Założenia językoznawstwa

Definicja języka – językoznawstwo jest nauką o języku, aby więc zrozumieć jego istotę, trzeba określić, co to jest język.

Językiem nazywamy to, co w mowie jest równocześnie społeczne (w przeciwieństwie do indywidualnego procesu mówienia), trwałe (jest tworem, ma trwałe istnienie w czasie) i abstrakcyjne (w przeciwieństwie do konkretnych procesów mówienia).

Fazy mowy: mówienie, zrozumienie, tekst, język

Stosunek języka do innych rodzajów znaków:

W życiu człowieka dużą rolę odgrywają zjawiska, które mają dla nas znaczenie nie przez to, czym są, ale dzięki temu, że zwracają naszą uwagę na coś zupełnie innego, co znajduje się poza nimi. Zjawiska te nazywamy znakami. Istotą ich jest połączenie dwóch zjawisk: formy oznaczającej, która nas odsyła, i treści oznaczanej, na którą nasza uwaga się zwraca. Typowymi formami znaku są np. sygnały kolejowe. Każdy ze znaków czyni niezbędnym istnienie drugiego, bo skoro istnieje sygnał „nie ma wjazdu”, koniecznym jest dla normalnego funkcjonowania znak „wjazd wolny”. Takie znaki, które wzajemnie warunkują swe istnienie, tworzą system znaków. Jeden bez drugiego istnieć nie może, jednocześnie jednak jeden z nich różni się od drugiego, i to przeciwieństwo ich nazywamy opozycją.

Liczne cechy kodów dadzą się podzielić na te, które odnoszą się do samego kanału informacji, czyli drogi, przez którą forma znaku przenika do odbiorcy, drugie zaś do funkcji i struktury kodów. Mamy tyle kanałów informacji, ile zmysłów, a zatem tyleż rodzajów znaków, ale znaki dwóch najważniejszych dla człowieka zmysłów: wzroku i słuchu dzielą się dalej zależnie od charakteru samej formy znaków. I tak znaki wzrokowe dzielą się na : przemijające, które powstają i natychmiast znikają, oraz na trwałe, które istnieją przez pewien okres czasu, znaki słuchowe dzielą się na: wokalno-audycyjne i instrumentalno-audycyjne.

Znaki wokalno-audycyjne - są wydawane przez aparat głosowy ludzi i zwierząt związany z aparatem oddechowym. Aparatem odbiorczym są tu uszy zewnętrzne właściwe ptakom i ssakom.

Znaki instrumentalno-audycyjne – nadają je instrumenty a odbierają uszy. Istnieją one tylko w obrębie społeczeństw ludzkich. Znaki zarówno wzrokowe jak i słuchowe dają orientację przestrzenną, gdyż pojmowane są przez organy parzyste: dwoje oczu i uszu. Przyjmowanie znaku w dwóch punktach pozwala określić nie tylko kierunek, ale i odległość, z której znak dochodzi. Następuje konkretyzacja kanału informacyjnego. Dla odbiorcy jasne są dwa jego krańce: punkt, z którego wychodzi znak wzrokowy czy słuchowy, i miejsce, na którym on stoi.

Kod może być realizowany przy pomocy różnych kanałów, takie właśnie różne postacie jednego, tego samego kodu realizowane tylko przy pomocy różnych kanałów informacji nazywamy jego subkodami.

Możemy wymienić 5 różnych subkodów języka realizowanych przez różne kanały informacyjne:

1)subkod wzrokowy przemijający – mowa mimiczna głuchoniemych

2) subkod wzrokowy trwały – pismo

3) subkod główny wokalno-audycyjny – język mówiony

4) subkod intrumentalno-audycyjny – mowa bębniona Murzynów

5) subkod dotykowy – alfabet BrILLE’A

Podział znaków wedle ich funkcji i struktury dzieli je na dwa główne typy: symptomy i sygnały

1) symptomy są niewyodrębnioną częścią kompleksu zjawisk, zasadnicza funkcja nie jest znakowa, lecz logiczna, funkcja znakowa występuje ubocznie. Sygnały nie spełniają żadnej innej funkcji poza znakową

2) symptomy są niecelowe, jednostronne, natomiast sygnały zostały celowo nadane przez nadawcę dla oddziaływania na odbiorcę, są one znakami dla obu, którzy je wiązą z tą samą treścią, a zatem są dwustronne.

3) Symptony nie są celowo nadawane przez odbiorcę, są niezwrotne. Oto parę przykładów: wrona skacze na miejscu i żałośnie krzyczy – poznajemy z tego, że ma złamane skrzydło, pies ze spuszczonym językiem ciężko dyszy- stwierdzamy, że jest mu gorąco, na miękkiej ziemi widzimy ślady stóp, wiemy, że szedł tędy człowiek, itd.

Sygnały dzielą się na dwie wielkie grupy: na asemantyczne apele i sygnały semantyczne. Podstawową różnica jest stosunek do rzeczywistości. Forma sygnałów semantycznych odsyła odbiorcę do jakiegoś zjawiska otaczającego nas świata, jej treścią jest wyobrażenie jakiegoś zjawiska zewnętrznego, natomiast apele nie odnoszą się do świata zewnętrznego, lecz jedynie wywołują pewne określone zmiany w psychice i zachowaniu odbiorcy. Typowym kodem apeli jest muzyka, której funkcją jest oddziaływanie na uczuciowość słuchacza.

Sygnały semantyczne dzielą się na 2 grupy: na sygnały umotywowane, czyli obrazy, i na sygnały nieumotywowane, arbitralne. . Forma obrazu zawiera cechy odpowiadające cechom przedstawianego zjawiska, w takiej ilości, że odbiorca może zidentyfikować obraz z treścią, natomiast cechy formy sygnałów arbitralnych nie mają nic wspólnego z cechami jego treści, sa dowolne.

Symptomy, apele i obrazy są umotywowane (treść jak a przynoszą odbiorcy, wynika z cech ich formy)

Typy sygnałów arbitralnych są nieumotywowane, z tą różnicą łączą się jeszcze 3 inne: konwencjonalność, diakrytyczność, wymienność/. Diakrytyczność polega na tym, że ich forma oparta jest na ciągłej skali cech wzrokowych czy słuchowych, które przechodzą jedne w drugie.

Sygnały semantyczne, arbitralne dzielą się na 2 grupy: sygnały jednoklasowe, którym przeciwstawiają się sygnały dwuklasowe:

Sygnały jednoklasowe: zamknięte, nieproduktywne, np. system krzyków gibonów czy sygnałów kolejowych, ilość znaków jest ściśle ograniczona, w systemach natomiast dwuklasowych, czyli produktywnych takich, jak taniec pszczół czy język ludzi. Dwuklasowe obejmują dwa rodzaje elementów, pierwsza ich grupa to znaki proste, druga to metoda łączenia znaków prostych pierwszej klasy w znaki złożone drugiej. Ostatecznie podział znaków wygląda tak:

1) symptomy

2) apele

3) obrazy

4) sygnały jednoklasowe

5) sygnały dwuklasowe bezfonemowe

6) sygnały dwuklaoswe fonemowe (język)

DZIEJE JĘZYKOZNAWSTWA

Językoznawstwo dzieli się na opisowe i porównawcze. Opisowe opisuje oddzielnie każdy system języka, porównawcze natomiast porównuje te systemy ze sobą i klasyfikuje je w pewne grupy.

Językoznawstwo porównawcze dzielimy na :

• językoznawstwo historyczne – opracowujące klasyfikację historyczną języków wedle stopnia wspólności ich pochodzenia

• językoznawstwo typologiczne – które ustala klasyfikację historyczną języków wedle podobieństwa ich budowy

• najstarsze systematyczne badania nad językiem rozwinęły się około połowy pierwszego tysiąclecia p.n.e. w Indiach. Fonetycy hinduscy oparli się na wzrokowej i dotykowej obserwacji narządów mowy przy wymawianiu głosek i na tej podstawie dali opis artykulacji poszczególnych dźwięków i poprawny system klasyfikacji. Już PATANJALI w V w. P. n. E. Wprowadził termin sphota, które oznaczało znak. W Indiach język święty zwany sanskrytem wyszedł już w V w. P.n.e. z codziennego użycia, pozostając nadal narzędziem całego życia intelektualnego. Trzeba się było go specjalnie uczyć, dla ułatwienia więc tych studiów zaczęto układać gramatyki opisowo-ormatywne, które nie tylko podawały jak się mówi, ale też powinno się mówić. Syntezę wszystkich tych prac dał PANINI żyjący prawdopodobnie w IV w. P. n. E. w swojej gramatyce obejmującej około 4 tysiące krótkich reguł, których uczono się na pamięć.

• Drugim w starożytności centrum była Grecja. Pierwsi wywodzili się od Heraklita z Efezu, drudzy zaś od Demokryta z Abdery. Zastanawiali się nad stosunkiem wyrazów do rzeczy. Zaznaczały się tu dwa stanowiska: jedni uważali ten związek za naturalny (physei), drudzy za konwencjonalny (thesei). Pierwsi wywodzili się od Heraklita, drudzy od Demokryta. Najpoważniejszą próba pogodzenia ich były poglądy Epikura. W rozwoju języka wyróżnił on dwa okresy: pierwszy – naturalny i drugi – konwencjonalny. W pierwszym okresie wyrazy powstawały jako konieczne reakcje organów głosowych człowieka na pewne uczucia i wrażenia. Dopiero w drugim okresie zaczął odgrywać rolę czynnik społeczny i intelektualny. Stanowisko Epikura było odosobnione, w starożytności zwyciężyła teoria konwencjonalna.

• W drugim okresie rozwoju językoznawstwa greckiego, w III i II w. P.n.e. zagadnieniami języka interesowali się głównie filologowie z Aleksandrii oraz filozofowie ze szkoły stoickiej w Atenach, Rodos i w Pergamon, którzy badali język w ramach swej szeroko pojętej logiki.

• Terminy: analogia i anomalia zostały wprowadzone do rozważań gramatyczno-logicznych przez CHRYZYPA Z SOLI. Analogiści byli zdania, że w języku panuje prawidłowa regularność, wynikająca z zupełnej zgodności między kategoriami logicznymi i gramatycznymi. Wedle anomalistów w języku włada dowolność, a kategorie logiczne odbiegają od logicznych, zmodyfikowana teza analogistów zwyciężyła

• W Grecji zwyciężyły poglądy ujmujące język jako twór umowny, konwencjonalny, a zarazem proporcjonalny i systemowy. Na tej podstawie dopiero rozwinąć się mogła gramatyka. . pierwsze jej opracowania dał DIONIZJUSZ TRAK w dziełku pt. „Sztuka gramatyczna”.

• Tradycje greckiej szkoły gramatycznej kontynuowano w Bizancjum aż do połowy XV w, ważne były dwie szkoły gramatyczne: mianowicie łacińska oraz arabsko-żydowska, pierwszy traktat poświęcony ortografii języka polskiego napisał Jakub Parkoszowic około 1440, a pierwszą polską gramatykę wydał Piotr Statorius-Stojeński w 1568.

• Gramatycy żydowscy X i XI w stwierdzili pokrewieństwo języków hebrajskiego, arabskiego i aramejskiego, stanowiących jądro rodziny semickiej, w XVI wieku ustaliła się koncepcja rodzin języków romańskich, germańskich, celtyckich i słowiańskich.

• W XVII w. Wysunięto hipotezę co do pokrewieństwa języków uralo-ałtajskich

• W XVIII w. Zainteresowania językoznawcze objęły cały świat, co było zasługą G. W. Leibniza zachęcającego do badania żywych języków.

• W 1786 William Jones rozpoznał pokrewieństwo sanskrytu, greki i łaciny, przypuszczając równocześnie przynależność do tej grupy języka gockiego, języków celtyckich i staroperskiego. Tak zarysowała się koncepcja rodziny indoeuropejskiej.

• 1800–1805 L. Hervas wydał w Madrycie „Katalog języków i narodów”, w którym porównuje wyrazy 300 języków.

• Na początku XIX wieku rozpoznano również istnienie rodziny bantu w Afryce, chińsko-tybetańskiej w Azji Wschodniej i drawidyjskiej w Indiach

• Franciszek Bopp wydał w roku 1816 książkę pt. „O systemie koniugacyjnym sanskrytu w porównaniu z systemem greckim, łacińskim, perskim i germańskim” istotną zdobyczą Boppa było to, że porównywał on ze sobą całe systemy form językowych a mianowicie wszystkie odmiany czasowników, a nie pojedyncze wyrazy wyrwane z całości języka, jak czyniono to dotychczas.

• Jeżeli Bopp wprowadził pojęcie systemu do językoznawstwa historycznego, to Wilhelm von Humboldt zastosował je w badaniach nad typami struktur językowych. W latach 1836–1840 wyszło główne jego dzieło „O języku kawi na wyspie Jawa”. Humboldt wprowadził pojęcie wewnętrznej formy języka, które jest odpowiednikiem naszej koncepcji jego systemu. Forma ta przejawia się w kategoriach gramatycznych języka, których stosunek do elementów leksykalnych jest różny w różnych językach. na tej podstawie opracował typologię języków, która z małymi zmianami utrzymała się przez cały XIX w. Wydzielił języki izolujące (np. chiński), w których elementy leksykalne i gramatyczne stoją zupełnie oddzielnie, języki aglutynacyjne ( np. tureckie), w których elementy te są tylko ze sobą mechanicznie zestawione, języki inkorporacyjne (np. języki Indian amerykańskich) i wreszcie języki fleksyjne (np. indoeuropejskie), w których kategorie gramatyczne wyrażone są przez końcówki wyrazów

• Dalszy rozwój językoznawstwa poszedł głównie w kierunku badań historycznych nad dziejami poszczególnych grup języków. Na plan pierwszy wysunęła się germanistyka, Duńczyk RASMUS KRISTIAN RASK w dziele pt. „Badania nad powstaniem języka staronordyjskiego, czyli islandzkiego” wydanym w 1818 r. Porównał materiał wyrazowy oraz system gramatyczny języka staroislandzkiego z innymi językami germańskimi a następnie z językami słowiańskimi, z litewskim, łotewskim, z greką, łaciną, ustalając pierwsze odpowiedniości fonetyczne i stwierdzając pokrewieństwo tych wszystkich języków między sobą.

• Kontynuatorem był JAKUB GRIMM autor „Gramatyki niemieckiej”, będącej w istocie gramatyką porównawczą języków germańskich. W drugim wydaniu pierwszego tomu tego dzieła znajdujemy tzw. „prawo Grimma”, pierwsze prawo fonetyczne, które obejmuje ewolucję germańskiego systemu spółgłoskowego, prawo to stało się wzorem dla późniejszych badaczy, a w szczególności dla AUGUSTA POTTA autora pierwszego słownika etymologicznego języków indoeuropejskich, właściwego twórcy fonetyki porównawczej tych języków.

• Punkt szczytowy rozwoju językoznawstwa porównawczego stanowią badania AUGUSTA SCHLEICHERA. Już Bopp dał pierwsze opracowanie gramatyki porównawczej języków indoeuropejskich. Drugie opracowanie pt. „Kompendium gramatyki porównawczej języków indoeuropejskich” dał w r. 1861 Schleicher. Wprowadził metodę rekonstrukcji głosek i form prajęzyka, którą z małymi modyfikacjami przyjęli jego następcy.

• W drugim okresie rozwoju językoznawstwa porównawczego największe znaczenie miała szkoła młodogramatyków, która wyszła z Lipska i objęła wszystkie kraje cywilizowanego świata. W Niemczech reprezentował ją Karol Brugmann i Bertold Delbruck., którzy dali trzecie po Boppie i Schleicherze opracowanie „Gramatyki porównawczej języków indoeuropejskich”, oraz HERMAN PAUL, autor „Założeń językoznawstwa historycznego”

• W Polsce głównymi młodogramatykami byli JAN ŁOŚ, JAN ROZWADOWSKI, a w Rosji F.F Fortunatow, A.A. Szachmatow.

• Młodogramatyków cechował psychologizm i historyzm, uważali ogólne normy języka za fikcję, realny język istniał dla nich tylko w jednostkach, przyjmowali, że w podświadomości jednostki istnieje trwale zespół zapamiętanych form językowych

• Równocześnie z młodogramatykami rozwijała się działalność naukowa JANA BAUDOUINA DE COURTENAY – największego językoznawcy polskiego i FERDYNANDA DE SAUSSURE’A największego lingwisty Francji i Szwajcarii. Jeżeli młodogramatycy interesowali się tylko ewolucją języka, to ci dwaj uczeni zadali sobie pytanie czym jest język i jaki jest jego stosunek do całości zjawisk mowy. De Sausure w r.1879 wydał: „Rozważania nad pierwotnym systemem samogłosek w językach indoeuropejskich” w których stawia problem systemu językowego i definiuje fonem jako element systemu fonologicznego języka praindoeuropejskiego, dający się rozpoznać jako rożny od wszystkich innych jego elementów

• Koncepcja ta została przejęte przez Baudouina i jego ucznia MIKOŁAJA KRUSZEWSKIEGO na Uniwersytecie w Kazaniu. B. Rozróżnił dwa aspekty języka: aspekt statyczny obejmujący stosunki między równocześnie istniejącymi elementami języka, a aspekt dynamiczny, ewolucyjny. Syntezę swych rozważań przedstawił B. W „Próbie teorii alternacji fonetycznych”.

• Poglądy Baudouina i Kruszewskiego oddziałały na de Saussure’a, który nowe swe stanowisko sformułował w wykładach na Uniwersytecie w Genewie w latach 1906 – 1911, wykłady te wyszły pośmiertnie w 1916 r. Jak „Kurs językoznawstwa ogólnego”. Odróżnia język (langue) od mówienia (parole) jako dwa odrębne składniki mowy. Język wedle niego jest „częścią społeczną mowy, zewnętrzną w stosunku do jednostki, która sama nie może go ani stworzyć, ani zmienić. Istnieje on tylko dzięki pewnego rodzaju umowie zawartej między członkami społeczeństwa”. Wobec tego nauka o mowie musi być podzielona na dwie różne dyscypliny: na lingwistykę języka, która bada język, i na lingwistykę mówienia, która analizuje indywidualną stronę mowy, tj. mówienie wraz z tonacją.

• W okresie międzywojennym największą aktywność rozwinęła szkoła praska, której gł. Przedstawicielami byli: N.S. TRUBECKI, R. JAKOBSON. Szkoła dokonując syntezy poglądów Baudouina, de Saussure’a pracowała przede wszystkim nad rozwojem fonologii i działów pokrewnych. Syntezą jej wysiłków były „Podstawy fonologii” Trubeckiego wydane pośmiertnie w 1939 r. Trubecki zaczyna swe rozważania od wyróżnienia dwóch zasadniczych funkcji dźwięków mowy: funkcji dystynktywnej, której istotą jest odróżnianie wyrazów od siebie, oraz funkcji delimitacyjnej polegającej na oddzieleniu ich od siebie w toku mowy. Druga dziedzina, którą badali morfologia, nauka o wymianach, czyli obocznościach.

• Bliski szkole praskiej był KAROL BUHLER autor dzieła „Teoria języka” Swój wywód rozpoczyna od ustalenia czterech pewników, czyli aksjomatów językoznawstwa: 1)najpełniejszą formą konkretnego zjawiska mowy jest porozumienie 2) aksjomat drugi daje definicję znaku 3) trzeci wyróżnia cztery strony zjawiska, 4) jedno-i dwuklasowe systemy znaków

• Tradycje szkoły praskiej kontynuował Roman Jakobson

• Przy końcu okresu międzywojennego drugim obok Pragi centrum językoznawstwa strukturalnego stała się Kopenhaga. Przedstawicielem tej szkoły jest Ludwik Hjelmslev. Prócz trzech zjawisk: schematu, normy i zwyczaju językowego, wprowadza pojęcie aktu indywidualnego, które odpowiada mówieniu (parole).

• Zjawisko pokrewne , pośrednie między szkołą praską a kopenhaską, w Polsce Jerzy Kuryłowicz, we Francji Andre Martinet.

CZĘŚCI SKŁADOWE SYSTEMU JĘZYKA

• MOWA LUDZKA SPEŁNIA TRZY ZASADNICZE FUNKCJE:

1)funkcja ekspresywna – polega na tym, że charakteryzuje ona nadawcę, informuje nas o nim

2) funkcja impresywna – to wpływ, jaki jej forma wywiera na stan emocyjny i zachowanie odbiorcy

3)funkcja semantyczna – polega na zwracaniu naszej uwagi na pewne zjawiska otaczającego nas świata, leżące w polu widzenia rozmawiających, oraz na predstawianiu zjawisk niewidocznych, oddalonych.

ZASADY KLASYFIKACJI HISTORYCZNEJ JĘZYKÓW

Schemat drzewa genealogicznego rodziny romańskiej:

Łacina ( język praromański) – rumuńskie, dalmatyńskie, włoskie, sardyńskie, retyckie, francuskie, prowansalskie, katalońskie, hiszpańskie, portugalskie

Schemat drzewa genealogicznego rodziny słowiańskiej:

Język prasłowiański – zachodniosłowiańskie (polskie, dolnołużyckie, górnołużyckie, czeskie, słowackie,

- południowosłowiańskie (słoweńskie, serbo-chorwackie, macedońskie, bułgarskie)

- praruskie (ukraińskie, rosyjskie, białoruskie)

Schemat ligi bałkańskiej – greka, albańskie, bułgarskie, rumuńskie

Liga języków – grupę języków sąsiadujących ze sobą, które dzięki wzajemnym wpływom zbliżyły się do siebie swą budową fonologiczną, morfologiczną lub składniową

Teoria falowa – ewolucja języka na przestrzeni kraju, stwierdza ona, że każda zmiana językowa powstaje w pewnej, określonej okolicy i z niej rozchodzi się we wszystkich kierunkach po obszarze zajętym przez dane społeczeństwo. Zmiana rozpowszechniająca się zatacza na terenie coraz szersze kręgi, podobne do kręgów fal na powierzchni wody. Teoria falowa stała się punktem wyjścia rozwoju geografii językowej, czyli dialektologii, która bada zróżnicowanie językowe terenu jako wynik ewolucji języka. Dyscyplina ta ustala precyzyjne rozmieszczenie poszczególnych cech językowych w terenie. Granice tych cech, tzw. izoglosy – o ile nie mamy do czynienia ze świeżymi przesunięciami ludności – rzadko kiedy pokrywają się ze sobą. Normalnie przecinają one kraj w najrozmaitszych kierunkach. Dialektologia wyróżnia trzy rodzaje tych izoglos: izofony, izomorfy, izoleksy.

Izofony – to linie oddzielające od siebie obszary, na których historycznie ten sam fonem rozwinął się w różny sposób, i tak dawne spółgłoski sz, cz, dż na jednych obszarach Polski (Wielkopolska) utrzymały się bez zmian, na innych przeszły w s, z, c, dz.

Izomorfy – to linie dzielące obszary, na których w tej samej funkcji używane są różne morfemy, a mianowicie różne końcówki, sufiksy i prefiksy (chodźmy – chodźwa)

Izoleksy – odgraniczają obszary, na których używane są dla oznaczenia tej samej rzeczy zupełnie różne wyrazy (klepisko i bojowisko).

JĘZYKI POKREWNE – języki wchodzące w skład jednej rodziny, a więc takie, które wywodzą się ze wspólnego prajęzyka

RODZINA JĘZYKÓW – przez nią rozumiemy zespół języków, w których elementy systemu morfologicznego

(alternacje morfologiczne, afiksy, zaimki, liczebniki) oraz morfemy składniowe (przyimki, spójniki, partykuły) wszystkie lub w stanowczej większości sobie odpowiadają, wywodząc się ze wspólnego prajęzyka.

Ewolucję języków w obrębie czasu ujmuje teoria drzewa genealogicznego, ewolucje zaś tę na przestrzeni, na powierzchni kraju przedstawia teoria falowa.

PRAWA GŁOSOWE – różnią się zasadniczo od praw przyrodniczych, te ostatnie działają zawsze i wszędzie, to każde prawo głosowe działa tylko w pewnym okresie czasu i w obrębie społeczeństwa ludzkiego zamieszkującego pewien obszar. W obrębie tego czasu prawo głosowe jest bezwyjątkowe, tj. wywołuje daną zmianę w danej pozycji we wszystkich wyrazach i u wszystkich członków danego społeczeństwa, po wygaśnięciu działania prawa mogą wejść w skład języka formy nowe, stanowiące od danego prawa głosowego wyjątki pozorne, bo powstały już po jego wygaśnięciu.

KLASYFIKACJA HISTORYCZNA JĘZYKÓW ŚWIATA –

Trzy stadia rozwoju kształtowania się rodzin językowych

1) początkowo prajęzyk używany był na małym obszarze i dzięki temu zachował swą jednolitość

2) okres szybkiego rozrostu terytorialnego prajęzyka, który nawarstwił się na obszary języków sąsiednich

3) siły odśrodkowe biorą górę i względnie jednolite terytorium rozpada się na szereg odrębnych języków

Obok rodzin wyróżniamy jeszcze luźniejsze zespoły języków, które nazywamy ligami. W ich skład wchodzą języki różnego pochodzenia, które jednak dzięki wielowiekowym wzajemnym kontaktom i wpływom zbliżyły się bardzo do siebie, nie tylko pod względem słownikowym, ale również w zakresie budowy systemu fonologicznego, morfologicznego itd.

• Języki uwidocznione na mapie świata tworzą dwie wielkie warstwy: starszą, która rozprzestrzeniła się przed w. XV n.e i młodszą, która nawarstwiła się na poprzednią po r. 1500. Dwie te warstwy rozpowszechniały się odmiennymi szlakami i w odmiennych warunkach. Języki warstwy starszej przesuwały się drogami lądowymi ze sfery centralnej, jaką stanowiła Azja i kraje jej bliskie. Warstwa nowsza natomiast to języki Europy, które począwszy od XVI w. Drogami głównie morskimi przenoszone były do najdalszych krańców świata.

• Języki świata w r. 1500

• Języki amerykańskie i paleoazjatyckie :

Że-tapuja, Tupi-guarani, arawak, karibi, keczua, czibcza, aja-kicze, nahua itd.

• Języki jafetyckie:

Kaukaskie, baskijski

• Języki australijskie, papuaskie i andamańskie

Rodz. Tasmańska, rodz. Paleoaustralijska, narinieri, rodz. Środkowoaustralijska, aranta, języki papuaskie, rodz. Andamańska

• Rodzina sustronezyjska

Czan, malagasi, j. Jawajski, j. Malajski, języki Moluków, języki melanezyjskie, maori, j. Hawajski

• Rodzina austroazjatycka

Nahali, munda, khasi, palaung-wa, mon, khmer, gr.malaka, gr.nokobarska

• Rodzina drawidyjska

Brahui, tamil, kanara, kurukh, molto, kui-gondi, telugu

• Rodzina chińsko-tybetańska

Gr.tybeto-himalajska, gr.północnoasamska, gr.południowoasamska, gr. Arakan-burmańska, j. Wietnamski, muong, j. Syjamski, gr. Kareńska, j. Chiński

• Rodzina khoiń

San, nama

• Liga negrycka

Gr. Bantu, gr.kwa, gr. Rzeki Benue, gr. Togo, gr.atlantycka, rodz.mande, rodz.songhai, kanuri, tibu, nuba, gr,środkowonilotycka, gr.południowonilotycka, gr.hausa-musgru

• Rodzina semito-chamicka

Bedża, somali, gala, gr.berberyjska, j. Wschodnioaramejski, gr.południowoarabska, języki abisyńskie, j.arabski

• Rodzina ałtajska

j. czuwaski, j. Jakucki, osmanli, j.turkmeński, j.kirgijski, j. Baszkirski, j.Tatarów Krymskich, j. Uzbeków, j. Sartów, j. Ujgurski, j. Sajański, mogol, j. Dahurski, j. Ojracki, j.bujracki, j, chałchacki, j.mandżurski, języki tunguskie, j.koreański, j. Japoński

• Rodzina uralska

j.ostiacki, j.wogólski, j.węgierski, j.zyriański, j.wotiacki, j.mordwiński, j.czeremiski, j.karelski, j.estoński, j.liwski, suomi, j.lapoński, j.kamasyjski itd.

•...