Językoznawstwo ogólne

Zagadnienie 1.

Przedmioty i działy językoznawstwa.

Językoznawstwo synchroniczne i diachroniczne.

***

Językoznawstwo — dział nauk humanistycznych badający istotę, budowę i rozwój języka. Jest to naukowy zbiór sądów o języku. Dziedzinę tę można zaliczyć do semiologii - ogólnej nauki o znakach. Przedmiotem badań językoznawczych są języki naturalne, typu esperanto i typu pidgin.

Językoznawstwo wewnętrzne — właściwe, bada i opisuje tylko język. Są to badania teoretyczne opisujące relacje język - tekst.

Językoznawstwo zewnętrzne — ma pośredni związek z językoznawstwem właściwym, np. historia języka, psycho-, socjo-, etnolingwistyka. Opisują relacje między językiem, a tym co poza językiem (stosunek języka do innych zjawisk).

Językoznawstwo szczegółowe — przedmiotem badań jest język, np. językoznawstwo polonistyczne, niemieckie. Charakteryzuje fakty danego języka bez odwołania się do faktów innego języka, opisuje jeden język jako dzieło pojedyncze.

Językoznawstwo porównawcze:

Językoznawstwo historyczno-porównawcze — (patrzy diachronicznie) jest to dział językoznawstwa, który zajmuje się rozwojem języków pokrewnych oraz wyjaśnieniem zmian, które w nich zaszły. Celem jest badanie rozwoju danych języków na podstawie ich zabytków. Dąży do ustalenia cech wspólnych. Ma charakter teoretyczny.

Językoznawstwo konfrontatywne — (kontrastywne) stricte synchroniczne. Koncentruje się na co najmniej dwóch językach, wyszukuje różnice między nimi i nie szuka odpowiedzi na to skąd się te różnice wzięły. Ma walor teoretyczny, ale też praktyczny.

Językoznawstwo ogólne — to nauka o uniwersalnych regułach budowy i struktury języków świata, badająca też funkcje języka. Ma charakter teoretyczny. Bada funkcjonowanie języka w jako zjawiska właściwego człowiekowi w oderwaniu od języków etnicznych. Abstrahuje od konkretnych języków, tworzy uniwersalia językowe.

Językoznawstwo synchroniczne — działy językoznawstwa, których przedmiotem jest system w danym momencie, bez względu na historie tego języka jako całości, jak i na historię poszczególnych jego elementów. Językoznawstwo synchroniczne bada wszystkie elementy danego języka współwystępujące w określonym czasie, a także relacje między tymi elementami, abstrahuje natomiast zupełnie od historycznej genezy poszczególnych zjawisk.

Zajmuje się związkami logicznymi i psychologicznymi, które łączą składniki współistniejące i tworzące system, takie jakie dostrzega ta sama zbiorowość.

Językoznawstwo diachroniczne — dział językoznawstwa zajmujący się badaniem relacji jakie występują między elementami języka w różnych etapach jego rozwoju. Bada zmiany jakie zachodzą w języku z upływem czasu. Głównym zadaniem językoznawstwa diachronicznego jest opisanie tych zmian i sformułowanie na tej podstawie możliwie najbardziej ogólnych zasad obowiązujących w ewolucji języków. Bada związki, które się zastępują wzajemnie, nie tworząc ze sobą systemu.

Zagadnienie 2.

Historia językoznawstwa (gramatyka tradycyjna w starożytnej Grecji
i Rzymie, językoznawstwo w starożytnych Indiach, grecko-rzymska tradycja w językoznawstwie europejskim doby średniowiecza i renesansu, rozwój językoznawstwa historyczno-porównawczego w XIX wieku).

***

Gramatyka tradycyjna

Sięga Grecji V w. p.n.e. Była to część składowa filozofii. Filozofowie ci zastanawiali się, czy język podlega prawom natury, czy tez jest konwencją.

Natura czy konwencja?

• język naturalny: wywodzi się z odwiecznych, niezmiennych zasad, jest w związku nie do obalenia,

• język konwencjonalny: jest rezultatem zwyczaju i tradycji (umowa społeczna). Istnienie lub brak koniczności związku między znaczeniem wyrazu i jego formą (etymologia).

Onomatopeja — greckie słowo oznaczające tworzenie nazw.

Podstawowym stosunkiem między wyrazem i jego znaczeniem miała być relacja nazywania. Początkowo wyrazy rzekomo naśladowały rzeczy, które nazywały. Wyrazy onomatopeiczne według tej koncepcji tworzyły jadro słownictwa. Naturalnego pochodzenia innych dochodzono przez odwołanie się do jednego lub kilku dźwięków, które wchodziły w ich skład.

Symbolika dźwiękowa — niektóre dźwięki uznawane były za zdolne do sugerowania albo imitowania pewnych fizycznych cech lub czynności.

Znaczenie wyrazu może się rozszerzyć dzięki pewnemu naturalnemu związkowi istniejącego między jego użyciem pierwotnym i wtórnym. Forma jednego wyrazu może być wywiedziona z formy innego przez dodanie, usunięcie, zastąpienie, przestawienie głosek.

Analogiści i Anomaliści

Polemika między naturalistami i konwencjonalistami przekształciła się później w temat stopnia regularności języka. Przyniosła ona ze sobą badania etymologiczne. Polemika ta przekształciła się potem w polemikę na temat regularności języka.

Ci, którzy utrzymywali, ze język jest w głównej mierze systematyczny i regularny, otrzymali miano analogistów (grec. analogia - regularność). starali się oni wyszukać modele według których mogliby klasyfikować wyrazy języka.

Zwolenników przeciwnego punktu widzenia nazywano anomalistami (grec. anomalia - nieregularność), sygnalizowali oni również istnienie synonimii i homonimii. nie negowali regularności w języku, ale wskazywali na wiele przykładów nieregularności.

Obie te grupy przyczyniały się do systematyzacji gramatyki.

Okres Aleksandryjski

W chwili założenia Biblioteki Aleksandryjskiej na początku III w. p.n.e. miasto to stało się ośrodkiem intensywnych badań literackich i językoznawczych. Badali oni przede wszystkim język pisany.

Gramatyki ówczesnych uczonych miały podwójny cel:

• utrwalanie i objaśnianie języka aktorów klasycznych,

• uchronienie greki przed zanieczyszczeniem i zepsuciem grożącym jej ze strony ludzi niepiśmiennych i niewykształconych.

Nie odróżniano konsekwentnie głosek od liter. Błędne myślenie, że czysty język utrzymuje się dzięki uzusowi ludzi wykształconych, a ulega zepsuciu w ustach ludzi niepiśmiennych.

Gramatyka grecka (IV w. p.n.e. do II w. n.e.)

Pitagoras — rozróżnienie trzech rodzajów w grece.

Platon — rozróżnił rzeczowniki i czasowniki, jednak ich znaczenie nie pokrywały się z późniejszymi.

Rzeczowniki to wyrazy, które mogą funkcjonować w zdaniach jako podmioty. Czasowniki mogą wyrażać orzekaną czynność albo jakość (to co obecnie nazywamy czasownikami i przymiotnikami znalazło się w jednaj klasie - podział na czasowniki, rzeczowniki i przymiotniki nastąpiło później).

Arystoteles — zachował podział na rzeczowniki i czasowniki dodając dalszą klasę - spójnik. Rozumiał przez niego wszystkie wyrazy, które nie należą do klas głównych (rzeczownik i czasownik). Wprowadził rodzaj pośredni między damskim a męski. Łączenie czasowników z teraźniejszością i przeszłością.

Najwięcej uwagi poświęcali językowi stoicy. Odróżnili oni formę od treści, oznacznik od znacznika. W większości byli anomalistami: oddzielili rzeczowniki pospolite od imion własnych, dokonali daleko posuniętej klasyfikacji tego, co nazywamy dzisiaj fleksją, nadali wyrazowi przypadek, odróżnili dokonaność od niedokonaności, stronę czynna i bierną oraz czasowniki przechodnie i nieprzechodnie.

Gramatyka Dionysiosa Traka (koniec II w. p.n.e.) — była pierwszym kompletnym i systematycznym opisem gramatycznym ogłoszonym w świecie zachodnim. Wyodrębnił on także przysłówek, imiesłów, zaimek, przyimek. Wszystkie wyrazy greckie zostały sklasyfikowane według kategorii przypadka. Rodzaju, liczby, czasu, strony, trybu itd.

Okres rzymski

Decydujące tu były wpływy greckie.

Praca Warrona dotycząca języka łacińskiego (I w. p.n.e.)

Gramatyka Donata (ok. 400 r. n.e.), Priscjana (500 r. n.e.) - podręczniki służące do nauki jeszcze w średniowieczu.

Okres średniowieczny

Doniosła rola łaciny w nauczaniu (to przede wszystkim język pisany!)

XII w. — okres scholastyków, postrzeganie języka jako filozofii, język jako narzędzie analizy rzeczywistości. Często nazywa się tych gramatyków modistami (od tytułów dzieł).

Zadaniem gramatyki naukowej, czyli spekulatywnej, było odkrycie zasad, dzięki którym wyraz jako znak jest związany z jednej strony z ludzkim umysłem, a z drugiej zaś z rzeczą, która reprezentuje (sygnifikuje).

Wyraz nie przestawia w sposób bezpośredni istoty rzeczy, którą oznacza, reprezentuje ona ją jako istniejącą w pewien sposób (modus) - jako substancję, czynność, jakość - i czyni to dzięki temu, ze jest odpowiednią częścią mowy.

Błędne uznawanie, że znajomość jednej gramatyki jest równoznaczne ze znajomością wszystkich gramatyk.

Renesans i okresy późniejsze.

• Próba zerwania z tradycja scholastyczną.

• Przyjęli za wzór stylu łacińskiego język Cycerona.

• Koncentrowali całą energię na zbieraniu oraz publikowaniu tekstów autorów klasycznych, szczególnie po wynalezieniu druku.

• Erazm z Rotterdamu (1513) wydał składnie łacińska wzorowaną na Donacie.

• Wydzielają się oddzielne dla państw gramatyki (islandzkiego, prowansalskiego)

• Zwiększenie zainteresowania językami narodowymi (de vulgari eliquentia - Dante) i powstanie licznych gramatyk.

Ideały gramatyki spekultatywnej odżyły we Francji w XVII wieku za sprawą nauczycieli z Port-Royal. Opublikowali oni w 1660 roku Grammaire generale et raisonne, której celem było wykazanie, że struktura języka jest wytworem rozumu, i ze różne języki ludzkie są jedynie odmianami ogólniejszego, racjonalnego systemu logicznego.

Gramatyka Akademii Francuskiej (1637) - dbała o rozwój gramatyki i słownictwa greckiego. Ich celem było wykrywanie zależności między elementami języka.

Rozszerzenie wpływu tradycji grecko-rzyskiej

Gramatyka tradycyjna oznacza tutaj tradycję grecką, kontynuowaną przez Rzymian oraz w
Europie w okresie średniowiecza, renesansu i późniejszych okresów.

Tradycja nowożytnych Indii.

Jest ona nie tylko niezależna o grecko-rzymskiej, ale także od niej wcześniejsza i bardziej zróżnicowana swoich przejawach.

Panini (IV w. p.n.e.) — największy gramatyk induski, który wspomina o swoich licznych poprzednikach, twórczość jego oparta jest na tradycji.

Tradycja hinduska wymienia kilkanaście szkół teorii gramatycznej, zachowało się ok. 1000 prac gramatycznych. W Indiach, podobnie jak i w Grecji, toczył się spór dotyczący naturalnego czy konwencjonalnego charakteru języka.

Układali słowniki i komentarze do świętych tekstów hinduistycznych.

Zajmowali się sanskrytem: rozróżnienie czasownika, rzeczownika, przyimka i partykuły.

Górują nad tradycyjną gramatyką jeśli pod uwagę weźmiemy fonetykę oraz badanie wewnętrznej struktury wyrazów (konieczność zachowania w formie nieskażonej hymnów wedejskich).

Hinduska klasyfikacja dźwięków mowy była bardziej szczegółowa, precyzyjniejsza i mocniej oparta na obserwacji o doświadczeniu niż wszystko, czego dokonano w Europie.

Gramatyka Paniniego — ok.. 4 000 reguł, czasem bardzo krótkich, listy form podstawowych, do których odsyła się w regułach.

Odkrycie sanskrytu przez uczonych Zachodu było jednym z głównych czynników rozwoju językoznawstwa porównawczego w XIX wieku.

Językoznawstwo porównawcze

Rodziny języków

Różne języki podobne są do siebie w różnym stopniu. Ujmując rzecz w sposób ogólny, można powiedzieć, że podobieństwa między językami jest dwojakie: słownikowe i gramatyczne.

Pokrewieństwo — termin używany w językoznawstwie na określenie pokrewieństwa historycznego, czyli genetycznego. Stwierdzić, że dane dwa języki są spokrewnione znaczy stwierdzić, że postały z jednego języka.

Językoznawstwo naukowe

XIX był okresem narodzin naukowych badań nad językiem w świecie języka. Wtedy to fakty językowe zaczęto badać w sposób ścisły i obiektywny a następnie tłumaczyć przy pomocy hipotez indukcyjnych.

Ewolucjonistyczny punkt widzenia.

Zauważono, że wszystko ulega nieustannym zmianom.

Rozszerzenie zasięgu badań.

Renesans przyniósł wzmożenie zainteresowania współczesnymi językami w Europie oraz pogłębienie badań nad greką, łaciną i hebrajskim. Począwszy od XVI wieku publikowano słowniki i zbiory tekstów dotyczące coraz większej liczby języków.

Próby klasyfikacji języków na rodziny.

Romantyzm

Koniec XVIII wieku. Odrzucali poglądy, że kanony doskonałości literackiej zostały ustalone raz na zawsze przez tradycje klasyczną.

Herder (1744 - 1803) utrzymywał, że istnieje ścisły związek między językiem i charakterem narodowym. Wilhelm von Humbolt (1767 - 1835) nadał tej tezie bardziej precyzyjna postać twierdząc, że każdy język ma własną, odrębną strukturę, która odbija i jednocześnie warunkuje sposób myślenia i wyrażania się używających go ludzi.

Odkrycie sanskrytu.

Pod koniec XVIII wieku odkryto sanskryt, dawny święty język Indii. Był on spokrewniony z łaciną, greka i innymi językami europejskimi.

Ścisła zbieżność z łacina i greką.

Podobieństwa między klasycznymi językami europejskimi a sanskrytem okazały się uderzające, a więc wymagające wytłumaczenia.

Doniosłość języków indoeuropejskich

Po zapoznaniu się z językami indoeuropejskimi zaczęto rozszerzać zakres swoich badań na inne rodziny języków.

Zapożyczenia

Języki znajdujące się w kontakcie geograficznym albo kulturowym stosunkowo łatwo zapożyczają od siebie wyrazy - często wraz z przedmiotami albo zwyczajami, które oznaczają. Wielka ilość wyrazów pochodzenia greckiego i łacińskiego w słownictwie współczesnych języków europejskich.

Ustalanie podobieństw językowych na podstawie podobieństw gramatycznych, gdyż mnogość zapożyczeń nie pozwala na obiektywizm.

Prawo Grimma

W 1822 roku Jacob Grimm wykazał, za uczonym duńskim Rasmusem Raskiem, że np. języki germańskie mają często: (1) f tam, gdzie inne języki indoeuropejskie maja p (2) p tam, gdzie inne języki mają b (3) głoskę th tam, gdzie inne języki mają t (4) t tam, gdzie inne języki mają d itd. Grimm tłumaczył takie odpowiedniości hipotezą przesuwki spółgłoskowej w prehistorycznym języku germańskim.

Prawo Grimma jest najsłynniejszym prawem fonetycznym ustalonym przez komparatystów.

Przesuwka zachodzi w większości wypadków, ale nie jest realizowana w sposób kompletny w każdym przypadku. Niektóre wyrazy pozostają w takiej formie jaka miały we wcześniejszym okresie - prąd zmian przeszedł obok nich, zmiana ich nie dotyczyła.

Młodogramatycy

Wilhelm Scherer (1875) — zmiany fonetyczne, które możemy zaobserwować w dokumentach historii języka dokonują się zgodnie ze stałymi prawami, których działanie jest zawieszane jedynie zgodnie z innymi prawami (kontrowersyjność stwierdzenia braku wyjątków).

Prawo Vernera i inne prawa fonetyczne.

W 1875 roku uczony duński Karl Verner opublikował artykuł, w którym wykazywał, że takie odpowiedniości jak goc. d = łac. T, mimo że stanowią wyjątki od prawa Grimma, są całkowicie regularne, jeśli prawo to zmodyfikować uwzględniając miejsce akcentu w odpowiednich wyrazach sanskrytu.

Verner założył, że sanskryt zachował pierwotne, indoeuropejskie miejsce akcentu wyrazowego i że germańska przesuwka spółgłoskowa nastąpiła przed również germańskim przesunięciem akcentu na pierwszą sylabę wyrazu. Zgonie z tym założeniem występowanie d można wytłumaczyć następującym prawem: bezdźwięczne szczelinowe objęte prawe Grimma pozostają niezmienne, jeżeli poprzedzająca je sylaba znajduje się pod akcentem. W innych wypadkach stają się dźwięczne, dając odpowiednio b, d, g.

Wyjątki tłumaczące się zapożyczeniami.

Rola analogii

Drugim ważnym czynnikiem, do którego odwoływali się młodogramatycy, aby wyjaśnić wyjątki od swoich praw fonetycznych była tzw. analogia (tendencja do tworzenia Nawych form przez analogie do schematów formalnych częstych w danym języku).

Czasami błędne analogie stawały się przyczyną błędów językowych, gramatycznych itp.

W świetle badań ostatnich osiemdziesięciu lat zdajemy sobie sprawę z tego, że dokonane przez młodogramatyków różnice między prawami fonetycznymi, zapożyczeniami i analogią były zbyt ostre.

Pozytywistyczny punkt widzenia językoznawstwie XIX wieku.

Pojecie ewolucji (wpływ biologii oraz teorii Darwina na większość nauk, także na językoznawstwo)

Językoznawstwo porównawcze a ogólne.

Językoznawstwo porównawcze jest nauką wyjaśniającą. Stawia sobie za zadanie wytłumaczenie oczywistego faktu, że języki się zmieniają i że różne języki wykazują równy stopień pokrewieństwa.

Ewolucje form wyrazów i ich połączeń w dawnych tekstach można wytłumaczyć zaświadczeniami lub przypuszczalnymi zmianami w języku mówionym, dającym się sprowadzić do zmian fonetycznych.

Badania na dialektami (niemożliwość przeprowadzenia wyraźnej granicy między dialektami jednego albo kilku języków.

Odmienność struktur gramatycznych różnych języków.

Analogia i struktura

Gramatyk tradycyjny podstawę regularności w języku upatrywał w analogii. Komparatysta XIX wieku traktował analogię raczej jako jeden z zasadniczych czynników hamujących regularną ewolucje języka.

Język jest struktura wielopoziomową.

Zmiany językowe można traktować jako zastąpienie jednego systemu analogii i anomalii przez drugi. Zmiany mogą być powodowane przez przyczyny zewnętrzne, tj. zapożyczenia, albo przez wewnętrzne naciski systemu. Przez nacisk systemu rozumie się tendencję do wyrównania anomalii zgodnie z ogólnymi schematami języka.

Ustalenie różnych poziomów struktury językowej prowadzi nas do trzeciego okresu chronologicznego w historii językoznawstwa: językoznawstwa strukturalnego.

Językoznawstwo współczesne

Ferdynand de Saussure

(ojciec językoznawstwa współczesnego, uczony szwajcarski)

Prymat języka mówionego.

• Język mówiony jest pierwotny, a pismo jest przede wszystkim środkiem przekazywania mowy, mowa jest wcześniejsza i bardziej rozpowszechniona niż pismo.

• Wszystkie systemy pisma są oparte na elementach języków mówionych.

• Głoski, sylaby i wyrazy

• Pismo nie oddaje akcentu

• Informacja wyrażona przez gesty i mimikę musi zostać zastąpiona słowem.

Językoznawstwo jest nauką opisowa a nie normatywną.

• Kwestie poprawności językowej

• Zadaniem językoznawstwa jest opisanie jak ludzie w rzeczywistości mówią.

• Językoznawcę interesują wszystkie języki.

• Zainteresowania językoznawcy wszystkimi w zasadzie językami tłumaczy się celem, jaki stawia sobie jego dyscyplina: jest nim stworzenie naukowej struktury języka ludzkiego.

Prymat opisu synchronicznego.

Zagadnienie 3.

Język jako system znaków. Językoznawstwo a semiotyka (semiologia).
Langue a parole. Cechy znaku językowego.

***

Język jako system, czyli układ wzajemnie powiązanych ze sobą elementów. Systemowość języka przejawia się w jego skomplikowanej i hierarchicznej budowie.

System językowy — (langue) język jako uporządkowany wewnętrznie i posiadający określoną strukturę układ elementów; innymi słowy jest to język pojmowany jako zbiór elementów i zbiór relacji (zależności), które zachodzą między tymi elementami. Jest to określona część mowy (language), jak też społeczny wytwór zdolności mowy oraz na ogół niezbędnych konwencji przyjętych przez grupę społeczną, nie jest tworem indywidualnym. Należy uznać go za normę dla wszystkich innych przejawów mowy. Można go badać niezależnie od mówienia, jest przedmiotem konkretnym jednorodnym (ułatwia to jego badanie). Jest abstraktem, bytem ideologicznym (nie można go zobaczyć ani dotknąć), badamy go jedynie poprzez jego realizację (parole).

Na systemowość języka w sposób wyraźny pierwszy zwrócił uwagę Ferdynand de Saussure, który definiował język jako system znaków służących do porozumiewania się między sobą członków danej społeczności.

Na tej podstawie naukę o języku traktował jako część semiotyki.

Badanie mowy:

• badanie języka (langue) - niezależnie od jednostki, wyłącznie psychicznie (aspekt podstawowy);

• mówienie z fonacją, badania psychofizyczne (aspekt pomocniczy).

Historycznie pierwszy jest fakt mówienia, w jego wyniku też następuje ewolucja mówienia (zmiany nawyków językowych).

Semiotyka (semiologia) — zwana także ogólną teorią znaków. To ogólna, formalna teoria języka rozumianego jako system znakowy, zajmująca się językiem w aspekcie racjonalności sprawności w aktach poznania i komunikowania.

Termin ten wprowadził Jan Loche w Rozważaniach dotyczących rozumu ludzkiego.

Zajmuje się jedynie znakami!

Ferdynand de Saussure - postulował powstanie semiologii jako odrębnej nauki, uznawał ją za naukę badającą życie znaków w obrębie życia społecznego.

Semiotyka zajmował się Charles Sanders Pierce. Podzielił on znaki na:

• symbole,

• ikony,

• indeksy (charakter wskazujący).

Semiotyka dzieli się na trzy dziedziny:

• semantykę,

• syntaktykę,

• pragmatykę.

Znak językowy

Przez znak można rozumieć coś zmysłowo spontanicznego, co odsyła do czegoś innego, znak bowiem zawsze spełnia funkcję reprezentowania czegoś innego, odsyłania do czegoś innego. Związek pomiędzy nazwą i jej przedmiotem może zachodzić jedynie za pośrednictwem procesu umysłowego.

De Saussure nawiązał do komunikacyjnego rozumienia znaku. Według niego znakiem nazywamy połączenie pojęcia i obrazu akustycznego. Znak językowy łączy więc nie tyle rzecz i nazwę, ale pojęcia i obraz akustyczny (psychiczne odbicie dźwięku). De Saussure proponuje zachowanie wyrazu „znak” dla określenia całości.

signifié
(element znaczony)

signifiánt
(element znaczący)

Cechy znaku językowego:

1. dwoistość (binarność):

pojęcie + obraz akustyczny

2. arbitralność:

dowolność samego kształtu graficznego/akustycznego względem pojęcia. Zależność między signifié a signifiánt to pewna konwencja (charakter umowny). Gdyby nie istniała dowolność to po każdym kształcie moglibyśmy odgadnąć znaczenie tego słowa, nie łączy ich naturalna więź.

Zarzuty:

onomatopeje, są to przypadki nieliczne, a odgłosy te są też często umowne

wykrzykniki. i w różnych językach różnią się od siebie (np. hauhau i wauwau)

3. linearność:

odnosi się do signifiánt. Forma jego rozwija się w czasie i w jednym kierunku, występując jeden po drugim tworzą ciąg.

4. zmienność i niezmienność:

przed zmianami chroni znak między innymi jego dowolność, system językowy ma zbyt złożony charakter aby możliwa była zmiana całości. Zmianom mogą podlegać tylko jego drobne elementy, co nie funkcjonuje na zasadzie odgórnych zmian, ale powolnej ewolucji języka (to zmiana w czasie), np. przesunięcie związku między pojęciem a obrazem akustycznym (łac. necere - zabijać; fr. noyer - topić).

Przyczyny niezmienności języka:

• dowolny charakter znaku (każe przyjmować z góry, że pozwala to na jego zmienność, jednak cała zbiorowość nie może na ten temat dyskutować),

• duża liczba znaków (niezliczona) aby utworzyć jeden język,

• zbyt złożony charakter systemu - wielu ludzi nie zdaje sobie sprawy z działania jego mechanizmów,

• opór zbiorowości przed zmianami i innowacjami językowymi.

Jednostka nie może wprowadzić zmian do systemu, nie może tego zrobić nawet cała grupa (nawet ingerencje gramatyków i lingwistów kończą się niepowodzeniem).

To paradoksalna zasada zmiany w trwaniu i trwaniu w zmienności.

Danielewiczowa

Charles Pierce — widział znaki, ale nie widział systemów. Pojmował semiozę względnie - teoretycznie wszystko może być znakiem, bo wszystko oznacza (brak punktu odniesienia).

Symbol — znak symboliczny, ma charakter niemotywowany.

Ikona — znaki ikoniczne, są podobne do tego co oznaczają, są motywowane, mogą mieć strukturę dźwiękową (onomatopeja) lub obrazu. Może ulegać konwencjonalizacji.

Indeksy (wskaźniki, symptom) — nie uznaje się ich za znaki, ponieważ nie mają nadawcy (np. słupek rtęci wskazujący temperaturę).

Nie ma tekstów bez systemu, ale do systemu mamy dostęp tylko przez tekst.

Zagadnienie 4.

Struktura języka. Dwuklasowość i fonemowość systemu językowego. Poziomy i plany języka.

***

Język to system dwuklasowy. Składa się z klasy (zbioru) znaków językowych, czyli słów, i klasy (zbioru) reguł gramatycznych, czyli swoistych przepisów, według których ze słów buduje się sensowne i poprawne zdania. Człowiek nie musi i nie może ogarnąć pamięcią nieprzeliczonego zbioru zdań potrzebnych w rozmaitych sytuacjach życiowych. Może natomiast umiejętnie operować słowami według reguł gramatycznych. Dzięki temu człowiek jest zdolny używać słów w sposób samodzielny i twórczy. Ze słów, które można policzyć, może budować nieskończoną ilość wypowiedzi. Słowa nie są niezmiennymi klockami, które układamy mechanicznie w ciągi według reguł. One same podlegają zmianom form i funkcji, tj. odmieniają się, przyjmując różne role w zdaniach.

Każdy język można opisać jako połączenie dwóch planów: planu formy (wyrażania) i planu znaczenia (treści). Plan wyrażania języka można opisać jako połączenie co najmniej dwóch poziomów: poziomu głosek i poziomu wyrazów. Głoskami języka zajmuje się fonologia, zaś formami wyrazów i sposobami ich łączenia-gramatyka, natomiast znaczeniem wyrazów (treści) i ich połączeń zajmuje się semantyka.

Jednostki niższego poziomu (fonologicznego-głoski) nie posiadają innej funkcji niż tworzenie wyższych jednostek (gramatycznych-wyrazów). Każdy wyraz stanowi kombinacje głosek.

Relacja między wyrażeniem a treścią przedstawia się na przykładzie różnych języków, kiedy dane znaczenie ma inną formę, np. książka, das buch, kniga* lub kiedy jedna forma (wyrażenie) niesie wiele treści, np. rosyjskie słowo ziat' oznacza męża siostry lub męża córki (nie ma w języku rosyjskim odpowiednika polskiego słowa szwagier). Wniosek: Każdy język ma właściwą sobie strukturę semantyczną.

Louis Hjelmslev wprowadził do języka rozróżnienie na substancję i formę. Według niego język jest formą a nie substancją. Rozróżnienie na formę i substancję mieści się w planie wyrażania. Prymarną substancją planu wyrażania jest dźwięk. Pismo zaś jest techniką transpozycji wyrazów i zdań z substancji, w której są realizowane (widzialne znaki na papierze). A że język jest abstrakcją, to nie jest on substancją lecz formą. W substancji język jest jedynie realizowany.

Hjelmslev twierdził, że elementy wyrażenia są całkowicie niezależne od substancji, w której są realizowane, jednak abstrahuje się od tego twierdzenia, ponieważ miedzy realizacją graficzną a i foniczną języka istnieje wyraźna różnica, bo niektóre zestawienia głosek nie są wymawiane ani słyszalne, a więc każdy język ma swoje własne restrykcje łączliwości, dotyczące struktury fonologicznej. Wobec tego elementy wyrażania są po części zależne od substancji.

Zagadnienie 5.

Struktura predykatowi - argumentowa;

struktura tematyczno - rematyczna zdania.

***

1. Struktura predykatowi - argumentowa.

Predykat — ¹ funktor zdaniotwórczy od n-argumentów nazwowych.

² wyrażenie językowe przypisujące przedmiotowi pewną własności.

Predykatem nazwiemy zatem takie wyrażenie, które z terminem jednostkowym da nam zdanie, np.

Jugosławia rozpadła się.

„rozpadła się” - predykat jednoargumentowy

Tomek lubi Basię.

„lubi” - predykat dwuargumentowy

Arystoteles umiłował prawdę bardziej niż

„umiłował bardziej niż” - predykat trójargumentowy

Struktura predykatywno - argumentowa — to reprezentacja budowy zdania minimalnego, a więc taki obraz jego budowy, który przedstawia zdanie jako wielkość abstrakcyjną, niezależną od odniesienia przedmiotowego, a także od tego, co nadawca w danym czasie komunikuje odbiorcy. Zdania rozumie się jako układ sensów.

Predykat razem z implikowanym argumentami wyznacza strukturę zdania minimalnego, które oprócz predykatu i argumentów nie posiada innych składników:

Piotr kaszel. Ktoś kaszel.

P

Adam rozwiódł się z Marią. Ktoś rozwiódł się z kimś.

P

Zosia kraje ser nożem. Ktoś kraje coś czymś.

P

Predykat wraz z implikowanymi argumentami wyznacza strukturę zdania minimalnego. Konstytuowane przez dany predykat nie zawiera oprócz tego predykatu i wyrażeń reprezentujących jego argumenty żadnych innych składników.

Każdy predykat jako wyrażenie językowe ma określony kształt - może być reprezentowany za pomocą jednego bądź większej ilości segmentów graficznych.

Predykat podstawowy - konstytuuje zdanie (nazwa funkcjonuje aby odróżnić go od innych predykatów).

Predykat niepodstawowy - zajmuje pozycję argumentów nieprzedmiotowych predykatu podstawowego:

Maria żałuje, że nie przeczytała tego artykułu.

Ten student stara się o to, żeby dostać stypendium.

lub dodawane są do predykatu podstawowego

Ewa śpi czujnie

bądź do wyrażeń argumentowych:

Psa, który wpadł pod samochód, zabrał jakiś chłopiec.

Predykaty te nie należą do zdania minimalnego.

Predykat:

1. pierwszego rzędu — implikuje tylko argumenty przedmiotowe.

2. wyższego rzędu — implikuje przynajmniej jeden argument nieprzedmiotowy.

ktoś żałuje, że…; ktoś stara się, żeby…; ktoś zastanawia się nad tym czy…

Argument:

1. przedmiotowy — jeżeli pozycję argumentu x danego predykatu f₁ mogą zajmować wyłącznie wyrażenia reprezentującego przedmioty, np. Ktoś kaszle, Ktoś rozwiódł sie z kimś, Ktoś rzuca czymś (osoby, rzeczy).

2. nieprzedmiotowy — jeżeli pozycję argumentu y danego predykatu f₂ mogą zajmować wyrażenia reprezentujące stany, cechy, relacje, zdarzenia i procesy.

Przykłady:

f (x):

Jaś śpi. Ktoś śpi.

A x

f (x, y):

Jaś kocha Małgosię. Ktoś kocha kogoś.

x P y

f (x, y, z):

Małgosia sprzedała Kasi sukienkę. Ktoś sprzedał komuś coś.

x P y z

Grzmi. Grzmi [gdzieś] - argument realizowany kontekstowo.

P (Nie ma predykatów zero argumentowych)

Małgosia żałuje, że kiedykolwiek poznała Jasia. Ktoś żałuje, że__

Argument P A nieprzedmiotowy Ktoś żałuje czegoś.

^(podstawowy)

Marysia zakłada białą bluzkę w niedzielę. Ktoś zakłada coś (kiedyś).

A_P P₁ A_P ^{(predykacja dodana)}

Joanna strzyże męża brzytwą. Ktoś strzyże kogoś czymś.

A_P P₁ A_P A_P

Małgosię niepokoi zazdrość Jasia. Kogoś niepokoi coś.

A_P P A_NP

^{(wyższego rzędu)}

Ewa śpi na niewygodnej wersalce. Ktoś śpi.

A_P P₁ ^{(predykacja dodana)}

Staś je kluski łyżką z talerza. Ktoś je coś (czymś).

A_P P₁ A_P ^{(predykacja dodana)}

Maria trzyma Piotra za słowo. Ktoś trzyma kogoś za słowo.

A_P P A_P A_NP

^{(wyższego rzędu)}

^{stałe językowo}

II. struktura tematyczno - rematyczna

Temat — to, czego dotyczy wypowiedź. Jest znaną, określoną wcześniej częścią wypowiedzi (informacją wyjściową). To przedmiot, o którym się mówi w zdaniu, (datum - to, co znane, dane).

Remat — to, co powiedziane jest o temacie, wprowadza dodatkowe informacje. To, co się mówi (novum). Podlega w zdaniu negacji, akcentowany składnik zdania (dictum rematyczne). To wyrażenie za pomocą którego nadawca orzeka coś w danym zdaniu o przedmiocie. Jest on składnikiem wyróżnionym również za pomocą szyku (z reguły zajmuje finalną część zdania).

Temat i remat są wykładnikami płaszczyzny wyrażenia.

Dictum tematyczne — wyrażenie za pomocą którego jest coś w danym zdaniu powiedziane o temacie i nie podlega negacji (może występować, ale nie musi - stanowi komponent fakultatywny). Ma strukturę co najmniej zdania minimalnego.

Tę dziewczynkę coś ugryzło.

Vilém Mathesius (szkoła praska) wyróżnił;

• punkt wyjścia (znane i wiadome);

• jądro (niosące nową informację).

Podział zdania na temat i remat nazywamy rozczłonkowaniem zdania.

Elementy akcentowane - na końcu lub początku zdania (szyk).

Kontrastowanie eliminacyjne pokazuje, co jest w poprzednim zdaniu rematem. Polega na przeciwstawianiu składnika akcentowanego innemu składnikowi równoważnemu mu syntaktycznie.

Tę dziewczynkę ugryzł jamnik, a nie spaniel.

Struktura tematyczno-rematyczna wynika z postanowienia nadawcy, aby o czymś w określony sposób powiedzieć, dotyczy więc płaszczyzny treści (rozczłonkowanie aktualne, psychologiczne) i nie zależy od struktury gramatycznej zdania (nie musi się z nią pokrywać).

Jaś śpi. (a nie czyta) uzależnione od akcentu, intonacji

(a nie Krzyś)

Jaś śpi. (a nie czyta)

R

DT: Jaś coś robi.

T: Czynność wykonywana przez Jasia.

Jaś śpi. (a nie Krzyś)

R

DT: Ktoś śpi.

T: Osoba, która śpi.

Jaś kocha Małgosię. (a nie Zosię)

R

DT: Jaś kocha kogoś

T: osoba, dziewczyna kochana przez Jasia.

Jaś kocha Małgosię. (a nie Krzyś)

R

DT: Ktoś kocha Małgosię.

T: osoba, która kocha Małgosię.

Jaś kocha Małgosię. (a nie lubi)

R

DT: Jaś czuje coś do Małgosi.

T: Uczucie Jasia do Małgosi.

Tę dziewczynę ugryzł jamnik. (a nie spaniel)

R

DT: Tę dziewczynę coś ugryzło.

T: Pies, który ugryzł dziewczynkę.

(remat dookreśla temat)

Złodzieja zatrzymał portier. (a nie policjant)

R

DT: Złodzieja zatrzymał ktoś.

T: Osoba, która zatrzymała złodzieja.

Jakiś pijak uderzył przechodnia butelką. (a nie kijem)

R

DT: Jakiś pijak uderzył przechodnia czymś.

T: Coś, czym pijak uderzył przechodnia.

Kawę piję tylko czarną. (a nie z mlekiem)

R

DT: Kawę piję jakąś.

T: Rodzaj kawy jaką piję.

Gerbery fioletowe zwiędły. (a nie rozkwitły)

R

DT: Coś, co stało się z filetowymi gerberami.

T: Coś, co stało się z filetowymi gerberami.

Kowalski wykonuje usługi krawieckie tanio. (a nie drogo)

R

DT: Kowalski wykonuje usługi krawieckie jakoś.

T: To jak Kowalski wykonuje usługi kraiweckie.

Zagadnienie 6.

Struktura semantyczna zdania. Indeks a dictum.
Znaczenie wyrażeń języka naturalnego a ich referencja.
Semantyczna charakterystyka wyrażeń okazjonalnych.

***

Dictum - właściwości nasycone treścią negabilną, to co jest powiedziane. Musi posiadać w języku cos, do czego się odnosi inaczej będzie nieinformatywne (nie ma dictum w czystej formie). Dotyczy reguł językowych (w sferze języka). Jest odcięte od konwencji pozajęzykowych. To zasadnicza treść, znaczenie. Podlega negacji.

Indeks - to te właściwości, które pomagają jedynie słuchaczowi w zwracaniu uwagi na określone przedmioty.

Indeksy i dicta współwystępują ze sobą w zdaniu.

„Odindeksowanie” zdań pomaga wskazać w zdaniach dictum, polega na zastąpieniu konstrukcją pewien możliwych elementów w zdaniu, np.

Jan oświadczył się Małgosi w Afryce na Kilimandżaro.

Pewien mężczyzna oświadczył się pewnej kobiecie na pewnym kontynencie na pewnej górze.

W ten sposób otrzymujemy czyste dictum.

Wyrażenia okazjonalne - można je zaliczyć do wykładników referencji. Są związane z określona okazją (okolicznością użycia). Wyrażenia te w różnych sytuacjach mają różne odniesienia.

Imiona własne

Nie ma postulatów czy konwencji językowych według których dany przedmiot miałby nosić określona nazwę lub imię. Powiązanie między desygnatem, a imieniem jest czysto rzeczowe i prywatne. Imiona są jedynie brzmieniami i nie określają w żaden sposób danego przedmiotu (człowieka). Nie jest to wyrażenie predykatywne, ale gołe brzmienie - nie maja znaczenia danego na mocy języka, jak np. słowo kot. W tym rozumieniu zdanie z imieniem własnym nie różni się niczym od konstrukcji typu pewien. Niezależnie od tego o kim lub o czym pomyślał nadawca są to zdania prawdziwe w każdym adekwatnym odniesieniu. Imiona własne są więc wyrażeniami sui generis. Nie reprezentują one warunków wystarczających do wyodrębnienia jakiegoś przedmiotu jako jedynego w swoim rodzaju, ale reprezentują warunki jakie muszą być spełnione koniecznie, aby odniesienie było adekwatne (np. imiona ludzi, zwierząt, rzek itp.)

Zaimki osobowe (ja, ty, ten…)

Są to czyste indeksy - podstawowym zadaniem tych wyrażeń jest jednoznaczne wskazanie obiektu. Nie chodzi tu o same brzmienie ale o kompleksy zachowaniowe, np. słowo ja wypowiedziane przez różne osoby wskazywać będzie na zupełnie różne jednostki. To zwrócenie się ku konkretnej osobie. Zdania z ja (lub ty itd.) są nieredukowalne do wartości logiczne zdań z ktoś.

Ja jest przywiązane do nadawcy

Deskrypcje dyskursywne

To kategoria deskrypcji określonych. Mogą wystąpić jedynie w kontekście (dyskursie), widoczne tu jest wyraźne odniesienie.

Jaś został pobity. Chłopiec poskarżył się nauczycielce.

Miana

Maja wykładnik zerowy (brak wyrażenia), są zbliżone do imion własnych, ale mają własna specyfikę. Nie potrzebują kontekstu werbalnego (DD), ale kontekstu niewerbalnego. Funkcjonują na mocy konwencji pozajęzykowej.

Profesor wyszedł. (prof. Grzybowski)

Ania poszła do kościoła. (Kościół p.w. Trójcy Przenajświętszej)

Zagadnienie 7.

Zagadnienia kwantyfikacji i referencji w języku naturalnym.
Typy referencji i ich wykładniki.

***

Referencja (kwantyfikacja, wyznaczalność) — informacja o odniesieniu użytego w zdaniu predykatu do obiektów świata zewnętrznego.

Grupy imienne w tekście mogą być użyte referencja lnie lub areferencjalnie, np. w zdaniach:

Jan jest dobrym nauczycielem.

Basia jest troskliwą matką.

nie ma odniesienia do dwóch odrębnych obiektów: Jana i nauczyciela, Basi i matki. Druga grupa nominalna jest w nich użyta predykatywnie.

Poza użyciami predykatywnymi każde użycie grupy nominalnej (GN) powinno być scharakteryzowane pod względem referencji, a więc musi zawierać informację o odniesieniu GN. W językach rodzajnikowych wykładnikami tej referencji są rodzajniki: określone i nieokreślone. W polszczyźnie tych wykładników brak, ale informacja ta jest obecna w strukturze semantycznej:

Pies jest ssakiem. (użycie ogólne)

Pies leżał ogłuszony na ulicy. (użycie określone)

Typy referencji:

1. Szczegółowa

Takie użycia, w których obiekt jest szczegółowy, ściśle określony lub nieokreślony. Teksty o referencji szczegółowej przeważają w mowie codziennej, komunikatach, prozie powieściowej, reportażach.

1. określona - ścisła identyfikacja obiektu predykacji.

2. nieokreślona - występuje w sytuacjach, gdy obiekt predykacji nie jest znany lub nie jest ważna jego identyfikacja.

1. kryptonieokreslona (subiektywnie określona) - nadawca zna obiekt predykacji, ale z jakiś powodów nie informuje o nim odbiorcy precyzyjnie. Tworzona jest za pomocą zaimków ktoś, pewien.

Mówił mi o tym pewien pan

Zaimki te jednak często są dwuznaczne, np.

Przyszedł do ciebie ktoś (pewien pan)

Widzę, że ktoś tu posprzątał (z akcentem na ktoś wskazuje, że i odbiorca i nadawca wiedzą o kogo chodzi).

W funkcji tej może wystąpić zaimek jeden:

Opowiem ci jedno zabawne zdarzenie.

ale:

Przeczytałem to w jednej książce. (nadawca może nie pamiętać w jakiej).

2. nieokreślona dla obu rozmówców - zaimki jakiś, ktoś, coś

Jakiś człowiek przyniósł paczkę.

Zaimki te mogą wystąpić też w kwantyfikacji logicznej lub dowolnej

Podaj mi jakiś (jakikolwiek) talerz z szafki.

3. zdania egzystencjalne - nie przypisuje się własności określonemu przedmiotowi, ale mowie się o obiekcie w sensie egzystencjalnym jako posiadającym pewną własność wskazana przez predykat.

4. dowolna - cokolwiek, ktokolwiek, jakikolwiek. Wyznacza nieokreślony obiekt, dowolny element danej klasy.

Oddaj klucze komukolwiek z portierni.

Kwantyfikacja ta jest nieznana opisom logicznym, wiąże się jedynie z istnieniem określonych wykładników językowych. Występuje przede wszystkim w zdaniach nieaktywnych, odnoszących się do przyszłości, rzeczywistości możliwej lub pożądane. W użyciu faktywnym zdanie brzmiało by bezsensownie:

Oddał klucze komukolwiek w portierni.

dla użycia sensownego konieczna byłaby zamiana komukolwiek na komuś, a to zmieniłoby typ referencji na nieokreśloną dla obu ze stron.

5. cząstkowa - stoi na pograniczu referencji określonej i nieokreślonej. Wyznacza ona część (mniejsza) klasy, a nie jeden obiekt lub całą klasę.

Niektóre kobiety nie powinny wychodzić za mąż.

6. ograniczona - wyznacza nieokreślonemu obiektowi dodatkową informację uściślającą, która zawęża zakres zbioru.

wskazanie na niekreślony element zbioru

Któryś z twoich synów to zrobił.

wyznaczenie niekreślonego elementu z wyłączeniem innego określonego elementu.

Kros inny zaniósł ten list.

2. Ogólna

Zdania ogólne, w których predykat odniesiony jest do całej klasy lub każdego okazu klasy. Teksty o referencji ogólnej przeważają w nauce, filozofii, poezji refleksyjnej.

1. dystrybutywna - wskazuje na każdy obiekt danej klasy

2. kolektywna - wskazuje na całą klasę, używana jedynie w liczbie mnogiej.

Mogą być one w stosunku do siebie wymienne, ponieważ maja jednakową wartość. Kwantyfikacja wyłącznie kolektywna odnosi się do zbioru zamkniętego i nie możliwy tu jest przekład na kwantyfikacje dystrybutywną.

Wszystkie książki leżały na podłodze.

Każda książka leżała na podłodze.

Zdania te oznaczają co innego.

3. zdania generyczne - przedmiotem predykacji jest cały gatunek, jaki tworzą obiekty nazwane przez GN.

Człowiek zdobywa kosmos.

Indianie oswoili psa.

Predykat nie odnosi się do każdego psa lub każdego człowieka, ale orzeka pewną właściwość odniesioną do danego gatunku. Wyrażony jest przed wszystkim liczbą pojedynczą, ale może być wymienne z liczbą mnogą.

Słonie w Afryce wymierają.

Referencja typizująca (wyznaczone przez Grzegorczykową) - odnosi się nie do całej klasy ale do obiektów prototypowych, jest składową użyć generycznych.

Zdania tego typu są częste np. w poezji.

Maria jest pracowita kobietą

(grupa nominalna użyta

areferencjalnie)

wyrażenie predykalne - przypisuje obiektowi pewna wartość

Ten pies ugryzł dziecko. — referencja szczegółowa określona, indeks

Jakiś pies ugryzł dziecko. — referencja nieokreślona (dla obu rozmówców)

Kwantyfikacja określeń miejsca, czasu i sposobu.

1. Czasu:

Jan zawsze śpi przy otwartym oknie. (ogólna określona)

Jan kiedyś chodził do pracy piechotą ( szczegółowa nieokreślona)

Jan wtedy (w wyznaczonym, znany rozmówcy czasie) szedł do pracy na piechotę. (szczegółowa określona)

przysłówki temporalne (kiedyś, dziś, teraz, wczoraj), zawsze, nigdy, czasem, przeważnie itd.

2. Miejsca:

tu, tam, gdzieś (nieokreślona zwykła), gdziekolwiek, jakkolwiek (dowolna) wszędzie, nigdzie (ogólna), gdzie indziej (ograniczona), gdzieniegdzie (cząstkowa).

3. Sposobu:

jakoś, tak (nieokreślona zwykła), w taki sposób, jakkolwiek (dowolna), inaczej (ograniczona), w każdy sposób (ogólna)

Negowanie zdań z kwantyfikacją:

Zdania z referencją szczegółową nieokreśloną i zdania ogólne przedstawiają skomplikowany obraz w zakresie negacji. Zdania z referencją określoną nie maja tego problemu:

Nasze dziecko dostało zabawkę.

Nieprawda, że nasze dziecko dostało zabawkę.

Nasze dziecko nie dostało zabawki.

Dla zdań szczegółowych nieokreślonych:

1. z zaprzeczonym kwantyfikatorem

przy zaprzeczeniu kwantyfikatora daje zdanie ogólne z zaprzeczonym predykatem.

Jakieś dziecko dostało zabawkę.

Żadne dziecko nie dostało zabawki.

2. z zaprzeczonym predykatem

przy zaprzeczeniu predykatu powstaje zdanie z zaprzeczonym kwantyfikatorem.

Jakieś dziecko dostało zabawkę.

Jakieś dziecko nie dostało zabawki.

Nie każde dziecko dostało zabawkę.

Dla zdań ogólnych:

1. z zaprzeczonym kwantyfikatorem

przy zaprzeczeniu kwantyfikatora daje zdanie ogólne z zaprzeczonym predykatem.

Każde dziecko dostało zabawkę.

Nieprawda, że każde dziecko dostało zabawkę.

Jakieś dziecko nie dostało zabawki.

2. z zaprzeczonym predykatem

przy zaprzeczeniu predykatu powstaje zdanie z zaprzeczonym predykatem równoważne zdaniu szczegółowemu o nieistnieniu obiektu o własności.

Każde dziecko dostało zabawkę.

Żadne dziecko nie dostało zabawki.

Zdania nieokreślone referencyjnie:

Taką właściwość posiadają przede wszystkim teksty propagandowe. zjawisko referencji wygląda w nich inaczej, występuje w nich często nieokreśloność referencyjna. nie mówi się wprost, ale aluzjami, zakładając, że odbiorcy wiedzą o co chodzi.

Pewne grupy osób.

Funkcja tych tekstów jest propagandowa, a nie informacyjna, dlatego referencja w nich jest szkodliwa, bo jasna myśl nie służy propagandzie.

Anafora

Pozwala na poruszanie się wewnątrz tekstu (odesłanie w obrębie tekstu) i służy budowaniu spójnego tekstu

Janek mnie zadziwia, tez zawsze sobie poradzi.

ten odsyła do GN Janek.

Główne sposoby anaforyzacji (Z. Topolińska):

1. Zastępowanie grupy anaforyzowanej zaimkiem (pronominaliacja)

Znaleźli psa, był on zupełnie ogłuszony.

powtarzanie grupy

Znaleźli psa, pies ten zupełnie ogłuszony.

2. Podstawienie w miejsce grupy anaforyzowanej synonimów lub hiponimów.

Spotkałem Zosię, dziewczyna ta mnie irytuje.

3. Quasi-anafora, gdy anafora wprowadza nową informację lub odwołuje się do faktów pozatekstowych.

Duszą towarzystwa był syn Kowalskich, młody architekt właśnie wrócił z Kanady.

4. Odsyłanie do faktów wnioskowanych z tekstu wcześniejszego

Rzucono nieostrożnie tlący się papieros. Pożar zniszczył 5 ha lasu.

Zagadnienie 8.

Problem presupozycji. Presupozycja a negacja.
Typy presupozycji.

***

Zainteresowanie presupozycją w językoznawstwie pojawia się na przełomie lat 60-tych i 70-tych, kiedy istniała już na ten temat literatura filozoficzna (definicja presupozycji semantycznej powstała wcześniej niż definicja presupozycji pragmatycznej).

(Edward Keenan

Dwa typy presupozycji w języku naturalnym.)

Presupozycja — presupozycjami zdania są te warunki, które spełniać musi świat, aby zdanie miało znaczenie dosłowne. Tak więc jeśli jakiś warunek tego typu nie jest spełniony dla jakiegoś zdania Z, to albo Z w ogóle nie ma sensu, albo jest rozumiane w sposób niedosłowny, np. jako żart lub metafora.

Związane z mówieniem - ktoś cos powiedział, ale nie wprost.

Dwa ujęcia:

1. formalne (logiczne);

2. nieformalne (pragmatyczne).

Logiczne pojęcie presupozycji.

¹ Zdanie Z presuponuje logicznie zdanie Z', jeśli Z implikuje logicznie Z' i negacja Z, czyli ∼Z także implikuje logicznie Z'. Innymi słowy, prawdziwość Z' jest warunkiem koniecznym prawdziwości lub fałszywości Z. Zatem jeśli Z' jest nieprawdziwe, to Z nie może być ani prawdziwe ani fałszywe. (Keenan)

² q wynika logicznie z p i ∼p. Sąd wynikający z wniosku i jego negacji (p - zdanie wyjściowe; q - presupozycja).

Prawda — zależność między językiem, a rzeczywistością; między tym co się dzieje, a tym co mówimy o tym co się dzieje musi istnieć zgodność.

Wniosek logiczny — coś, co z czego wynika. Jeżeli wniosek jest prawdziwy, to prawdziwe jest wypowiedziane zdanie.

O zdaniu Z mówi się, że jest wnioskiem logicznym zbioru Z⁺, jeśli Z jest prawdziwe w każdym świecie (tzn. w każdym zespole warunków), w którym prawdziwe są wszystkie zdania Z⁺. W takim wypadku mówimy także, że Z wynika logicznie z Z⁺ i że Z ⁺ implikuje logicznie Z.

1. Presupozycje pytań można definiować jako zdania, które stanowią wniosek logiczny każdej odpowiedzi na dane pytanie (pytania o rozstrzygnięcie lub pytania o dopełnienie).

Czy zdziwiło Mary, że Fred odszedł?

Fred odszedł

Czy powinieneś się modlić z oczyma otwartymi czy zamkniętymi?

Powinieneś się modlić.

2. Deskrypcje określone są konstrukcjami składniowymi, które pod względem semantycznym funkcjonują jako nazwy w ten sposób, że istnienie obiektu przez nie nazwanego jest presuponowane przez zdanie, w którym występują.

3. Logiczne pojęcie presupozycji zdefiniowane jest wyłącznie w kategoriach zdań abstrakcyjnych oraz świata, niezależnie od tego, czy ktoś rzeczywiście je wypowiada i niezależnie od tego, czy ktoś w nie wierzy.

4. Niektóre zdania mogą być wnioskami logicznymi swoich własnych presupozycji. Presuponują one wtedy same siebie.

Jan kocha dziewczynę, którą kocha.

Pragmatyczne pojęcie presupozycji.

Wypowiedzenie jakiegoś zdania presuponuje pragmatycznie, że jego kontekst jest stosowany. W wielu przypadkach aby wypowiedzenia zdań zostały zrozumiane (w ich dosłownym, zmienionym znaczeniu) spełnione muszą być pewne kulturowo zdefiniowane warunki czy konteksty. Warunki te w sposób naturalny nazywają się presupozycjami.

Warunki:

• status i typ relacji między uczestnikami;

• relacje związane z wiekiem, płcią, przynależnością pokoleniową uczestników;

• relacje związane ze statusem, pokrewieństwem, wiekiem i płcią, zachodzące między uczestnikami a osobami przywołanymi w zdaniu;

• obecność lub brak pewnych obiektów w fizycznym otoczeniu wypowiedzenia;

• wzajemne usytuowanie względem siebie uczestników oraz przedmiotów przywołanych w zdaniu.

Na kontekst składają się:

• nadawca;

• ewentualny adresat;

• ewentualny odbiorca;

• fizyczne otoczenie wypowiedzenia;

• kulturowe środowisko wypowiedzenia.

Predykaty faktywne - presuponuje informacje o faktywności (o tym, ze cos miało miejsce).

Predykaty nieaktywne - wydawało się…, przypuszczał, że…

Czasowniki mentalne - określające procesy mentalne: myślę, sądzę, wątpię (faktywne).

Deskrypcje określone - wskazywanie cechy

Sąd niezależny od negacji, nie podlegający negacji jest presupozycją.

Negacja nie działa na każde zdanie.

Dzieci Jana są łyse.

Dzieci Jana nie są łyse.

P: Jan ma dzieci

Jan zadzwonił.

P: Jan istnieje (p. egzystencjalna)

Ograniczenia selekcyjne - ograniczają obiekty, do których możemy odnieść sąd.

Stany mentalne (np. zdolność doz dziwienia) także wskazuje presupozycja.

Lekarz jest w ciąży.

Lekarz nie jest w ciąży.

P: Lekarz jest kobietą.

Ewa przestała gotować obiady.

Ewa nie przestała gotować obiadów.

P: Ewa gotowała kiedyś obiady.

Pytania także niosą informację - niezależnie od odpowiedzi.

(M. Grochowski i A. Bednarek

Struktura predykatywno-argumentowa, struktura tematyczno-rematyczna, presupozycje)

Presupozycja:

1. semantyczna - presupozycja jest sądem wynikającym logicznie z pewnego innego sądu, a więc sądem niezależnym od wiedzy użytkownika języka o świecie.

2. pragmatyczne - presupozycja jest koniecznym warunkiem możliwości użycia pewnego zdania bez względu na jego wartość logiczną.

Starsza siostra Piotra kształciła się w Oxfordzie.

P (a) Piotr ma dwie siostry w niejednakowym wieku.

P (b) Starsza siostra Piotra kształciła się w Wielkiej Brytanii.

Presupozycja semantyczna jest nierozerwalnie związana z pojęciem negacji jako funktora zdaniotwórczego od jednego argumentu zdaniowego. Negacja odwraca wartość logiczna zdania, ale też w każdym zdaniu jest zawarty taki sąd, który jest prawdziwy bez względu na wartość logiczną tego zdania.

Ewa (nie) ucieszyła się, że jej brat wrócił z wojska.

P: Ewa ma brata

P: Brat Ewy wrócił z wojska.

P: Brat Ewy był w wojsku.

Presupozycja pragmatyczna - dotyczy zawsze zdań wypowiedzianych do kogoś w określonym celu i okolicznościach.

Otwórz okno — musi istnieć okno;

musimy znajdować się w pomieszczeniu, które ma okno;

nie możemy być sami.

Piotr zgubił zegarek w pociągu.

Piotr nie zgubił zegarka w pociągu.

P: Piotr istnieje. (egzystencjalna)

P: Piotr zgubił zegarek.

Starszy syn Anny kupił mieszkanie w Londynie.

Starszy syn Anny nie kupił mieszkania w Londynie.

P: Starszy syn Anny kupił mieszkanie (zdaniowa)

P: Anna ma syna (zdaniowa)

P: Anna ma co najmniej dwóch synów (leksykalna)

P: Anna istnieje (egzystencjalna)

Czy prokurator przestał brać łapówki?

P: Prokurator brał łapówki (leksykalna)

P: Istnieje prokurator (egzystencjalna)

Piotr w rozmowie z Adamem nie zdradził mu, że ma zamiar zwolnic swoją nową sekretarkę.

P: Piotr rozmawiał z Adamem (zdaniowa)

P: Istnieje Piotr i Adam (egzystencjalna)

P: Piotr ma zamiar zwolnic sekretarkę (zdaniowa)

P: Piotr ma nową sekretarkę (zdaniowa)

P: Piotr miał wcześniej inną sekretarkę (leksykalna)

P: Piotr jest kierownikiem sekretarki (leksykalna)

Bertrand Russella

teoria deskrypcji (1905)

Wychodzi z założenia, że każde zdanie sensowne jest albo prawdziwe, albo fałszywe. Wyklucza zatem możliwość dopuszczoną przez Fregego, że zdanie może mieć sens, a nie mieć Bedeutung (m.in. wtedy, gdy podmiot zdania jest nazwą pustą). Ulubionym przykładem Russella jest zdanie:

Obecny król Francji jest łysy.

Nie może ono być prawdziwe, ponieważ Francja jest republiką. Jest zatem, zgodnie z założoną zasadą dwuwartościowości, albo bezsensowne, albo fałszywe. Pierwszy człon dylematu jest mało atrakcyjny, zostaje drugi. Wówczas jednak negacja tego zdania, „Obecny król Francji nie jest łysy”, jest fałszywe, na tej samej zasadzie. Aby rozwikłać powstałą sprzeczność, Russell proponuje odróżnić strukturę logiczną zdania od jego struktury gramatycznej. Analizowane zdanie pod względem logicznym ma tylko pozornie strukturę podmiotowo-orzecznikową, w której o pewnym przedmiocie, zwanym obecnym królem Francji, orzeka się pewną własność, mianowicie że jest łysy. W istocie zdanie to ma strukturę:

 Istnieje ktoś (i tylko jeden), kto jest obecnym królem Francji i jest łysy.

W takim ujęciu wyrażenie …jest obecnym królem Francji nie jest nazwą, lecz deskrypcją, czyli opisem, który może być spełniony przez jakiś przedmiot, albo nie. Nie może zatem pełnić funkcji podmiotu zdania, lecz predykatu, tak samo, jak …jest łysy. Analizowane zdanie jest fałszywe, ponieważ dowolne podstawienie do pierwszego członu koniunkcji pod kwantyfikatorem, P(x), jest fałszywe, zatem dowolne podstawienie do całej formuły (koniunkcji) pod kwantyfikatorem jest fałszywe, a więc jej uogólnienie egzystencjalne jest fałszywe. Natomiast negacja tej formuły jest prawdziwa i mówi ona, że nikt nie jest obecnym królem Francji i łysym zarazem lub jest więcej niż jeden taki

Peter Strawson

(filozofia analityczna)

Rewizjonizm teorii deskrypcji Russella polega na odróżnieniu struktury logicznej zdania od jego struktury gramatycznej, sugerując w ten sposób (podobnie, jak wcześniej Frege), że język potoczny jest ułomny i posługując się nim systematycznie popełniamy błędy logiczne, chyba że wyrażenia potoczne interpretujemy wedle reguł jakiegoś „idealnego języka”.

Pozorne naruszenie zasady dwuwartościowości Strawson wyjaśnia tym, że nośnikami prawdy nie są zdania jako takie, lecz niektóre ich wygłoszenia czy wypowiedzenia. Warunkiem na to, by wygłoszenie przykładowego zdania było prawdziwe lub fałszywe jest, aby istniał ktoś, i tylko jeden, kto jest obecnym królem Francji. Warunek posiadania przez wygłoszenie zdania jakiejś wartości logicznej nazywa się jego presupozycją. W przypadku, gdy presupozycja zdania jest fałszywa, wygłoszenie tego zdania nie jest ani prawdziwe, ani fałszywe. Sensowność zdania polega zaś nie na tym, że jest prawdziwe lub fałszywe, lecz że w pewnych okolicznościach (gdy jego presupozycje są prawdziwe) jego wygłoszenie jest prawdziwe lub fałszywe. Inaczej, niż w teorii deskrypcji, treść presupozycji nie jest częścią treści zdania, lecz warunkiem posiadania wartości logicznej przez jego wygłoszenie.

Według niego prawdziwe lub fałszywe mogą być nie zdania, lecz oznajmienia dokonane za pomocą zdań. Oznajmić, że obecny król Francji jest łysy, prawdziwie lub fałszywie, można było w czasach, gdy Francja miała króla. W przeciwnym razie wypowiedzenie takiego zdania nie jest oznajmieniem (może być przykładem na coś, cytatem, kwestią teatralną, żartem itd. - które ze swej natury nie są ani prawdziwe, ani fałszywe). Warunek na to, by zdanie nadawało się do wypowiedzenia go w charakterze oznajmienia (prawdziwego lub fałszywego), nazywa się presupozycją tego zdania. Presupozycją zdania „Obecny król Francji jest łysy” (i jego negacji) jest więc zdanie „Istnieje ktoś, i tylko jeden, kto obecnie jest królem Francji”. 

Strawson wpadł na pomysł, żeby interpretować presupozycję z perspektywy odbiorcy. Własność logiczna według niego nie jest własnością zdania, ale jego użycia, czyli odniesienia do rzeczywistości. Presupozycja jest warunkiem sensownego użycia zdania.

Teoria Strawsona jest podstawą pragmatycznej definicji presupozycji.

Zagadnienie 9.

Przedmiot badań i główne pojęcia pragmatyki językoznawczej.
Pragmatyka a semantyka.

***

Pragmatyka —jeden z trzech działów semiotyki (obok semantyki i syntaktyki). Według Charlesa Morrisa pragmatyka traktować ma o relacji między znakiem a odbiorcą.

Nie ma ona konkretnej definicji, cały czas są dyskusje na temat zakresu jej badań. Bada jednak przede wszystkim użycie języka.

Niektóre definicje wskazują, że pragmatyka bada wszystkie aspekty znaczenia, które nie są badane przez semantykę

Badacze:

• John Austin,

• Peter Searle,

• Paul Grice.

Ta dziedzina językoznawstwa rozwinęła się w 2 połowie XX wieku i zajmuje się z jednej strony kwestiami stosunków między znakami słownymi a interpretacjami (ludźmi je wypowiadającymi lub słuchającymi), które zachodzą w procesie komunikacji słownej, z drugiej zależnością znaczenia wyrażeń od kontekstu, w którym są użyte. Inaczej mówiąc pragmatyka bada sposoby posługiwania się mową przez ludzi (w szczególności rozumienie i interpretowanie wypowiedzi w zależności od kontekstu), a także mechanizmy niejawnego przekazywania i uzyskiwania informacji przez wypowiedź oraz mechanizmy jej rozumienia.

Rozwój pragmatyki najłatwiej jest prześledzić badając stosunek między językoznawstwem (zwłaszcza semantyką), a pragmatyką.

Etapy rozwoju pragmatyki:

1. Okres przedpragmatyczny (od 1957 roku do poł. lat 60-tych) - semantyka i pragmatyka poza gramatyka, pomijanie znaczenia dla teorii językoznawczych.

2. Ekspansja semantyki, pragmatyka nieautonomiczna (poł. lat 60-tych do poł. lat 70-tych) - teorie semantyki generatywnej, które rozróżniały znaczenie i użycie języka (semantyka obejmowała także pragmatyczne zjawiska).

3. Oddzielenie pragmatyki od semantyki - przejecie przez pragmatykę niektórych zjawisk wcześniej uznawanych za semantyczne. pojawienie się teorii Grice'a oraz nowych pojęć (np. deixis).

4. Odrzucenia autonomii semantyki i pragmatyki - uznanie, ze nie ma jakościowych różnic między zjawiskami semantycznymi i pragmatycznymi., tzw. językoznawstwo poznawcze.

Teoria rewelacji (Sperber i Wilson 1986) - teoria komunikacji i poznania, mówiąca o tym, że porozumiewanie się za pomocą języka jest tylko jedna z form komunikacji. Porozumiewanie się polega na stworzeniu pewnego bodźca, którego celem jest poinformowanie o czymś słuchacza oraz poinformowanie go o intencji mówiącego.

Do najważniejszych jej pojęć należą:

1. teoria aktów mowy;

2. teoria implikatur;

3. teoria rewelacji;

4. presupozycji;

5. deixis;

6. aspekty struktury dyskursu.

Deixis

Deixis to sposób w jaki koduje się cechy kontekstu (odnosi się do zjawiska którym zrozumienie znaczenia niektórych słów i zwrotów w wypowiedzi wymaga informacji kontekstowych).

1. deixis osoby - tożsamość osoby mówiącej i adresata, np. zaimki osobowe (my ma dwojakie znaczenie, bo obejmuje lub wyłącza osobę adresata), wybór formy zależy od sytuacji, np. przedstawianie się osobiście lub przez telefon.

2. deixis czasu - stosunek czasu w stosunku do czasu wypowiedzi (np. w przyszły czwartek, dzisiaj, jutro itp., różnią się od określeń kalendarzowych jak poniedziałek, 21. lutego itp.). Można odróżnić tu czas kodowania, czas odbioru i czas wydarzenia.

3. deixis miejsca - np. niedaleko stąd, 10 minut drogi (stąd), kłopoty z hamulcem miałem już 2 kilometry wcześniej.

4. deixis dyskursu - odnoszą się do całego dyskursu, np. w poprzednim rozdziale, następny przykład, natomiast.

5. socjo-deixis - struktury, w których zakodowane są role społeczne i związki między uczestnikami aktu (zwroty grzecznościowe, tytuły). Odzwierciedla stosunek adresata do odbiorcy (np. ty, wy, Pan).

Semantyka — obok syntaktyki i pragmatyki jeden z trzech działów semiotyki logicznej, zajmujący się funkcjami semantycznymi, tj. relacjami między znakami (w tym zwłaszcza wyrażeniami) a rzeczywistością, do której się odnoszą. Tak rozumianą semantykę należy odróżnić od semantyki językoznawczej, jako nauki oznaczeniu wyrazów.

Do funkcji semantycznych należy np.:

1. konotowanie;

2. oznaczanie;

3. denotowanie.

Do podstawowych terminów należą:

1. prawda;

2. fałsz.

Zagadnienie 10.

Performatywy i konstatacje. Teoria illokucji. Teoria aktów mowy. Klasyfikacja aktów mowy.

***

Pragmatyka — zależność między językiem a mówieniem. Badanie samego użycia języka. Początkowo pragmatyka w rozumieniu logiczno - filozoficznym pojmowana była jako te elementy w języku, które nie podlegały kategoriom prawda/fałsz. Obecnie bada ona to, co wypowiedziane, tzn. użycie języka.

Zaczęło się jednak od problemu opisywania niektórych elementów języka, które nie podlegały wartości logicznej.

Akty mowy — pewne zdarzenie, ma parametry czasowo - przestrzenne.

John Austin - Stworzył on podwaliny dla teorii aktów mowy. Powstała w latach 50-tych. Kontynuatorami tej teorii byli:

• John Searl,

• Poul Grice,

• Geoffrey Leech,

• John Sadock.

…i inni.

Anna Wierzbicka - przeniosła teorie aktów mowy na grunt polski (→ Akty mowy)

genry mowy — gatunek mowy (Anna Wierzbicka)

Mówienie jest pewnym rodzajem działania. Teoria ta ewoluowała. Przyjęcie rozróżnienia opozycji.

PERFORMATYWY ———————— KONSTATACJE

^{(nie podlegają wartości logicznej) (podlegają wartości logicznej)}

Przepraszam. Przeprosiłem ją.

Performatywy

np. przepraszam. To wyrażenia będące jednocześnie aktem sprawczym, nie podlega kategorii prawda - fałsz. Są to czynności wykonywane przez mówienie (→ mianuję cię…, radzę ci…)

Stosowane są przede wszystkim dla dokonania jakiegoś czynu. Powodują zmiany rzeczywistości (wypowiedzenie wojny, zawarcie małżeństwa, wyrok sądowy, rozgrzeszenie przy spowiedzi).

Teoria Austina przewartościowała przekonanie o wartości logicznej każdego zdania w języku naturalnym. Najważniejsze za to były dla niego:

• fortunność;

• niefortunność (nieszczęśliwość, nieważność).

Performatyw musi być wygłoszony w sytuacji odpowiadającej pod każdym względem czynności, jaką ma spełniać.

Performatywy mogą być w pewnym sensie wartościowane. Nie podlegają kategorii prawdy i fałszu, mogą być jednak niefortunne, czyli jeśli mówiący nie znajduje się w sytuacji, w której performatyw może być wygłoszony to jego wypowiedzenie nie zrealizuje zamierzonej czynności:

• performatyw nieszczery (nadużycie performatywu), np. przepraszam (zależny od intencji nadawcy);

• performatyw nieważny - są niespełnione warunki do zajścia aktu, np. Dorota do Paulinki: Niniejszym mianuję Cię rektorem UW-M, nie powoduje, że tak się stanie (osoba mówiąca nie ma praw do mianowania na rektora);

• niezamierzone złamanie zobowiązania, np. Obiecuję, że jutro przyjdę - obietnica może być szczera, ale jeśli wydarzy się coś niezależnego od nadawcy, co spowoduje, że osoba ta nie przyjdzie to obietnica nie zostanie spełniona.

Pomijane są tutaj zjawiska, kiedy performatyw wypowiedziany jest pod przymusem lub przypadkowo, kiedy jest niezrozumiały lub niepoprawny gramatycznie albo jak jest częścią poematu lub sztuki.

Językowe wykładniki performatywu:

1. 1. osoba liczby pojedynczej;

2. czas teraźniejszy;

3. tryb oznajmujący;

4. strona czynna.

lub:

1. strona bierna,

2. czas teraźniejszy,

3. 2. lub 3. osoba.

np. Pasażerowie proszeni są o pozostawienie bagażu.

Słowo niniejszym ← może poprzedzać każdy performatyw.

Ostrzegam cię, że tam jest niebezpiecznie. (formuła otwarcie per formatywna)

ale:

Uwaga, zły pies. (nie nazywamy aktu mówienia)

Zamknij drzwi. (nakaz) - Rozkazuję ci, żebyś zamknął drzwi.

O tym czy cos jest performatywem, czy tez Ne może świadczyć także kontekst, intonacja lub gestykulacja.

Konstatacje

— np. Jaś przeprosił Małgosię. To stwierdzenie faktu. Podlega kategorii prawda/fałsz.

Konstatacja jednak może być również nieudana, tzn. może być nie tyle nieprawdziwa co absurdalna:

• Wszystkie dzieci Jana są łyse, ale Jan nie ma dzieci. (zdanie wewnętrznie sprzeczne)

• Kot siedzi na macie, ale nie jestem o tym przekonana.

• Wszyscy goście są Francuzami, ale niektórzy z nich nie są Francuzami.

Zachodzą tu zasadniczo zjawiska takie jak:

• zakładanie,

• implikacja,

• pociąganie za sobą.

np. Wszystkie dzieci Jana są łyse, gdzie zakładamy, że Jan ma dzieci. Zdania te (również to, że Jan nie ma dzieci) mogą więc być prawdzie, ale nie mogą one ze sobą współistnieć w jednym zdaniu (wypowiedziane jednym trzem). To wypowiedzi „samoznoszące się”

Konstatacje mogą być w równej mierze nieszczęśliwe co performatywy i to w identyczny sposób. Nie ma ponadto czysto werbalnego kryterium odróżnienia performatywu od konstatacji.

Teoria illokucji

— każda wypowiedź jest jakimś działaniem. Dokładna analiza performatywów i konstatacji doprowadziła Austina do refleksji nad mglistością tej teorii i jej nieprecyzyjnością. Teoria illokucji jest wynikiem przeformułowania dotychczasowej teorii.

W każdym akcie mowy można wskazać trzy składniki:

1. lokucję

odnosi się do procesu tworzenia wyrażeń, to samo mówienie czegoś do kogoś w określonym języku, zgodnie z zasadami określonymi w systemie. To sam akt mówienie (treść zdania). Składa się z trzech faktów:

• fonetycznego:

dźwięk, np. barabumbum hej - to akt fonetyczny, ale nie fatyczny (nie niesie ze sobą znaczenia);

• fatycznego:

użycie słów danego języka, ale np. Kot oczywiście jeżeli to słowa użyte bez sensu. To fakt fonetyczny i fatyczny, ale nie retyczny;

• retycznego: użycie sensowne, np. Kot leży na macie.

2. illokucję

działanie, które dokonuje się przez mówienie. To intencja, przekazywanie informacji. Może ujawniać się ona już na poziomie lokucji, np. Proszę, zrób m herbatę, ale nie musi, np. Czy mógłbyś mi zrobić herbatę? (ktoś prosi, ale wiemy to z naszego doświadczenia, mimo że nie użył słowa proszę).

Mierzona jest ona w kategoriach skuteczności.

3. perlokucję — mówiąc robię coś i powoduję coś innego. Ważny rezultat aktu mowy, zmiany mentalne i emocjonalne wywołane u odbiorcy, np. śmiech, zlekceważenie, obraza.

Krytykowana w językoznawstwie - dotyka zagadnień psychologicznych. To efekt działania illokucyjnego (skutek). Jest to niedopracowany element teorii Austina.

! Lokucja należy do semantyki a illokucja i perlokucja już do pragmatyki, mimo to nie mogą one wyznaczać wyraźnej granicy semantyka — pragmatyka, ponieważ mogą się ze sobą zazębiać.

Klasyfikacja aktów mowy Searle'a

Zależność między intencja mówiącego, a formą językową jego wypowiedzi.

Kryteria klasyfikacji aktów mowy:

• cel illokucyjny;

• kierunek relacji między światem a słowami;

• nacisk illokucyjny;

• status nadawcy i odbiorcy;

• stan mentalny (przekonania, wola, emocje).

Klasyfikacja aktów mowy:

(dotychczas najlepsza klasyfikacja)

1. Asercje:

słowa mają reprezentować stany rzeczy. Celem jest przedstawienie sądów o stanach rzeczy. Asercje można zmieścić w skali prawda - fałsz.

(sugeruje, wątpię, przypuszczam, twierdzę).

2. Dyrektywy:

świat ma się zmieniać według słów. Stan mentalny a wola. Nadawca chce skłonić odbiorcę do wykonania czynności i odpowiedzialność za nie.

(nakazuję, każę, proszę, radzę, zapraszam).

3. Komisywy

świat ma się zmieniać według słów. Stan mentalny a wola. Akty te wyrażają pojęcie odpowiedzialności za wykonanie czynności. Odpowiedzialność leży na nadawcy. Podjęcie zobowiązań i odpowiedzialność za nie.

(obiecuję, przyrzekam).

4. Ekspresywy:

wyrażanie stanów psychicznych i emocjonalnych.

(gratuluję, kondolencje).

5. Deklaratywy:

wywołanie za pomocą słów określonych stanów rzeczy w stosunkach społecznych.

(mianowanie, odwołanie, ogłoszenie).

Badania nad aktami mowy rozwijały się głównie na gruncie angloamerykańskim. Ostatnie lata jednak przyniosły badania, które ujawniły różnice kulturowe na poziomie języka (aktów mowy). Odnosi się to nie tylko do sfery gramatycznej, ale także pojęciowej, np. w powojennej polszczyźnie wyodrębnił się taki akt mowy jak donos nieobecny (prócz Rosji) w językach innych krajów.

Kompetencja komunikacyjna - polega na sposobie używania kodu językowego w zależności od szeroko pojętego kontekstu. To dostosowanie indywidualnych zachowań językowych do danego wzoru, kontekstu sytuacyjnego itp.

Etykieta językowa - zbiór norm regulujący zachowania językowe z punktu widzenia ich stosowalności. Szczególnie jest to widoczne w porównaniu np. kultury polskiej z japońską czy żydowską (komunikacja językowa jest często oparta na innych regułach).

Zagadnienie 11.

Interpretacja wypowiedzi językowych. Znaczenie systemowe (konwencjonalne) a Grice'a pojęcie implikatury. Typy implikatur.
Teoria konwersacji Grice'a.

***

Mechanizmy dekodowania pośrednich aktów mowy - względy etyczne, konwencje społeczne, potrzeby wychowawcze i propagandowe skłaniają do formułowania wypowiedzi w sposób ukryty a nie wprost. Ich właściwe rozumienie jest elementem badań lingwistyczny.

Teoria implikatur konwersacyjnych (Paul Grice):

Jedna z najbardziej znanych teorii dekodowania ukrytych aktów mowy. Stanowi ona próbę opisu sposobów odczytywania intencji zamierzonej przez mówiącego, jednak nie wyrażonej wprost. Wyjaśnia ona mechanizmy odczytywania ukrytych aktów mowy z wykorzystaniem kontekstu językowego i pozajęzykowego.

Według Grice'a treść wypowiedzi, która podlega warunkowi prawdziwości, jest tylko częścią tego, co jest komunikowane.

1. znaczenie wyrażone explicite jest czytelne dla rozmówców, tego

2. dla ukrytych aktów mowy musza istnieć w wyrażeniu wykładnik tego, co chcemy żeby było interpretowane w sposób zmodyfikowany,

3. istnieją zasady i reguły, za pomocą których można wydobyć kodowaną informację.

Ogromna część znaczeń w zdaniu jest jedynie sugerowana, implikowana (implikacja jest rozumiana inaczej niż w logice).

Mogą być one przekazywane w sposób konwencjonalny:

Anna jest coraz piękniejszą. (zakłada, że Anna teraz jest piękna)

Jan próbuje zrobić prawo jazdy (zakłada trudności Jana w jego zrobieniu)

Implikatury konwersacyjne (implikowane niekonwencjonalnie):

Mówienie to rodzaj celowego, racjonalnego zachowania, akt współpracy między partnerami rozmowy. Każdy z rozmówców jest świadom celu konwersacji - ustalonego na jej początku lub stopniowo w czasie jej trwania (zasada współpracy).

Zasada kooperacji

„Uczyń swój udział konwersacyjny w przewidzianym dla niego momencie takim, jakiego wymaga zaakceptowany cel lub kierunek rozmowy, w którą jesteś zaangażowany”

Zasadę tę wspierają cztery maksymy:

1. Ilości - uczyń swój udział na tyle informatywnym na ile jest to wymagane (mów tyle ile trzeba),

2. Jakości - uczyń swój udział godnym z prawdą. Nie mów tego, co uważasz za fałszywe lub nie masz na to uzasadnienia,

3. Odniesienia - mów na temat,

4. Sposobu - unikaj niejasności i wieloznaczności, mów zwięźle i w sposób uporządkowany.

Można wyróżnić dodatkowo:

1. Maksymę grzeczności (wprowadza ją Leech),

2. Maksymę informatywności.

Źródłem implikowań konwersacyjnych jest pogwałcenie którejś z maksym, np.:

Maksyma ilości: A: Jan wyjechał z kraju. Nic mnie to nie obchodzi.

B: Wyjechał to wyjechał.

Maksyma jakości: A: Czy Teheran jest w Turcji? A jest ignorantem

B: A Londyn w Armenii.

Maksyma odniesienia: A: Kowalski jest durniem. Wypowiedź A jest niestosowna.

B: Jak na październik to

ładna mamy pogodę.

Maksyma sposobu: A: Jak się udał recital Występ był nieudany

pani X?

B: Pani X wydawała ciągi

dźwięków odpowiadających

zapisowi partytury

Implikaturami są wnioski wyciągane z wypowiedzi, które są poza zawartością semantyczna zdania, wynikają ze stosowania reguł lub ich łamania.

Typy implikatur:

1. Ogólne - nie jest wymagana szczególna rola kontekstu.

Kowalski jest wieczorem umówiony z kobietą.

implikuje:

Kobieta jest kochanka Kowalskiego.

2. Szczegółowe - wymagają ściśle określonego kontekstu.

Nasz pies wygląda na zadowolonego.

implikuje:

Pies zjadł kiełbasę (np. po pytanie: Co się stało z kiełbasą?)

Ktoś wypowiadając p implikuje konwersacyjnie q, gdy:

1. przestrzega maksym konwersacyjnych,

2. jest świadomy, że q jest niezbędne by p nie było sprzeczne z poprzednim założeniem,

3. mówiący wie, że słuchacz może uświadomić sobie, że przypuszczenie z punktu drugiego jest niezbędne do odczytania implikatury.

- 13 -

POJĘCIE

OBRAZ AKUSTYCZNY

LANGAGE

(mowa)

LANGUE

(język jako system)

PAROLE

(mówienie - realizacja systemu)

• system;

• jednorodność;

• stałość;

• niezmienność;

• charakter społeczny

(umowa, konwencja);

• abstrakt.

• realizacja systemu;

• różnorodność;

• nietrwałość;

• zmienność;

• charakter jednostkowy

(indywidualny);

• konkret.

REFERENCJA

SZCZEGÓŁOWA

^{(jeden obiekt)}

OGÓLNA

^{(klasa obiektów)}

OKREŚLONA

^{(przedmiot ściśle określonym)}

NIEOKREŚLONA

kolektywna:

cała grupa,

np. Wszyscy ludzie lubią zwierzęta.

• wyrażenia indeksowe: to, ten, ja, ty, tamto, tobie…;

• imiona własne;

• miana: oparte na konwencji, np. teatr - wypowiedziane w danej zbiorowości oznacza konkretny teatr (np. Teatr Jaracza);

• deskrypcje określone (opis), np. zielony kapelusz, który leży na krześle.

krypto nieokreślona:

subiektywnie określona - określona dla nadawcy, nieokreślona dla odbiorcy.

pewien, ktoś (np. Mam do ciebie pewną prośbę)

nieokreślona dla obu rozmówców:

jakiś, ktoś, coś

np. Ktoś to zniszczył.

logiczna (zdania egzystencjalne):

mówią o egzystencji człowieka,

np. Jakiś człowiek w tej chwili umiera.

dowolna:

cokolwiek, ktokolwiek…

cząstkowa:

część danej klasy,

np. Niektórzy ludzie są uczciwi.

ograniczona:

1. zawęża zakres zbioru

wskazanie na konkretny element zbioru,
np. Zrobił to któryś z uczniów.

2. wyznaczenie nieokreślonego elementu z wyłączeniem innego określonego elementu

dystrybutywna:

każdy okaz danej klasy,

np. Każde dziecko dostało cukierka.

generyczna:

cały gatunek,

np. Pies jest przyjacielem człowieka.

PRESUPOZYCJA

PRAGMATYCZNA

SEMANTYCZNA

(logiczna)

ZDANIOWA

wynika z właściwości szyku, układu linearnego składników w zdaniu.

LEKSYKALNA

wynika z właściwości jednostek leksykalnych użytych w zdaniu.

AKTY MOWY

pośrednie

bezpośrednie

jeśli nie ma zgodności intencji z treścią formy językowej;

zachowane jest to samo znaczenie co przy bezpośrednich aktach mowy, ale bez użycia czasowników bezpośrednich, odczytywana kontekstowo,

np. Jutro do ciebie przyjdę.

(bez słowa obiecuję dalej jest obietnicą - intencja do odczytania z kontekstu.

).

jeżeli intencja jest zgodna z przekazem językowym, może być odczytywana niezależnie od sytuacji;

Proszę…;

Obiecuję…;

Informuję….

JĘZYKOZNAWSTWO

SYNCHRONICZNE

DIACHRONICZNE

STATYCZNOŚĆ

• związki między elementami współistniejącymi w języku;

• przedstawia badania z perspektywy osób mówiących (gromadzenie świadectw);

• skupia się na faktach jednego języka;

• ukazuje uporządkowanie i zasadę regularności.

EWOLUCJA

• próby odtworzenia języków poprzedzających obecny stan rzeczy;

• badanie fragmentaryczne (bada tylko to, co podlega zmianom);

• fakty diachroniczne nie dążą do zmian w systemie, ale je wyjaśniają;

• pozwala zrozumieć przypadkowy charakter danego stanu;

• zmiany powstają bez udziału intencji i jedynie w pewnym elemencie systemu, a nie całości;

• badania odbywają się z dwóch perspektyw - prospektywnej i retrospektywnej;

• składniki brane pod uwagę w badaniu nie muszą należeć do tego samego języka;

• zakłada czynnik dynamiczny, który spowodował pewien skutek.

---