętności skutecznego w niej działania.
Natomiast w samowychowaniu ważne jest ukształtowanie stosunku do poznawanej rzeczywistości, wyrażającej się w określonym przedmiocie pragnień i dążeń człowieka.
Dopiero połączenie obu tych procesów wyzwala działanie aktywności twórczej człowieka na rzecz zdrowia.Powyżej omówione działania edukacyjne w pracy pielęgniarki z pacjentem, będą pojawiały się w różnym stopniu i zakresie u różnych ludzi, a podstawą ich wyboru jest określenie rozpoznania. Edukacja bowiem powinna być realizowana w sposób uporządkowany, zgodnie z formułą etapów procesu pielęgnowania: rozpoznanie, planowanie, realizowanie i ocena. Uporządkowany system edukacji zdrowotnej człowieka-pacjenta będzie dotyczył zarówno osoby zdrowej, zagrożonej chorobą jak i chorej, a także dziecka, osoby dorosłej czy też osoby w wieku starszym.
Zakres rozpoznania dla celów edukacji pacjenta powinien obejmować następujące elementy:
1. budowa i utrzymanie porozumienia z pacjentem (poprzez zachowania pielęgniarki takie jak: uprzejmość, wyrażanie zainteresowania, empatii, troski, uważne słuchanie, pomoc w rozładowaniu napięcia pacjenta);
Zakres rozpoznania dla celów edukacji pacjenta powinien obejmować następujące elementy:
2. ocena zakresu potrzeb pacjenta (określenie trosk, zmartwień, obaw pacjenta, ocena zakresu potrzeb medycznych, ocena wiedzy i umiejętności pacjenta dotyczącej zdrowia-choroby, określenie postaw i oczekiwań pacjenta dotyczących zdrowia, ocena wcześniejszych doświadczeń i umiejętności);
Zakres rozpoznania dla celów edukacji pacjenta powinien obejmować następujące elementy:
3. ocena przeszkód w zakresie możliwości realizacji zaleceń/spobów postępowania w zdrowiu-chorobie (społeczne: koszty leczenia, uciążliwość leczenia, brak czasu, brak wsparcia społecznego, problemy rodzinne; fizyczne: słaby wzrok, słuch, objawy chorobowe, działania uboczne; psychologiczne: depresja, niepokój, otępienie, odmowa).
Metody badania potrzeb dla celów rozpoznania deficytów pacjenta w obszarze edukacji zdrowotnej opierają się na naukowym podejściu do badania potrzeb i obejmują:
- metody ilościowe, np. zadania testowe, algorytmy wykonania zdania niedokończone;
- metody jakościowe, np. obserwacje, rozmowy indywidualne, zbieranie zakresu oczekiwań pacjenta.
Ważne jest, aby wyniki oceny badania potrzeb były omówione z pacjentem, gdyż to pozwala pacjentowi lepiej zrozumieć proces i podjąć decyzję o aktywnym uczestnictwie pacjenta w tym procesie.
Etap planowania pracy pielęgniarki obejmuje:
1. Określenie celów ogólnych i szczegółowych planowanych działań edukacyjnych.
W planowaniu celów szczegółowych należy uwzględniać cele: poznawcze (co pacjent powinien poznać, zrozumieć), afektywne (dotyczą kształtowania/zmiany postaw, przekonań, wartości) oraz behawioralne (dotyczą umiejętności sposobów postępowania, zachowań).
2. Dobór metod i technik zgodnie z określonymi celami działania:
3. Identyfikacja zasobów:
materialnych - środki dydaktyczne, wydawnictwa, możliwość kserokopii i innych materiałów oraz warunki do prowadzenia zajęć;
ludzkich - osoby prowadzące zajęcia (ich doświadczenia umiejętności, entuzjazm, energia i czas, którym dysponuj,
czasowych - czas przeznaczony na realizację programu (dyspozycja czasowa pielęgniarki i człowieka-pacjenta).
4. Planowanie ewaluacji - dotyczy ewaluacji procesu (jak przebiega realizacja programu?) oraz wyników (w jakim stopniu osiągnięte zostały zakładane cele edukacji?).
Należy zaplanować osoby dokonujące ewaluacji, metody oraz wybrać wskaźniki i narzędzia do ich zmierzenia.
5. Opracowanie planu realizacji programu i zapoznanie pacjenta z planem edukacji oraz uzgodnienie z nim proponowanych działań i metod.
Ewaluacja jest to sprawdzanie tego, czy zostały osiągnięte cele, czy podjęte działania zakończyły się sukcesem.
Ewaluacja dotyczy procesu edukacji oraz jego wyników.
Wśród metod ewaluacji procesu można wyróżnić:
- analizę zarejestrowanych danych o liczbie, czasie trwania i organizacji zajęć (to co wynika z dokumentacji procesu edukacji pacjenta);
- obserwację zachowań pacjenta w czasie zajęć i ich opis;
- samoocenę prowadzącego zajęcia, bądź ocena zajęć przez pacjenta.
Do oceny ewaluacji wyników edukacji mogą być wykorzystywane metody i narzędzia dla ustalenia zmian, jakie się dokonały w związku z realizacja programu:
1. testy lub inne formy sprawdzania przyrostu wiedzy;
2. kwestionariusze ankiety lub wywiadu do zbadania zmian przekonań, postaw, zachowań zdrowotnych;
3. samoocena pacjenta dotycząca zmian jakie wprowadziła w swoim stylu życia, wykorzystania nowych umiejętności lub intencji zmian w tym zakresie.