TERAPIA JĄKANIA cz. 1

Jąkanie, według Styczek, jest jedną z najczęściej występujących wad mowy. Jąkanie zauważamy częściej u chłopców niż u dziewcząt. Jest to wada wymowy, przejawiającą się zaburzeniem płynności mowy, na skutek występowania skurczów mięśni biorących udział w mowie. U jąkającego się występują poza tym pewne zmiany psychiczne, związane z procesem komunikowania się z ludźmi, a więc lęk przed mówieniem i unikanie kontaktów mownych z otoczeniem.

Rozróżnia się trzy stopnie jąkania: lekki, średni i ciężki. Najłagodniejsze jest stadium pierwsze, w którym jąkający się nie przeciwdziała trudnościom, jakie ma w mówieniu i nie ma lęku przed mówieniem. Jąkanie występuje tylko w stanie podniecenia i przy mowie szybkiej. W drugim stadium jąkający się usiłuje przezwyciężyć trudności w mówieniu, przez co tylko je powiększa. Jąkanie jest nieznaczne, ale występuje stale, wzmaga się w stanie napięcia emocjonalnego. Stadium trzecie przejawia się tym, że skurcze i ruchy towarzyszące utrwalają się i przechodzą w nawyki. Jąkanie występuje zawsze, i to w dużym natężeniu.

Skorek w swoim podręcznym słowniku logopedycznym pt. Z logopedią na ty pod hasłem jąkanie pokrótce opisuje jego terapię, pisze, iż istnieje wiele metod terapii jąkania, o wyborze określonej metody decyduje logopeda, który powinien dostosować ją do potrzeb i możliwości osoby podanej terapii; wyróżnia się:

metody terapii bezpośredniej

metody terapii pośredniej

metody terapii kompleksowej

Do terapii bezpośredniej zalicza takie postępowanie terapeutyczne, które służy usuwaniu jąkania, oparte na technikach płynnego mówienia. Do podstawowych bezpośrednich metod usuwania niepłynnego mówienia należą:

mówienie rytmiczne

metoda cienia

metoda Echo

warunkowanie instrumentalne

metoda van Ripera.

Natomiast terapia bezpośrednia podejmowana w celu usuwania jąkania wykorzystuje metody oddziaływania bądź na środowisko domowe osoby jąkającej się, bądź na jego osobowość, bądź na jego sprawność językową lub ruchową, bez jednoczesnego treningu płynności mówienia. Do terapii pośredniej należy m.in. desensybilizacja, psychoanaliza, psychodrama i socjoterapia. W dalszej części swojej pracy zajmę się omawianiem poszczególnych metod.

TERAPIA JĄKAJĄCYCH SIĘ WEDŁUG TARKOWSKIEGO

Zbigniew Tarkowski w swojej pracy zadaje kilka podstawowych pytań: na czym polega terapia jąkających się, na czym polega trening płynności mówienia, jakie metody psychoterapeutyczne stosuje się w leczeniu jąkających się, oraz na czym polega integracja treningu płynności mówienia i psychoterapii w leczeniu osób jąkających się? Opisuje także wybrane przez siebie metody.

Terapia według Tarkowskiego to umiejętność rozwiązywania problemów pacjenta w celu osiągnięcia pozytywnej zmiany, czyli poprawy jego funkcjonowania.

Proces ten obejmuje 3 główne etapy:

dostrzeżenie i sformułowanie problemu,

postawienie hipotez diagnostycznych i terapeutycznych,

weryfikacja tych hipotez zgodnie z plan terapii.

Problem jest funkcją przeszkody i celu, co wyraża następujący wzór:

P = f(C + Pr)

gdzie:

P – problem,

C – cel,

Pr – przeszkoda.

Samo jąkanie nie jest problemem. Może (ale nie musi!) być ono przeszkodą w osiągnięciu celów indywidualnych lub społecznych. Na przykład jąkanie utrudnia, a raczej wręcz uniemożliwia wykonywanie pracy spikera, ale nie stanowi przeszkody dla pisarza.

Terapia rozumiana jako sztuka rozwiązywania problemów osób jąkających się obejmuje:

trening płynności mówienia,

psychoterapię.

Od dawna postulowano integrację tych podejść terapeutycznych.

Seeman uważa, że celem terapii jąkających się jest zmienienie ich osobowości i poprawa płynności mówienia, a to wymaga zastosowania metody kompleksowej, składającej się z psychoterapii, terapii logopedycznej i leczenia farmakologicznego.

Hesje zadał pytanie, jak najlepiej połączyć psychoterapię z treningiem płynności mówienia, gdyż oba te sposoby postępowania z osobami jąkającymi się są absolutnie konieczne i nie warto zastanawiać się, który z nich jest ważniejszy.

Schilling zauważył, że psychoterapia i terapia logopedyczna częściej są stosowane oddzielnie, a rzadko razem. Psychoterapeuta bardziej jest zainteresowany osobowością jąkającego się, logopeda zaś skoncentrowany na niepłynności mówienia. Do rzeczywistej współpracy między nimi dochodzi bardzo rzadko, co obniża efekt terapii.

Adamczyk zaleca łączenie treningu płynności mówienia i psychoterapii w metodzie Echo. Ale postulat ten jest rzadko realizowany w praktyce, gdzie dominują ćwiczenia logopedyczne.

Bochniarz twierdzi, że psychoterapeuci mają duże trudności w terapii osób jąkających się i skarżą się na małą jej efektywność; z kolei logopedzi mają duże opory przed stosowaniem elementów psychoterapii w leczeniu jąkających się. Następnie autor wyjaśnia czym jest trening płynności mówienia. Stanowi on zbiór metod poprawiających płynność mówienia osób jąkających się. Metody te można podzielić na:

bezpośrednie, w których stosuje się wiele technik płynnego mówienia;

pośrednie, które nie zawierają ćwiczeń mowy, lecz poprawiają płynność mówienia poprzez oddziaływanie na środowisko domowe lub szkolne, poprzez poprawianie sprawności ruchowej lub językowej;

kompleksowe, łączące metody bezpośredniej i pośredniej terapii.

Podstawowe metody poprawiające płynność mówienia

Ingham i Andrews (1973)

Mówienie rytmiczne

Metoda cienia

Mówienie przedłużone

Maskowanie

Trening negatywny

Warunkowanie instrumentalne

Zmniejszanie niepokoju Fuhsing i in. (1978)

Metoda Gutzmana

Metoda Liebmanna

Metoda Fröschlesa

Metoda Rothe

Metoda Seemana

Metoda Fernau-Horn

Metoda Beckera Daly (1989)

Techniki Brygelsona

Techniki van Ripera

Technika ślizgowa

Technika luźnych kontaktów

Technika: wymowa łatwa kontra wymowa trudna

Modelowanie

Technika kontroli mowy Chęciek (1993, 1997)

Metoda Echo

Rytmizacja mówienia

Technika oddychania

Technika delikatnego startu mowy

Technika przepływu powietrza

Technika przedłużonego mówienia

Analiza objawów jąkania

Metoda Cooperów

Metoda van Ripera

Metoda Gregory’ego

Metoda Engiel

Metoda Rustin

Metoda Janeczko-Lewandowskiej

Opisane przez różnych autorów metody i techniki bezpośrednio poprawiające płynność mówienia zostały zebrane w tabeli. Oto niektóre z nich.

Metoda Gutzmana. Jej istotą jest poprawa koordynacji aparatu oddechowo-fonacyjno-artykulacyjnego. W czasie oddychania jąkający się kładzie ręce na swojej piersi i wdycha bezszelestnie powietrze przez otwarte usta. Nie wolno mu chlipać powietrza. Jego wydech powinien być długi i równomierny. Jąkający się wykonuje ćwiczenia głosowe rozpoczynając od chuchania i przechodząc do szepty, a później od szeptu do pełnego głosu. Te przejścia powinny być łagodne, aby nie dopuścić do bloku krtaniowego. W czasie ćwiczeń artykulacyjnych jąkający się wymawia głoski zgodnie z zasadą stopniowania trudności. A zatem rozpoczyna od głosek szczelinowych, później wymawia zwarto-szczelinowe, a na końcu zwarte. Wymawia je najpierw w izolacji, a następnie w sylabach, wyrazach.

Kontrolowane oddychanie. Jest to jedna z najbardziej kontrowersyjnych metod zmniejszania niepłynności mówienia. Źle zastosowana prowadzi do patologizacji oddychania, które jest przecież podświadomym automatyzmem. Dlatego należy ją stosować niezwykle ostrożnie, w przypadkach, gdy oddech w czasie mówienia jest rzeczywiście zaburzony, a występuje to tylko u niektórych jąkających się. Należy wówczas dążyć do wypracowania oddechu brzuszno-przeponowego oraz umiejętności świadomego zwolnienia fazy oddechowej za pomocą kontroli napięcia mięśni oddechowych, co wydłuża i reguluje fazę oddechową (appoggio). Wyróżnia się dwa rodzaje podparcia oddechowego:

1. przepona zatrzymuje się w fazie wdechowej, podczas gdy klatka piersiowa powoli wykonuje czynność wydechową. Po 8 – 10 sekundach przepona powoli przesuwa się ku górze i łączy swoje działanie z działaniem mięśni oddechowych klatki piersiowej. Jest to podparcie przeponowe.

2. Drugi rodzaj podparcia polega na tym, że klatka piersiowa znajduje się w czasie emisji głosu w pozycji wdechowej, podczas gdy przepona unosi powoli ku górze, tj. spełnia czynność wdechową. Jest to podparcie klatką piersiową, nazwane podparciem piersiowym.

Metoda Echo. Adamczyk był pierwszym autorem, który wykorzystał efekt Lee (DAF) w terapii osób jąkających się. Istotą jego metody jest mówienie w sposób zsynchronizowany z własnym echem opóźnionym o 0,1-0,3 sek. Dzięki temu niepłynność mówienia nie pojawia się, ale tempo mówienia jest przesadnie zwolnione. Echokorekcja zakłada prowadzenie ćwiczeń w sytuacji:

- emocjonalnie sztucznej, czyli mówienie z echokorektorem, w gabinecie logopedy,

- emocjonalnie łatwej, czyli mówienie z echem zapamiętanym w domu rodzinnym,

- emocjonalnie trudnej, czyli mówienie w szkole z echem zapamiętanym.

Metoda Chęćka. Chęciek przedstawił zmodyfikowany program psychofizjologicznej terapii jąkającej się młodzieży i dorosłych i opracował jego wersję filmową. Program ten obejmuje 4 fazy, realizowane w ciągu 5-6 miesięcy. Sesja terapeutyczna odbywa się 1-2 razy w tygodniu. Początkowo są to spotkania indywidualne, a potem grupowe (4-5 osób). Faza pierwsza jest przeznaczona na diagnozę, ćwiczenia oddechowe, głosowe i artykulacyjne. Faza druga koncentruje się na ćwiczeniach delikatnego ustawienia narządów artykulacyjnych przy starcie mowy. Faza trzecia jest skupiona na ćwiczeniach miękkiego, przydechowego nastawienie głosu. Faza czwarta ma na celu utrwalenie opanowanych zasad mówienia. Podczas całego kursu stosuje się techniki: relaks, echokorekcję, inscenizację, socjoterapię.

Metoda van Ripera. Jest on twórcą metody jąkania się bardziej płynnego, która zrewolucjonizowała terapię osób jąkających się. Jej istota wynika z prawa paradoksu. Jąkający się zgłasza się do terapeuty w celu zmniejszenia niepłynności mówienia, a ten radzi mu, aby mówił bardziej niepłynnie, co najmniej w początkowym okresie leczenia. Ten pomysł budzi zrozumiały sprzeciw jąkającego się. Terapeuta wyjaśnia mu jednak, że aby pozbyć się jąkania należy je poznać (faza identyfikacji), uodpornić się (faza odczuwania), zmienić zachowanie (faza modyfikacji) i utrwalić je (faza utrwalania). Celem tego postępowania terapeutycznego jest jednak nie płynność, lecz płynna niepłynność. Aby osiągnąć ten cel jąkający się musi powtarzać lub przeciągać nie tylko te pierwsze głoski lub sylaby w wyrazach, których obawia się, lecz także ma wymawiać niepłynnie te elementy wypowiedzi, których się nie lęka. To pseudojąkanie daje dwie podstawowe korzyści. Po pierwsze, jest formą zapanowania nad własnym mówieniem, podczas gdy rzeczywiste jąkanie jest zaburzeniem mimowolnym. Po drugie, im większa jest biegłość w pseudojąkaniu, tym rzadsze jest jąkanie. Tak działa paradoks w metodzie van Ripera. Zaleca on, aby jąkający analizowali każdą niepłynność i próbowali mówić inaczej. Chodzi tu o świadome jąkanie się ze zmniejszoną niepłynnością. Służy temu także łagodne wychodzenie z niepłynności dzięki kończeniu wyrazu z gładkim, powolnym przedłużaniem. Kiedy jąkający się czuje, że zaraz zacznie się jąkać, ma przygotować się do tego w ten sposób, iż ma łagodnie skandować, po to by rozluźnić mięśnie aparatu mowy. Metoda van Ripera budzi opór tych jąkających się, którzy są podatni na krytykę i przeżywają silny lęk przed ośmieszeniem się.

Metoda Engiel. Engiel kwalifikuje pacjenta na leczenie, gdy jąkanie jest nawykowe, objawy niepłynności są nasilone, widoczna jest logofobia, a kontakt z chorym jest utrudniony. Umieszcza się go w terapeutycznej (do 8 osób) dobranej według wieku. Schemat ćwiczeń jest we wszystkich grupach jednakowy, różni się jedynie formą dostosowaną do wieku. Tylko w wyjątkowych sytuacjach terapia indywidualna poprzedza terapię grupową. Niezależnie od jej fory spotkania odbywają się dwa razy w tygodniu. Jąkający się zobowiązany jest ćwiczyć w domu 6 razy dziennie po 10 minut a jego postępy są odnotowane w zeszycie kontrolnym. Cały program realizowany jest w ciągu 3 – 4 miesięcy. W tym czasie rola rodziców ogranicz się do pilnowania, czy ćwiczenia są wykonywane w domu. Z kolei logopeda występuje w roli wymagającego, konkretnego i obdarzonego wyobraźnią trenera. Kontakt jąkającego się z logopedą nie zakłada zbytniego współczucia lecz rzeczowego podejścia do jego problemu. Już na pierwszym spotkaniu jąkający się ma otrzymać zastrzyk terapeutyczny, to znaczy ma on przekonać się, że w prosty sposób można pozbyć się niepłynności. Na wstępie uczy się on analizować swoje jąkanie i orientować w tzw. Błędach technicznych, które są rozpoznawane wzrokowa (w lustrze), słuchowo i czuciowo. Ta umiejętność autoanalizy niepłynności stanowi podstawę jej autokorelacji. Odbywa się ona dzięki ćwiczeniom startu i toku mowy. Ćwiczenia startu mowy przeprowadzane są w trzech wersjach. Wersja pierwsza wykonana jest za pomocą ruchów wiodących obu rąk, wersja druga – przy pomocy gumowej gruszki, wersja trzecia- za pomocą ruchów palcami wskazującym i kciukiem. W ćwiczeniu toku mowy ruchem wiodącym jest wahadłowy ruch prawego przedramienia. Dyrygując sobie ręką, jąkający się zakreśla w powietrzu półkola, które są skoordynowane z jedną grupą rytmiczną. Ćwiczenia startu i toku mowy są prowadzone zgodnie z zasadą: jak najpełniej i jak najprościej. Dlatego Engiel rezygnuje z wszelkich zbędnych form treningu, obciążających jedynie pacjenta. Za to przywiązuje dużą uwagę do elementów psychoterapeutycznych, których, niestety nie opisała. Wiadomo jednak, że autorka programu sama stanowi istotny czynnik terapii. Jej barwna i dynamiczna osobowość oddziaływała na jąkających się w szczególny sposób. Engiel stwarzała w gabinecie sytuację stresową, którą dozowała i kontrolowała. Fundowała jąkającym się dobry stres, to znaczy taki, który jest z wyboru, jest mobilizujący i nad którym można zapanować. Słusznie bowiem uważała, że życie jąkającego się jest pełne stresu komunikacyjnego, komunikacyjnego którym powinien on nauczyć się radzić sobie.

Następnie autor wymienia metody psychoterapeutyczne, które stosuje się w leczeniu jąkających się. W terapii tych osób spotykamy przede wszystkim hipnoterapię, psychoterapię treningową, psychoanalizę i psychodramę.

Hipnoterapia

Usuwać jąkanie za pomocą hipnozy próbował Kałużyński (1985), który na podstawie poglądów różnych autorów i własnych obserwacji sformułował następujące wnioski:

Hipnoterapię jąkających się stosować należy tylko w wyjątkowych przypadkach, kiedy inne metody leczenia zupełnie zawadzą, a pacjent pragnie choćby chwilowej pomocy.

Podatność na hipnozę jest mniejsza u jąkających się niż u ludzi mówiących płynnie. Jej efekty u jednostek mówiących niepłynnie są przeważnie krótkotrwałe. Najlepsze wyniki uzyskuje się u osób w wieku 15 – 26 lat, których jąkanie ma rodowód psychogenny i jest krótkotrwałe.

Nabyte w czasie hipnoterapii umiejętności musi jąkający się wykorzystać poza poradnią, aby utrwalić płynność mówienia w sytuacjach trudnych.

Psychoterapia treningowa

W przypadku jąkania stosuje się najczęściej proste ćwiczenia pozytywne, trening negatywny, relaksację, desensytyzację (desensybilizację) i technikę implozyjną.

Proste ćwiczenia pozytywne

Zdaniem Kratochvila ćwiczenia te odgrywają rolę usuwaniu jąkania. Przy jąkaniu się ćwiczy się najpierw mowę szeptem, następnie czytanie w tolerowanym przez pacjenta otoczeniu, krytyczne głoski pacjent początkowo opuszcza, albo rozpoczyna się ćwiczenia od czytania samogłosek w tekście; ćwiczy się prawidłowy oddech przy czytaniu i mówieniu, stopniowo przechodzi się od opowiadania przeczytanego tekstu do spontanicznej rozmowy; pacjent uczy się mówić bez błędów i w obecności osób.

Trening negatywny

Polega on na celowym wywoływaniu jąkania po to, by pacjent mógł nad nim zapanować. W tym celu terapeuta ćwiczy pacjenta dwa razy tygodniowo po 1 godzinie. Rozmawia z chorymi i przerywa rozmowę, gdy tylko pacjent zaczyna się jąkać. Moment jąkania pacjent powtarza potem świadomie jak najdokładniej przed lustrem, łącznie ze wszystkimi składnikami ruchowymi. Są to ćwiczenia uciążliwe zarówno dla terapeuty, jak i jąkającego się, budzące czasami zniechęcenie.

Relaksacja

W terapii osób jąkających się najczęściej łączy się zasady relaksacji progresywnej Jacobsona i treningu autogennego Schulza, dostosowując je od specyfiki zaburzenia. Przykładem tego połączenia jest przeznaczona dla dzieci w wieku przedszkolnym metoda Wygotskiej i współautorów oraz dla dzieci starszych, młodzieży i dorosłych metoda Lubińskiej.

Aby relaksacja dała pożądany efekt, należy ją stosować codziennie, w różnych pozycjach (leżącej, stojącej, siedzącej) i w różnych sytuacjach komunikacyjnych ( w domu, szkole, autobusie itp.) – twierdzi Kałużyński. Polecał os osobom jąkającym się z silnymi objawami tremy technikę, którą można streścić w następujących punktach:

Należy odprężać się przed dłuższymi występami słownymi na jakieś 15 – 20 minut. Ma to być odprężenie w chwili największego lęku, zdenerwowania i czasami złości.

Należy uzyskane odprężenie zachować w czasie mówienia i działania przy ludziach.

Jeżeli pojawią się trudności w mowie, to nie należy nigdy ratować się zwiększeniem wysiłku, lecz przeciwnie, ratować się odprężeniem.

W przypadku pojawienia się myśli o niemożliwości wypowiedzenia jakiegoś słowa, należy maksymalnie odprężyć się i wypowiedzieć je płynnie w myśli, a następnie przy użyciu minimalnego wysiłku – wypowiedzieć dość cicho i miękko.

Trening relaksacyjny Wintreberga został włączony przez Markiewicz do programu reedukacji psychomotorycznej dzieci jąkających się, która oddziałuje na trzy tory: neuromięśniowy, oddechowy i psychiczny. Ćwiczenia aktywizujące tor neuromięśniowy mają na celu uzyskanie zdolności dowolnego zwalniania napięcia mięśni szkieletowych, szkieletowych zwłaszcza mięśni szczęki dolnej, policzków, brody, warg i języka. Natomiast zadaniem ćwiczeń oddziałujących na tor oddechowy jest odpowiednia stymulacja i rytmizacja mięśni oddechowych, oddechowych zgłasza przepony. Z kolei udrożnienie toru psychicznego polega na stopniowym odprężeniu psychicznym, zarówno w sferze emocjonalnej, jak i umysłowej.

Desensytyzacja

Jej etapy mają w przypadku jąkania następujący przebieg:

Ustalenie hierarchii sytuacji i bodźców wyzwalających lęk przed mówieniem.

Trening relaksacyjny według omówionych wcześniej procedur.

Wyobrażenie sobie sytuacji logofobicznych i zastępowanie reakcji lękowych reakcjami relaksu.

Stosując metodę desensytyzacji zmierza się do tego, by najpierw określona bodźce utraciły moc wyzwalania logofobii w sytuacjach wyobrażeniowych, wyobrażeniowych następnie by nastąpiła generalizacja tej reakcji na sytuacje rzeczywiste.

Psychoanaliza

Postępowanie terapeutyczne jest ukierunkowane nie na poprawę płynności mówienia, lecz na polepszenie funkcjonowania całej osobowości. Takie podejście przedstawił Fried, który opisał przebieg terapii 19-letniego jąkającego się chłopca, leczonego psychoanalizą i terapią behawioralną. Okazało się, że ten sam przypadek może być rozumiany dwojako: raz jako dobrze przystosowana osoba, której zaburzenie mowy stanowi wyuczoną reakcję na bodźce lękowe, a raz jako neurotyk, którego jąkanie stanowi integralną część szeroko rozgałęzionych zaburzeń osobowości.

Psychodrama

Stanowi ona środek ułatwiający przeniesienie efektów terapii osób jąkających się poza gabinet. Terapeuta proponuje pacjentom odegranie typowych sytuacji wyzwalających jąkanie, do których Gabrijał – na podstawie badań – zaliczył:

sytuacje podwyższonej świadomości i kontroli własnej mowy,

sytuacje oczekiwania wystąpienia jąkania

sytuacje podwyższonego napięcia,

sytuacje wzmożonego strachu,

sytuacje obniżonej gotowości do mówienia,

sytuacje słabej znajomości słuchaczy.

Sytuacje te występują w czasie rozmowy telefonicznej, zakupów, występowania przed audytorium, załatwiania spraw urzędowych, kłótni, egzaminu itp. Stanowić one mogą tematy scen psychodramatycznych.

Na czym polega integracja treningu płynności mówienia i psychoterapii w leczeniu osób jąkających się ?

Integracja treningu płynnego mówienia i psychoterapii nastąpiła w Programie Tarkowskiego. Jego podstawowe założenia są następujące:

Preferowana jest terapia krótkoterminowa, ukierunkowana na rozwiązanie problemu jąkającego się.

Podstawową metodą są nie ćwiczenia logopedyczne, lecz myślenie terapeutyczne, umożliwiające rozwiązanie problemu. Ćwiczenia są jedynie środkami stosowanymi zgodnie z planem terapii, który należy dostosować do indywidualnych potrzeb jąkającego się.

Rozwiązuje się problemy osoby, a nie tylko ćwiczy płynność mówienia.

Techniki poprawiające płynność mówienia są wkomponowane w metody psychoterapeutyczne.

Program może być realizowany przez kilku specjalistów, ale odpowiedzialność za przebieg terapii przypisuje się jednej osobie, najczęściej terapeucie mowy.

O wyborze metod logopedycznych i psychoterapeutycznych ma decydować problem i oczekiwania pacjenta, a nie indywidualne przygotowanie i upodobania terapeuty.

Literatura:

Adamczyk B., Jąkanie wciąż fascynująca zagadka, [w:] Logopedia: teoria i praktyka, pod red. M. Młynarskiej, T. Smereki, Wrocław 2005.

Bochniarz A., Gdy masz dziecko z wadą wymowy, Żory 1998.

Chęciek M., Realizacja głosek polskich w wymowie osób jąkających się oraz ich terapia, [w:] Logopedia: teoria i praktyka, op. cit.

Holistyczne aspekty logopedycznej terapii jąkających się, pod red. E. M. Minczakiewicz, Kraków 2005.

Logopedia, pod red. T. Gałkowskiego, G. Jastrzębowskiej, Opole 1999.

Nowak J. E., Wybrane problemy logopedyczne, Bydgoszcz 1997.

Skorek E. M., Z logopedią na ty. Podręcznik słownik logopedyczny, Kraków 2000.

Styczek I., Logopedia, Warszawa 1980.