Wyższa Szkoła Nauk

Humanistycznych i Dziennikarstwa

w Poznaniu

Wydział: Humanistyczny

Kierunek: politologia (niestacjonarne)

Rok akademicki: 2011/2012

System polityczny Rzeczypospolitej Polskiej

Korycki Krzysztof (16887/09) [e-mail]

SYSTEM POLITYCZNY RP

Prof. dr hab. Andrzej Stelmach

WSNHiD 2011/2012

1. Ustrój polityczny i jego uwarunkowania.

1. definicja systemu politycznego

2. definicja ustroju politycznego

1. Typ i forma państwa.

1. typ państwa

2. forma rządów

3. ustrój terytorialny

4. reżim polityczny

1. Rozwój ustroju politycznego Polski po II wojnie światowej.

1. system naczelnych organów państwa w okresie KRN

2. system naczelnych organów państwa w okresie Sejmu Ustawodawczego

1. Konstytucja i źródła prawa konstytucyjnego.

1. Konstytucja jako najwyższy akt prawny

2. Konstytucja PRL z 22 lipca 1952 r.

3. podstawowe zasady ustrojowe PRL

1. Ustawa konstytucyjna z 17 października 1992 r.

1. przemiany ustrojowe w latach 1989-1992

2. zmiany konstytucji w latach 1989-1992

3. główne założenia tzw. Małej Konstytucji

1. Tryb uchwalania Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r.

1. regulacje ustawowe dotyczące przygotowania Konstytucji

2. projekty Konstytucji

3. uchwalenie Konstytucji

1. Zasady ustroju politycznego Rzeczypospolitej Polskiej.

1. republikańska forma państwa

2. zasada podziału władzy

3. zasada demokratycznego państwa prawa

1. System organów państwa.

1. pojęcie organ państwa

2. rodzaje organów państwa

3. struktura organów państwa w RP

4. system organów państwa w Polsce

1. Władza ustawodawcza w RP.

1. struktura oraz kompetencje Sejmu

2. struktura oraz kompetencje Senatu

3. status posła i senatora

4. regulamin Sejmu i Senatu

1. Przebieg procesu legislacyjnego w RP.

1. tryb uchwalania ustaw

2. uchwalanie ustawy pilnej

3. tryb prac nad ustawą budżetową

1. Prezydent RP.

1. zasady wyboru i pozycja ustrojowa

2. kompetencje Głowy Państwa

3. akty prawne Prezydenta

4. relacje z innymi organami państwowymi

1. Rada Ministrów.

1. sposób powoływania

2. struktura rządu

3. kompetencje rządu

1. Wymiar sprawiedliwości i prokuratura.

1. sądy:

   • zasada organizacji i działania

   • organy wewnętrzne

   • samorząd sędziowski

2. prokuratura:

• zasady organizacji i działania

• struktura organizacyjna

1. Trybunał Stanu, Trybunał Konstytucyjny.

1. sposób powoływania

2. zakres kompetencji

3. tryb działania

1. Organy kontroli i ochrony prawa.

1. Rzecznik Praw Obywatelskich

2. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji

3. Najwyższa Izba Kontroli

   • sposób powoływania

   • zakres kompetencji

   • tryb działania

1. Terenowe organy administracji rządowej.

1. administracja rządowa zespolona

2. terenowe organy administracji rządowej niezespolonej

3. wojewoda

1. Organizacje społeczne w systemie politycznym.

1. pojęcie stowarzyszenie

2. ustawa o stowarzyszeniach

• zasady tworzenia stowarzyszeń

• rodzaje stowarzyszeń

• nadzór nad stowarzyszeniami

• zasady finansowania

1. Zmiany prawa wyborczego w okresie transformacji systemowej.

1. wybory parlamentarne w roku 1993 i 1997

2. wybory parlamentarne w latach 2001 - 2011

1. Zasady prawa wyborczego.

1. zgłaszanie kandydatów

2. organizacja wyborów

3. ustalanie wyników wyborów

1. Ordynacje wyborcze.

1. prezydencka

2. do Sejmu

3. do Senatu

4. do organów stanowiących samorządu terytorialnego

5. na urząd wójta, burmistrza, prezydenta miasta

6. Kodeks wyborczy

1. Ustrój polityczny i jego uwarunkowania.

1. definicja systemu politycznego

System polityczny jest jedną z podstawowych kategorii politologicznych oznaczającą zasadniczą strukturę, w ramach której toczy się życie polityczne¹. S.p. to ogół organów państwowych, partii politycznych oraz organizacji i grup społecznych – formalnych i nieformalnych – uczestniczących w działaniach politycznych w ramach danego państwa oraz ogół generalnych norm i zasad, regulujących wzajemne stosunki między nimi².

S.p. stanowi połączenie trzech jakościowo odmiennych, choć powiązanych ze sobą elementów. S.p. po pierwsze jest zbiorem różnych podmiotów politycznych. Wśród nich najważniejsze są instytucje władzy państwowej oraz partie polityczne, których podstawowym celem jest dążenie do sprawowania rządów. Po drugie s.p. to, mniej lub bardziej złożona sieć powiązań i oddziaływań między instytucjami i organizacjami, a ponadto funkcje spełniane przez poszczególne podmioty życia politycznego. Po trzecie, w skład s.p. wchodzą normy regulujące aktywność owych podmiotów i ich wzajemne relacje (np. konstytucja, ustawa o partiach polit., prawo wyborcze)³.

Główne elementy systemu politycznego to⁴:

• Społeczność, której byt jest współzależny, składająca się z grup o interesach zbieżnych i sprzecznych,

• Organizacje artykułujące i reprezentujące interesy tych grup poprzez zdobywanie i sprawowanie władzy państwowej bądź wywieranie na nią wpływu,

• Instytucje władzy państwowej, dysponujące monopolem uzgadniania interesów zarówno sposobami perswazji, jak przymusu i przemocy,

• Formalne i zwyczajowe normy regulujące wzajemne relacje i funkcjonowanie wszystkich części składowych systemu,

• Ideologie i strategie polityczne, stanowiące oprogramowanie ukierunkowujące działalność systemów państwowych i partyjnych,

• Instytucje i organizacje międzynarodowe do których są afiliowane państwa i partie polityczne, których rola wzrasta w warunkach integracji kontynentalnych i globalizacji.

1. definicja ustroju politycznego

Ustrój polityczny – całokształt zasad odnoszących się do organizacji i funkcjonowania władzy publicznej w państwie⁵. Jest określany z reguły przez konstytucję. Opisuje ona strukturę i zasady wyłaniania oraz funkcjonowania organów państwa.

W Rzeczpospolitej Polskiej podstawy prawne ustroju politycznego sformułowano w konstytucji w formie 5 naczelnych zasad⁶:

1. zwierzchnictwa narodu – jest ona urzeczywistniana poprzez wolne i powszechne wybory przedstawicieli narodu do Sejmu i Senatu oraz poprzez referendum,

2. reprezentacji (przedstawicielstwa) – polega na przeniesieniu przez naród (poprzez akt wyborczy) na posłów i senatorów prawa do podejmowania decyzji w jego imieniu,

3. podziału władz – opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej (rozdzielonej między Sejm i Senat), wykonawczej (dzieli ją Prezydent RP z Radą Ministrów) i sądowniczej (sprawują ją niezawisłe sądy z Sądem Najwyższym na czele, wespół z niezależnym Trybunałem Stanu i Trybunałem Konstytucyjnym),

4. pluralizmu politycznego – zagwarantowanie wolności tworzenia i działania partii politycznych,

5. samorządności – samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej, a także istnieje możliwość tworzenia, niezależnych od państwa, różnych form samorządów (np. samorządu zawodowego, samorządu uczniowskiego).

1. Typ i forma państwa.

1. typ państwa

Typ państwa jest kategorią obrazującą jego historyczny rozwój. W tej perspektywie wyróżnia się państwa: niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne i socjalistyczne (komunistyczne). Kryterium różnicującym poszczególne typy państw stanowi dominujący sposób produkcji dóbr materialnych oraz charakter stosunków społecznych. W odniesieniu do państw współczesnych ukształtowała się typologia obejmująca państwa kapitalistyczne, socjalistyczne oraz tzw. Trzeciego Świata⁷.

1. Państwo niewolnicze – cechuje je występowanie właścicieli niewolników, oraz niewolników będących ich własnością. Kształtują się między nimi stosunki zwierzchnictwa i podporządkowania. Właściciele niewolników są warstwą panującą i posiadającą prawa obywatelskie, niewolnicy natomiast pozbawieni są praw i swobody.

2. Państwo feudalne – występuje tu feudalna własność ziemi należącej do stosunkowo małej części ludności (np. rycerstwa, duchowieństwa). Stosunki zwierzchnik – podporządkowany kształtują się na zasadzie poddaństwa chłopów feudałom. W tym systemie warstwy podporządkowane (chłopi) podlegają pewnej ochronie prawnej.

3. Państwo kapitalistyczne – charakteryzuje się występowaniem prywatnej własności środków produkcji oraz wytwórców sprzedających swoją siłę roboczą. Główną siłą społeczną są właściciele środków produkcji, lecz grupy społeczne korzystają z formalnie równych praw. Ten typ dzielimy na:

   1. państwo wczesnokapitalistyczne

   2. państwo liberalno-demokratyczne

   3. państwo faszystowskie

   4. państwa trzeciego świata

4. Państwo socjalistyczne – charakteryzuje się ono daleko posuniętą uniformizacją stosunków społeczno-ekonomicznych i politycznych. Istnieje tu społeczna własność środków produkcji pozostających w rękach państwa i swobodni wytwórcy zatrudnieni w państwowych zakładach. Istotną różnicą pomiędzy państwami kapitalistycznymi a socjalistycznymi, jest forma własności – w państwach kapitalistycznych większość dóbr skupiona jest w rękach tzw. klasy średniej oraz wyżej, w krajach socjalistycznych własność jest domeną państwa, rozumianego jako prawny przedstawiciel całego narodu i ogółu żyjących w nim obywateli.

1. forma rządów

Forma rządów – struktura najwyższych organów państwowych, ich wzajemne relacje i sposób powoływania głowy państwa.

Republika jest formą rządów, w której głowa państwa jest wybierana przez obywateli w wyborach powszechnych, bezpośrednich lub pośrednich na określoną kadencję. Najczęściej jest to prezydent, który swą funkcję sprawuje jednoosobowo. Alternatywną drogą elekcji jest wybór przez parlament.

Monarchia to jednocześnie współczesna forma rządów oraz historyczna forma ustroju państwowego. W pierwotnej postaci charakteryzowała się na skupieniu suwerennej władzy państwowej dożywotnio w osobie dziedzicznego monarchy (król, cesarz, papież). Współcześnie taka postać monarchii (zwana absolutną) należy do wyjątków (np. Arabia Saudyjska, ZEA)⁸.

1. ustrój terytorialny

Ustrój terytorialny to system podziału państwa oraz sposób skupienia władzy w ośrodkach⁹. Struktura terytorialna, zakres samodzielności władz lokalnych, podział kompetencji między władze centralne a lokalne¹⁰.

Według rodzaju ustroju terytorialnego państwa możemy podzielić na¹¹:

1. unitarne

• jednostki podziału terytorialnego nie maja samodzielności politycznej i są podporządkowane organom ogólnopaństwowym

• na terenie państwa obowiązuje jednolity system prawa, obywatelstwo, system organów sądowych oraz prawodawczych

1. scentralizowane

• władze centralne mają bardzo szeroki zakres kompetencji, podejmują decyzje w sprawach lokalnych

• organy lokalne maja bardzo wąskie uprawnienia (np. Francja)

1. zdecentralizowane

• władze centralne nie mają uprawnień, aby wpływać na sprawy przekazane do kompetencji organów lokalnych

• wąski zakres kompetencji pozostawiony organom ogólnopaństwowym (np. Wielka Brytania)

  1. złożone

• części składowe państwa mają duży stopień samodzielności, m.in. posiadają własne organy prawodawcze, wykonawcze i sądownicze

• ogólnopaństwowe instytucje zajmują się jedynie wybranymi dziedzinami wspólnego funkcjonowania państwa, np. polityką obronną, zagraniczną

1. federacje

• jednostki podziału terytorialnego (stany, prowincje) mają pewien zakres odpowiedzialności politycznej i prawnej, nie mogą jednak wystąpić z federacji ani nawiązać stosunków międzynarodowych (np. USA, Niemcy, Szwajcaria)

1. konfederacje

• luźny związek suwerennych państw powołany dla realizacji określonych celów (np. obronnych)

• państwa członkowskie przekazują część swoich uprawnień wspólnym organom (np. WNP)

1. reżim polityczny

Reżim polityczny – ogół metod i środków formalnych (wynikających z przepisów prawa) i nieformalnych (tradycja, kultura), jakimi posługuje się aparat władzy państwowej w stosunkach ze społeczeństwem, forma sprawowania rządów. W każdym państwie istnieje określony reżim polityczny – reguły rządzenia państwem, społeczeństwem¹². Zasadniczo reżim polityczny można podzielić na:

1. demokratyczny

• parlamentarno-gabinetowy

• prezydencki

• semiprezydencki

1. niedemokratyczny

• autorytarny – system rządów, w którym władza skoncentrowana jest w ręku przywódcy i jego najbliższego otoczenia, podejmują oni decyzje zatwierdzone przez bezwolny parlament i egzekwowane dowolnymi metodami. W autorytaryźmie ważną rolę odgrywa cenzura, policja polityczna i armia, są one narzędziami tłumienia wszelkich przejawów opozycji i niezadowolenia. Wprowadzenie rządów autorytatywnych odbywa się najczęściej przez zamach stanu. W przeciwieństwie do totalitaryzmu, autorytaryzm nie dąży do całkowitej kontroli życia obywateli. Przedstawicielem autorytaryzmu był np. J. Piłsudski¹³.

• Totalitarny – ustrój skrajnej dyktatury opartej na ideologii i terrorze narzuconym społeczeństwu. Władza w państwie totalitarnym jest nieograniczona, niepodzielnie skoncentrowana w centralnym ośrodku decyzyjnym wyjętym spod wszelkich form kontroli społeczeństwa. Sprawowana jest całkowicie samowolnie, w sposób nieprzewidywalny dla społeczeństwa. Głównymi instrumentami władzy w państwie są¹⁴:

• jedyna, kierowana odgórnie, oficjalna organizacja polityczna (monopartia) kontrolująca wszystkie sfery życia publicznego i prywatnego,

• aparat bezpieczeństwa i policji z wieloma niejawnymi strukturami, przeznaczony do zwalczania przeciwników władzy i terroryzowania społeczeństwa,

• aparat propagandy mobilizujący poparcie społeczeństwa dla władzy i monopolizujący środki przekazu informacji.

Totalitaryzm wystąpił dotąd w trzech podstawowych formach jako: komunizm, faszyzm oraz nazizm.

1. Rozwój ustroju politycznego Polski po II wojnie światowej.

1. system naczelnych organów państwa w okresie Krajowej Rady Narodowej

Krajowa Rada Narodowa (1 stycznia 1944 - 17 stycznia 1947) – ciało polityczne utworzone podczas II wojny światowej w charakterze samozwańczego polskiego parlamentu, mające stanowić zaczątek polskiej władzy powojennej, reprezentujące ugrupowania komunistyczne i lewicowe, mające być według planów ZSRR przeciwwagą dla działalności rządu Stanisława Mikołajczyka. Pełniła funkcje władzy ustawodawczej. Skład dokonywany był przez delegację lub kooptację.

Organem wykonawczym o charakterze kolegialnym było tzw. Prezydium a Przewodniczącym KRN został Bolesław Bierut (od 31 grudnia 1944 - Prezydent KRN)

Z chwilą wyzwolenia części ziem polskich KRN powołała 21 VII 1944 Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN), przejmujący w jej imieniu władzę na wyzwalanych terenach.

31 XII 1944 KRN uchwaliła ustawę o przekształceniu PKWN w Rząd Tymczasowy RP, a jej przewodniczący nosił odtąd tytuł Prezydenta KRN. 28 VI 1945 KRN przyjęła dymisję Rządu Tymczasowego i zgodnie z uchwałą konferencji w Jałcie powołała Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, w którego skład weszło 5 ministrów związanych dotąd z polskim rządem na emigracji. Do chwili wybrania Sejmu Ustawodawczego KRN pełniła funkcję tymczasowego parlamentu. Po przeprowadzeniu wyborów do Sejmu, KRN automatycznie uległa rozwiązaniu (19 I 1947).

1. system naczelnych organów państwa w okresie Sejmu Ustawodawczego

Sejm Ustawodawczy RP (04.02.1947 – 22.07.1952) – polski Sejm wybrany dnia 19 stycznia 1947 r. w sfałszowanych przez komunistów wyborach, powołany w celu przyjęcia nowej konstytucji, działający według zasad określonych w ustawie konstytucyjnej z 19 lutego 1947 r. (tzw. Małej Konstytucji). 22 lipca 1952 Sejm uchwalił Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej¹⁵.

Wybór Sejmu Ustawodawczego zapoczątkował nowy okres rozwoju ustroju państwa, a fakt, że z wydarzeniem tym wiązało się wygaśnięcie kadencji działających dotąd tymczasowych organów państwa, powodował, iż pilna stała się kwestia stworzenia nowych podstaw prawnych ustroju konstytucyjnego. Do wykonywania tego zadania Sejm przystąpił niezwłocznie po zebraniu się na pierwszą sesję, czego efektem była uchwalona najpierw ustawa z 4 lutego 1947 r. o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej. Na jej podstawie dokonano obsady urzędu, wybierając na to stanowisko Bolesława Bieruta. Ustawa ta miała tylko jednorazowe zastosowanie, tym bardziej że w Konstytucji z 1952 r. urząd prezydenta nie był już przewidziany.

Mała Konstytucja przyjęła zasadę podziału władzy, wymieniając w zakresie władzy ustawodawczej Sejm Ustawodawczy, władzy wykonawczej - Prezydenta, Radę Państwa i rząd, w zakresie wymiaru sprawiedliwości - niezawisłe sądy. Sejm Ustawodawczy, i tylko on, pochodził z wyborów powszechnych i bezpośrednich, zaś inne organy pochodziły bezpośrednio (Prezydent) lub pośrednio (rząd) od niego i podlegały jego kontroli, przyjęto też system parlamentarno-gabinetowy.

Władza ustawodawcza należała do Sejmu Ustawodawczego jako parlamentu jednoizbowego. Został on wybrany na pięcioletnią kadencję i jako organ władzy zwierzchniej narodu był wyposażony w szereg tradycyjnych funkcji. Jego podstawowym zadaniem było uchwalenie konstytucji. Był więc wyposażony w funkcję ustrojodawczą.

Sejm Ustawodawczy sprawował również funkcję kontrolną w stosunku do rządu i za jego pośrednictwem - administracji państwowej. Uchwalał rządowi wotum zaufania, rozpatrywał sprawozdania z wykonania budżetu państwa - jeśli realizację budżetu oceniał pozytywnie, wówczas udzielał rządowi absolutorium. Dużą rolę w tej dziedzinie spełniały komisje sejmowe, do których należało m.in. badanie wykonania ustaw i wysłuchiwanie sprawozdań ministrów z działalności resortów. Mała Konstytucja przyznawała posłom prawo interpelacji premiera i członków rządu, co także stanowiło przejaw funkcji kontrolnej.

Następną funkcją Sejmu Ustawodawczego było ustalanie zasadniczego kierunku polityki państwa, co realizował przez uchwalanie budżetu, narodowego planu gospodarczego, podejmując uchwały i rezolucje skierowane do rządu itp. Sejm obradował na sesjach zwoływanych przez Prezydenta, który je otwierał i zamykał, mógł je także odraczać.

W zakresie władzy wykonawczej Mała Konstytucja wymieniała trzy organy, wskazując na pierwszym miejscu Prezydenta RP. Był on wybierany przez Sejm na siedmioletnią kadencję. Został wyposażony w kompetencje przysługujące głowie państwa w ramach systemu parlamentarno-gabinetowego. Ponieważ nie ponosił on odpowiedzialności politycznej za swe działania, jego akty urzędowe wymagały kontrasygnaty premiera i odpowiedniego ministra. Był on najwyższym reprezentantem państwa na zewnątrz, miał prawo zawierania umów międzynarodowych. Najważniejszym jego uprawnieniem w stosunkach wewnętrznych było mianowanie premiera, a na jego wniosek powoływanie i odwoływanie ministrów oraz innych osób na stanowiska określone w ustawach.

Rada Państwa - drugi człon władzy wykonawczej - stanowiła organ nowy, choć nawiązujący w swych założeniach do Prezydium KRN. Z tego tytułu sprawowała ona zwierzchni nadzór nad radami narodowymi. Zatwierdzała dekrety z mocą ustawy wydawane przez rząd, posiadała prawo inicjatywy ustawodawczej, a ponadto przysługiwało jej prawo rozpatrywania sprawozdań Najwyższej Izby Kontroli.

W skład Rady Państwa, obok Prezydenta, wchodzili z urzędu: Marszałek Sejmu, wicemarszałkowie, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, a w czasie wojny Naczelny Dowódca Wojska Polskiego. Na jednomyślny wniosek Rady Państwa Sejm mógł dokooptować dalszych jej członków.

Trzeci człon władzy wykonawczej stanowił rząd (Rada Ministrów), na którego czele stał premier. Wprawdzie premier był szefem rządu, ale na wniosek Prezydenta zwoływał on posiedzenia Rady Ministrów, którym przewodniczyła głowa państwa. Rząd wówczas przekształcał się w Radę Gabinetową. Rada Ministrów powołana była do realizacji władzy wykonawczej, miała prawo wydawania przepisów wykonawczych w stosunku do ustaw, które realizowała w postaci rozporządzeń. Za swą działalność oraz za działania Prezydenta rząd i poszczególni jego członkowie ponosili odpowiedzialność polityczną przed Sejmem Ustawodawczym¹⁶.

1. Konstytucja i źródła prawa konstytucyjnego.

1. Konstytucja jako najwyższy akt prawny

Konstytucja (łac. constitutio – ustanowienie) – najważniejszy w hierarchii akt prawny, określany także jako ustawa zasadnicza, regulujący najistotniejsze zagadnienia państwowe. Szczególna pozycja konstytucji wynika z faktu, że: ma ona najwyższą moc prawną, jest uchwalana, zmieniana i uchylana w specyficznym dla tego aktu trybie, wyróżnia się szczególną treścią i nazwą¹⁷.

Z definicji konstytucji wynika, iż stanowi ona fundament ładu politycznego państwa, że zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii aktów normatywnych. Jest ona aktem nadrzędnym, a normy w niej zawarte mają najwyższą moc prawną.

Stwierdzenie, że normy konstytucyjne mają najwyższą moc prawną oznacza, że nie mogą one być zmieniane w drodze ustaw zwykłych czy innych aktów prawnych. Wynika stąd odnoszący się do wszystkich organów stanowiących prawo zakaz wydawania norm prawnych sprzecznych z konstytucją¹⁸.

1. Konstytucja PRL z 22 lipca 1952 r.

Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej – uchwalona 22 lipca 1952 r., była aktem prawnym najwyższej rangi, formalnie określającym podstawy ustroju Polski w latach 1952-92. Powstała w okresie stalinowskim i wzorowana na konstytucji ZSRR z 1936 r., tzw. stalinowskiej. Miała na celu utrwalenie przemian politycznych, jakie następowały w Polsce od 1944 r. Formalnie głosiła zasadę suwerenności „ludu pracującego miast i wsi” oraz ustanawiała reżim parlamentarny z dominacją parlamentu nad rządem. Odrzucała jednak podział władzy, zastępując go zasadą jedności (jednolitości) władzy politycznej. Konstytucja PRL skrywała równocześnie fakt odejścia od zasady wyłaniania organów państwowych w drodze rywalizacyjnych wyborów. Władzę ustawodawczą powierzała jednoizbowemu sejmowi. Instytucje prezydenta zastąpiła kolegialna Rada Państwa. Władzę wykonawczą sprawować miał rząd wyłaniany i odwoływany przez sejm, a w rzeczywistości przez Biuro Polityczne KC PZPR. W wyniku uchwalonej w dniu 10 lutego 1976 r. ustawy o nowelizacji Konstytucji PRL w obowiązującej ustawie zasadniczej dokonano szereg zmian. Największe emocje wywołały zmiany, iż Polska Rzeczpospolita Ludowa jest państwem socjalistycznym, wprowadzono nowy artykuł o przewodniej roli PZPR oraz pojawił się też zapis o umocnieniu przyjaźni i współpracy z ZSRR¹⁹.

Konstytucja z 1952 r. była wielokrotnie nowelizowana, przy czym kierunek poszczególnych nowelizacji był zróżnicowany; obok wyraźnie restrykcyjnych, ograniczających swobody obywatelskie (np. wskazana nowelizacja z 1976 r.), u schyłku jej obowiązywania wprowadzono zmiany demokratyzujące system polityczny, ustanawiając np. Trybunał Konstytucyjny (1982) oraz instytucję rzecznika Praw Obywatelskich (1987)²⁰.

1. podstawowe zasady ustrojowe PRL

Do podstawowych zasad ustrojowych państwa wymienionych w Konstytucji PRL należały: zasada suwerenności ludu (ludowładztwa), zasada państwa demokracji ludowej (od 1976 r. - socjalistycznego), zasada przedstawicielstwa, zasada jedności (jednolitości) organów władzy państwowej, zasada kierowniczej roli partii (formalnie wpisana do konstytucji w 1976 r.).

1. Ustawa konstytucyjna z 17 października 1992 r.

1. przemiany ustrojowe w latach 1989-1992

2. zmiany konstytucji w latach 1989-1992

Perspektywa zmian ustrojowych zarysowała się w związku z rozpoczęciem rokowań przedstawicieli władz z przywódcami podziemnej „Solidarności" w okolicznościach zapaści gospodarczej i narastającego niezadowolenia społecznego. Na mocy porozumień Okrągłego Stołu doszło do uchwalenia nowelizacji Konstytucji PRL (tzw. noweli kwietniowej). Na jej mocy przywrócono Senat oraz urząd Prezydenta, obdarzony znacznymi kompetencjami. Uchwalono także nową ordynację wyborczą, według której 4 czerwca 1989 odbyły się wybory, częściowo wolne do Sejmu i całkowicie do Senatu. 19 lipca 1989 Zgromadzenie Narodowe wybrało gen. Wojciecha Jaruzelskiego na urząd Prezydenta Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Sejm pozostawał wówczas najwyższym organem władzy państwowej, a rola Senatu sprowadzała się do funkcji ustawodawczej. Prezydent korzystał ze swych uprawnień w dość ograniczonym zakresie, co oznaczało jednoznaczne przesunięcie głównego ośrodka decyzyjnego w państwie do Sejmu. Wraz z rozwojem sytuacji politycznej w Polsce i całym bloku wschodnim zaistniały okoliczności sprzyjające podjęciu prac nad nową konstytucją. Ustalono, że prace będą trwały dwutorowo – jednocześnie nad szybkimi zmianami w obowiązującej ustawie zasadniczej oraz przygotowaniem nowego aktu. Istotnym momentem stało się uchwalenie tzw. noweli grudniowej, która całkowicie zmieniła I rozdział obowiązującej konstytucji, wprowadziła nowe zasady funkcjonowania państwa oraz w symboliczny sposób zerwała z dotychczasowym modelem tzw. demokracji ludowej²¹.

Nowela kwietniowa – uchwalona w dniu 7 kwietnia 1989 roku przez Sejm PRL nowelizacja Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Po zakończeniu obrad Okrągłego Stołu, Sejm PRL w dniu 7 kwietnia 1989 r. uchwalił ustawę o zmianie ustawy konstytucyjnej z 1952 r. oraz ordynacje wyborcze - do Sejmu oraz do przywróconego Senatu. Nowelizacja wprowadzała (bądź przywracała) następujące instytucje²²:

1. Senat – z prawem do wnoszenia poprawek do ustaw oraz z prawem inicjatywy ustawodawczej,

2. urząd Prezydenta w miejsce dotychczasowej kolegialnej Rady Państwa,

3. Krajową Radę Sądownictwa, organu właściwego dla proponowania nominacji sędziowskich.

Ordynacja wyborcza

• wybory miały być powszechne, równe i bezpośrednie, a głosowanie tajne

• wybory do Sejmu i Senatu miały być przeprowadzone w dwóch turach

• uzyskanie mandatu poselskiego w pierwszej turze było możliwe po uzyskaniu bezwzględnej większości głosów w okręgu wyborczym

• 65% mandatów w izbie niższej (299 z 460) przyznano stronie koalicyjno-rządowej z PZPR na czele

• pozostałe 35% mandatów (161 z 460) poddano pod wybory powszechne (z czego wszystkie 161 przypadło opozycji)

• senat w liczbie 100 senatorów miał zostać wyłoniony w całkowicie wolnych i demokratycznych wyborach

• kadencja Senatu upływała wraz z kadencją Sejmu

• rozwiązanie Sejmu pociągało za sobą koniec kadencji Senatu

Sejm

Sejm był najwyższym organem władzy państwowej.

• Prezydium Sejmu miało prawo do zwoływania posiedzeń (poza pierwszym posiedzeniem zwoływanym przez prezydenta)

• powoływanie rządu

• uchwalanie budżetu

• brak możliwości wydawania dekretów z mocą ustawy

• mógł się rozwiązać mocą własnej uchwały

Senat

Senat posiadał ograniczone uprawnienia ustawodawcze.

• współudział w uchwalaniu ustaw

• prawo do ponownego rozpatrzenia ustawy niepodpisanej przez prezydenta

Prezydent

Prezydent był wybierany na 6-letnią kadencję przez Zgromadzenie Narodowe. Pierwszym i jedynym Prezydentem PRL został gen. Wojciech Jaruzelski.

Uprawnienia prezydenta

• funkcje reprezentacyjne

• prawo do zwołania pierwszego posiedzenia Sejmu

• desygnacja kandydata na premiera

• prawo niepodpisywania ustawy uchwalonej przez obie izby

• nadzór nad radami narodowymi

• prawo do rozwiązania Sejmu w sytuacji, gdy Sejm nie powołał rządu i nie przyjął budżetu

Odpowiedzialność prezydenta

• prezydent nie ponosił odpowiedzialności politycznej

• prezydent mógł być pociągnięty do odpowiedzialności konstytucyjnej

Nowela grudniowa – uchwalona w dniu 29 grudnia 1989 przez tzw. „sejm kontraktowy" nowelizacja Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Postanowiono:

• zmieniono nazwę państwa na „Rzeczpospolita Polska"

• usunięto artykuły dotyczące kierowniczej roli partii oraz przyjaźni ze Związkiem Radzieckim

• władza zwierzchnia miała należeć do Narodu

• Naród sprawuje władze przez swych przedstawicieli wybieranych do Sejmu, Senatu i rad narodowych; także przez referendum

• Prokuratura podlega Ministrowi Sprawiedliwości, który sprawuje funkcje Prokuratora Generalnego

• pojawiły się także nowe zasady ustrojowe - zasada demokratycznego państwa prawnego, zasada tzw. „sprawiedliwości społecznej", pluralizm polityczny, swoboda działalności gospodarczej oraz ochrona własności

1. główne założenia tzw. Małej Konstytucji

W Zasadach ogólnych (rozdz. l) określono podstawy organizacji RP jako demokratycznego państwa prawnego w ten sposób, że: "Organami państwa w zakresie władzy ustawodawczej są - Sejm i Senat Rzeczypospolitej Polskiej; w zakresie władzy wykonawczej - Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów; w zakresie władzy sądowniczej - niezawisłe sądy"(art. l). Mała Konstytucja z 1992 r. przyjęła, więc zasadę trójpodziału władzy.

1. Tryb uchwalania Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r.

   1. regulacje ustawowe dotyczące przygotowania Konstytucji

   2. projekty Konstytucji

   3. uchwalenie Konstytucji

---

1. M. Żmigrodzki, B. Dziemidok-Olszewska, Współczesne systemy polityczne, Warszawa 2009, s. 11.↩

2. K.A. Wojtaszczyk, Systemy polityczne, w: B. Szmulik (red.), M. Żmigrodzki (red.), Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, Lublin 2010, s. 360.↩

3. M. Bankowicz, Słownik polityki, Warszawa 1999, s. 242.↩

4. http://pl.wikipedia.org/wiki/System_polityczny/, odczyt dnia 28 września 2011.↩

5. W. Skrzydło, Ustrój polityczny RP w świetle Konstytucji z 1997 r., Warszawa 2009, s. 13.↩

6. http://portalwiedzy.onet.pl/84942,,,,ustroj_polityczny,haslo.html, odczyt dnia 03 października 2011 r.↩

7. A. Antoszewski, R. Herbut, Leksykon politologii, Wrocław 2004, s. 293.↩

8. A. Kunicka-Goldfinger, M. Podbielkowski, W. Kunicki-Goldfinger, Repetytorium wiedza o społeczeństwie, Warszawa – Bielsko-Biała 2010, s. 158.↩

9. http://www.zgapa.pl/zgapedia/Ustr%C3%B3j_terytorialny.html, odczyt dnia 03 października 2011 r.↩

10. P. Leszczyński, T. Snarski, Wiedza o społeczeństwie: vademecum maturalne 2009, Gdynia 2008, s. 33.↩

11. Ibidem, s. 35.↩

12. http://portalwiedzy.onet.pl/87528,,,,rezim_polityczny,haslo.html, odczyt dnia 04 października 2011 r.↩

13. http://portalwiedzy.onet.pl/62615,,,,autorytaryzm,haslo.html, odczyt dnia 04 kwietnia 2011 r.↩

14. A. Kunicka-Goldfinger, M. Podbielkowski, W. Kunicki-Goldfinger, op. cit., s. 160 i 161.↩

15. http://pl.wikipedia.org/wiki/Sejm_Ustawodawczy_%281947-1952%29, odczyt dnia 05 października 2011 r.↩

16. http://docs6.chomikuj.pl/283048821,0,0,rozw%C3%B3j-ustroju.doc, odczyt dnia 04 października 2011 r.↩

17. M. Bankowicz, op. cit., s. 111.↩

18. W. Skrzydło, op. cit., s. 36.↩

19. A. Antoszewski, R. Herbut, op. cit., s. 185.↩

20. M. Bankowicz, op. cit., s. 114.↩

21. http://pl.wikipedia.org/wiki/Ustr%C3%B3j_polityczny_Polski, odczyt dnia 08 października 2011 r.↩

22. http://pl.wikipedia.org/wiki/Nowela_kwietniowa, odczyt dnia 08 października 2011 r.↩