Krystyna Wilkoszewska – Estetyka pragmatyczna

Pragmatyzm – filozofia rdzennie amerykańska, powstał pod koniec XIX wieku, a rozkwitł najpełniej w pierwszym ćwierćwieczu XX wieku. Jego twórcy i najwybitniejsi przedstawiciele to: Charles Sanders Peirce, William James i John Dewey ( każdy z nich szedł nieco inną drogą w rozumowaniu, jednak na ich poglądy należy spoglądać całościowo).

- geneza pragmatyzmu wyrasta z naglącej potrzeby przystosowania europejskiego dziedzictwa do warunków Nowego Świata ( tradycja filozofowania zrodzona w basenie Morza Śródziemnego okazała się całkowicie nieprzydatna w warunkach podbojów i zagospodarowywania „ziemi niczyjej”),

- pragmatyzm odwraca się od tradycji myślenia spekulatywnego, łączy teorię z praktyką, myślenie z działaniem, ponadto kieruje się ku przyszłości i ku sferze nowych możliwości, a w związku z tym w procesie poznania przedmiot jest dopiero konstruowany ( poznanie nie jest odbiciem w umyśle zastanych przedmiotów) i w tym konstruowaniu biorą udział doznania zmysłowe, zamierzone cele, jak i również dyrektywy teoretyczne,

- ujecie doświadczenia w którym myśl nie przeciwstawia się empirii, lecz ją współtworzy, teoria splata się z działaniem, a podmiotu i przedmiotu nie dzieli dualistyczna otchłań, staje się zasadniczym pojęciem filozofii pragmatycznej,

Ogólne twierdzenia pragmatyzmu:

- treść pojęcia sprowadza się do jego praktycznych konsekwencji,

- prawda jest uwikłana w działanie,

- wszelkie zjawiska powinny być rozpatrywane w stosunku do całości ( nie apriorycznie uznawanej , lecz konstytuowanej w procesie działania i doznawania,

Dewey ( przejmując pewne wątki od Peirce’a) zbudował własną, oryginalną estetykę pragmatyczną w formie „sztuki, jako doświadczenia”.

- dokonuje krytyki współczesnej kondycji sztuk pięknych ( kiedyś sztuka była ściśle powiązana z życiem, a teraz jest wyizolowana – np. zamknięte w muzeach, oderwane od życia, ezoteryczne przedmioty artystyczne),

- podstawowym zadaniem badacza estetyki jest przywrócenie ciągłości między doświadczeniem estetycznym, a codziennymi wydarzeniami, działaniami, cierpieniami, czyli życiem codziennym,

- u podstaw estetyki leży filozofia doświadczenia – doświadczenie nie jest odmienne od natury, jest jedną z jej form, ( na poziomie życia jest to zjawisko interakcji między organizmem i środowiskiem, przebiega ono w różnym rytmie, ale wypadanie i ponowne do niego powracanie pozwala na przejście do stanu wyższej harmonii, a ona staje się zalążkiem jakości estetycznej doświadczenia, zatem każde codzienne doświadczenie niesie za sobą szansę bycia estetycznym),

- według Deweya – an experience – doświadczenie stanowiące jedną, integralną całość, mającą wyraźnie swój początek, rozwiniecie i finalny cel. Doznania zmysłowe nie są wyizolowane, lecz ściśle powiązane z uczuciem, wolą, intelektem,

- ekspresja – proces w którym materiał doświadczenia wnoszony od strony podmiotowej i przedmiotowej ulega przemieszaniu, co prowadzi do wytworzenia nowych treści, warunkiem jego zaistnienia jest równowaga pomiędzy momentami aktywności i pasywności ( czynnego kształtowania i doznawania), gdy te warunki są spełnione wieńczy je an experience,

- najważniejszy warunek: żeby doświadczenie osiągnęło charakter spełnienia musi posiadać jakość estetyczną!!! ( przenikając przez doświadczenie spaja ona jego fragmenty w harmonijną całość i nadaje im jednolite, emocjonalne zabarwienie),

- jakość estetyczna posiada emocjonalny charakter, dzięki wprowadzaniu ładu emocjonalnego w doświadczenie staje się ono całością estetyczną,

- doświadczenia różnią się między sobą, ale łączy je wspólny wzór, we wszystkich dziedzinach doświadczenia możliwe jest an experience, doświadczenie spełnione, przeniknięte jakością estetyczną,

- każde an experience zmierza ku dającemu spełnienie finalnemu celowi, w doświadczeniu poznawczym celem jest wniosek, w praktycznym pewna korzyść; doświadczenie takie nie ma celu poza sobą samym – spełnieniem jest estetyczne scalenie fragmentów,

- Dewey sądzi, że doświadczenie estetyczne stanowi wyzwanie dla filozofii, bo jest doświadczeniem czystym, samą istotą wszelkiego doświadczenia,

Podsumowanie Deweya : Punktem wyjścia estetyki mają być codzienne doświadczenia życiowe, których najwyższą sublimacją i intensyfikacją są doświadczenia estetyczne. Stanowią one kwintesencję wszelkiego procesu doświadczenia i posiadają wyjątkowe znaczenie dla filozofii.

- zarówno doświadczenie uwieńczone spełnieniem, posiadające estetyczne uwieńczenie, jak i doświadczenie estetyczne mające autoteliczny charakter prowadzą człowieka do pełni życia, w obu formach doświadczenie życia staje się sztuką,

- Dewey budując teorie doświadczenia estetycznego opisywał je na poziomie doznawania, a nie poznawania,

Tak pojęte doświadczenie estetyczne (opisane powyżej) jest dla Deweya synonimem sztuki. Sztuka w jego ujęciu nie sprowadza się do dzieł, a doświadczenie estetyczne nie musi być związane z przedmiotem artystycznym. Ważne jest to jak ten przedmiot włącza się w doświadczenie, chodzi o treści które wnosi, a nie o formę. Dewey odróżnia wytwór artystyczny, istniejący w sposób zewnętrzny i fizykalny, od dzieła sztuki, które jest doświadczeniem. Przestrzega przed rzeczownikowym pojmowaniem sztuki ( ważne jak doświadczamy, a nie co). Mówi, że istota sztuki jest przymiotnikowa.

- nasze życie w mniejszym, bądź większym stopniu jest sztuką, a życie będące sztuką w stopniu wysokim jest spełnieniem,

- estetyczna myśl Deweya rozwijał Stefan Pepper, jednak swoje stanowisko bliskie poprzednikowi określał mianem kontekstualizmu; kontekst, mający w jego estetyce bardziej biologiczno- psychologiczny charakter, sprawia, że Pepper odległy jest od estetyzmu. Jako podstawową eksponuje tzw. adaptacyjną funkcję sztuki i funkcję poznawczą. Owa jakość estetyczna ma również ( jak u Deweya ) charakter emocjonalny, stąd rola uczuć w sztuce i jej odbiorze stanowi centralny punkt estetyki Peppera.

Pepper wyróżnił w swej estetyce dwa nurty badawcze:

- pierwszy dot. refleksji nad sztuką i sposobami jej doświadczenia,

-drugi dot. problemów krytyki artystycznej i teorii wartościowania.

Wyróżnił dwa rodzaje sztuki:

- the art of delight ( sztuka wyposażona w harmonijne wartości estetyczne np. piękno budzi łagodne, przyjemne przeżycia)

- the art of relief ( negatywne wartości sztuki prowadzą do przeżyć związanych z cierpieniem, bólem, ale dzięki temu przynoszą ulgę i rozładowanie napięcia – prowadzi go to do analizy Arystotelesowskiej koncepcji katharsis)

- emocje mogą organizować dzieło sztuki w całość o jednolitym charakterze,

W latach 80 filozoficzne dokonania pragmatystów przezywają swój renesans, głownie za sprawą prac Richarda Rorty’ego ( esteta analityczny). Okrywa on na nowo amerykański pragmatyzm, pogardzany dotychczas w kręgach analitycznych.

Później drogą Rorty’ego ( od filozofii analitycznej przez poststrukturalizm do pragmatyzmu) podąża Richard Schusterman ( w swojej książce zestawia podstawowe twierdzenia estetyki analitycznej i pragmatycznej).

Estetyka analityczna	Estetyka pragmatyczna
- stronienie od naturalizowania podstawowych kategorii estetycznych,	- „naturalizm somatyczny”,
- bazuje na Kantowskiej kategorii bezinteresowności,	- uwydatnianie instrumentalnej wartości sztuki,
- na pierwszym miejscu nauka,	- sztuka i doświadczenie estetyczne, jako kulminacja wszelkiego doświadczenia,
- upodobanie do dzielenia i rozróżniania,	- wiązanie w całość – estetyka ciągłości,
- obsesyjne definiowanie pojęć w centrum estetyki, zwłaszcza pojęcia sztuki,	- zwracanie uwagi na bezpośredniość doświadczenia estetycznego,
- izolowanie sztuki od innych dziedzin aktywności,	- pojmowanie sztuki w kontekście natury, kultury, społeczeństwa, historii,
- bojąc się psychologizmu obniża rangę doświadczenia na rzecz dzieła sztuki, jako artefaktu,	- sztuka, jako proces doświadczania,

Schusterman: Nie chodzi o to by odnaleźć prawdziwą definicję sztuki, lecz o to by określić sztukę w sposób, jaki pozwoliłby wzbogacić nasze jej doświadczenie.

Schusterman pokazuje jak budować nowy rodzaj teorii ( estetykę pragmatyczną ) na dwóch przykładach:

- problemu jedności organicznej, (pragmatyzm wprowadza stopniowanie (zgodnie ze swą ideą ciągłości) w miejsce dualistycznej opozycyjności i w ten sposób unika fundamentalizmu)

-problemu interpretacji ( krytyka hermeneutycznego uniwersalizmu; sztuka może być sensownie doświadczana bez podlegania interpretacji; pragmatyzm podejmując odróżnienie rozumienia od interpretacji jako relacyjne i funkcjonalne, unika tym sposobem popadnięcia w fundamentalizm)

W pragmatyce doświadczamy znaczeń, które nie są natury językowej i rozumiemy językowe frazy bez interpretacji.

Zapleczem języka, tekstu, czy interpretacji jest nieartykułowane, niejęzykowe, przedrefleksyjne doznawanie i rozumienie, o czy zapomniano w XX wieku – o to upomina się Schusterman wracając do pragmatyzmu.

Przyjmując założenia pragmatyzmu można znieść przepaść między sztuką elitarną, a popularną. Żeby przekształcić tradycyjne pojmowanie sztuki trzeba alternative cultural base, jaką mogłaby się stać np., sztuka popularna (Schusterman włącza w obręb sztuki i poddaje estetycznej analizie np. muzykę rockową, rap).

Przyjecie postawy pragmatycznej w estetyce prowadzi do niwelowania przepaści między życiem etycznym, a estetycznym.

Estetyka pragmatyczna w Polsce : Bohdan Dziemiodok, Stefan Morawski i Krystyna Wilkoszewska.

Zapomniana już estetyka pragmatyczna wypracowana przez Deweya powraca dziś głownie w pracach Schustermana.